Летапiсны Новгородок
(старажытнарускi Наваградак)
Гурэвiч Фрыда
Духоўная культура
Наваградак быў горадам позняга язычніцтва. Яго гiсторыя з канца X да канца XI i нават мяжы XI-XII стст. знаходзіцца ў дахрысьціянскім часе. Рэаліі язычніцкіх вераваняў на паселішчах рэдкiя. Не выключана, што амулетам гэтага часу быў авальны выраб з лазурыту (ляпiс-лазур) з двума адтулiнамi, якi знайдзены ў мацерыковай яме Малага Замка (мал. ). Радовішча лазурыту знаходзяцца ў Сярэдняй Азii, аднак наваградскую знаходку трэба звязваць скарэй з палавецкiмi старажытнасьцямi, сярод якіх сустракаюцца вырабы з гэтага мiнерала[1]. Як адзначана ў папярэдняй главе, асобныя рэчы паўднёвых качэўнiкаў у Наваградку вядомыя (с. 00). Магчыма, што ахоўныя функцыi прыпiсвалiся бурштыну, якi ў гэты час сустракаецца выключна ў выглядзе неапрацаваных кавалкаў. Можна мяркаваць, што з язычнiцкімi вераваньнямi звязана мiнiяцюрная сякерка з жалеза, з выбiтым на ёй знакам[2]. Знайдзеная ў культурным слоі XI ст. бронзавая чара (с. 00) — рэч хрысьцiянскага культу. Аднак, у язычнiцкiм Наваградку яе маглі выкарыстоўваць не па прамым прызначэньнi. Далучым да названых знаходак прасвірлаваныя іклы мядзведзя і дзіка.
Язычнiцтва наваградцаў у раньні перыяд iснаваньня паселішча, а пазней гораду, адлюстравалася, галоўным чынам у яго курганным магiльнiку. Звычай трупаспаленьня, якога жыхары трымалiся ад часу заснаваньня паселiшча ў Наваградку, паступова замяняўся звычаем трупапакладаньня. Па абраду пахаваньня i iнвентару наваградскi курганны магiльнiк амаль не адрознiваецца ад навакольных вясковых помнiкаў. Толькі ў iнвентары жаночых пахаваньняў сустракаюцца скроневыя кольцы, адзiн канец якiх сагнуты ў форме спiралi i шмат бiсеру. (с. 00). Iстотна, што ў Наваградскiм магiльнiку не было пахаваньняў, якiя сiнхронныя самаму раньняму пасяленьню на Малым Замку. Так у курганах не знайдзена старажытнейшая керамiка часткова абточаная на ганчарным коле. Магчыма, што такiя пахаваньнi не былi намi раскопаны, але не выключана, што першыя жыхары будучага Наваградка хавалi сваiх нябожчыкаў ў якімсьці іншым месцы[3].
Пранiкненьне хрысьцiянства ў Наваградак азнаменавалася пабудовай храма на узвышшы, што знаходзіцца на захад ад Малага Замка i заселена ад XI стагоддзя. Яшчэ ў 70-я гады мінулага стагоддзя была выказана думка, што пад сёньняшнім храмам Барыса i Глеба, пабудаваным у XVI ст. павінны быць рэшткi старажытнай царквы[4]. Яны былi адкрыты i даследаваны М.К. Каргерам у 1961, 1962 i 1965 гг. Раскапаны помнiк аўтар рэканструяваў у выглядзе чатырохсталповага трохапсiднага храма, які абкружаны галерэяй. У сярэднім нефе царквы адткрыта частка майолiкавай падлогі. Ва ўсходняй частцы паўднёвага прытвора сабрана шмат фрагментаў тынкоўкi, пакрытай фрэскавым роспісам i кавалкі з граффiцi. Кладка галоўнага аб’ёму храма з добра абчасаных квадратаў порыстага камяню з праслойкамi плiнфы, паўтаряе кладкі царквы Дабравешчаньня ў Вiцебску. М.К. Каргер мяркаваў, што гэта тэхнiка была занесена з правiнцыйна-вiзантыйскай архiтэктуры, магчыма з Крыму, спачатку у Вiцебск, а потым у Наваградак. Сьцены галерэi царквы, складзеныя з плiнфы на растворы з дамесам цэмянкi (так званы утоплены рад), былі ўзведзены полацкiмi будаўнікамi. М.К. Каргер датаваў наваградскi храм XII ст.[5]
На думку П.А. Рапапорта, падабенства наваградскай i вiцебскай цэркваў можна тлумачаць тым, што ў 20-я — 40-я гады XII стаг. у склад вiцебскай будаўнічай арцелi ўваходзiлi вiзантыйскiя будаўнiкi. Пасля пабудовы храма ў Вiцебску яны выбудавалі галоўны гмах царквы ў Наваградку. Галерэя ж наваградскага храма была зроблена полацкiмi майстрамi[6].
Час пабудовы Барысаглебскай царквы ў Наваградку можна ўдакладніць матэрыяламi жылой пабудовы Малага Замка з фрэскавым роспiсам. Фрэскi храма i жылой пабудовы сходныя па гаме колераў i арнаментах. Відавочна, што сьцены адзiнага жылога дому з фрэскавым роспiсам i сьцены царквы былi распiсаны аднымi i тымi ж мастакамi i, прыблізна, у адзін i той жа час. Жыльлё, аб якiм гаворка, па стратыграфiчных дадзеных i iнвентару належыць да другой чвэрцi XII стагоддзя. Заканчэньне будаўніцтва Барысаглебскай царквы Наваградка мжна датаваць гэтым самым часам.
Храм Барыса i Глеба быў збудаваны ў Наваградку за межамi гарадскiх умацаваньняў прыкладна ў той час, калі там фармавалiся дзяцiнец i вакольны горад. Было б дзiўна, калi б у самым горадзе не было сваёй царквы. Нажаль, непасрэдных дадзеных аб існаваньнi храмаў на тэрыторыi Замкавай гары i Малага Замка няма, але ўскосныя матэрыялы дазваляюць мяркаваць, што яны існавалі.
Для Малага Замка асновай для такога мяркаваньня з’яўляюцца хрысьцiянскія могiлкi XII-XIII стст., што займалі паўднёвую частку пляцоўкi. Хрысьцiянскiя могілкі ўзнiкалi, звычайна, паблiзу храмаў. За час раскопак было аткрыта 150 пахаваньняў у трунах i без іх. 83 пахаваньні датавалiся першай паловай XII ст., перакрываючы, а часам i праразаючы рэшткі забудовы X-XI стст. Могiлкi, размешчаныя паблiзу багатых дамоў вакольнага гораду былі месцам пахаваньня багатых жыхароў Наваградка. Там хавалі не толькі насельнікаў квартала залатароў, але i багацейшых насельнікаў дзяцiнца. Аб гэтым можна мяркаваць па жаночаму пахаваньню, пры якiм знайдзены срэбныя позалочаныя бляшкі, адцiснутыя з матрыцы Замкавай гары (с. 00). У перыяд максiмальнага росквіту вакольнага гораду тэрыторыя могiлак была забудавана. Гэта адбывалася ў другой палове XII ст. Гарадская забудова на месцы хрысьцiянскiх могiлак мела месца i ў другiх старажытнарускiх гарадах. У Старой Разанi грунтовы могiльнiк жыхароў гораду XI - першай паловы XII ст. быў перакрыты жылой забудовай. На дзяцiнцы Чарнiгава могiлкі каля царквы ў другой палове XII ст. былі замошчаны жоўтай плiнфай[7]. У Наваградку, у пачатку XIII ст., у сувязi з рэзкiм заняпадам вакольнага гораду, тэрыторыя, аб якой гутарка, ізноў становiцца могiлкамі. Але цяпер там хавалi, галоўным чынам, дзяцей. Мяркуючы па наiбольшай канцэнтрацыi пахаваньняў , храм на тэрыторыi Малага Замка павінен быў стаяць паблiзу паўднёва-усходняй часткi пляцоўкi, дзе зараз знаходзіцца мемарыяльны капец Адама Мiцкевiча (дыям. 25 м.)[8].
Аб існаваньні храма на Замкавай гары можна мяркаваць па звестках летапiсца пад 1262 г., якi паведаміў аб хрышчэньнi князя Войшэлка: “Воишелк же нача княжити в Новегородце в поганьстве буде... а посемь вниде страх Божий во сердце его, помыслив собе хотя прияти святое крещение и крестися ту в Новегородце и нача быти во хрестьянстве”[9]. Трэба думаць, што Войшалк хрысьцiўся ў царкве, якая была пры яго двары на дзяцiнцы.
Аб археалагiчных матэрыялах Замкавай гары, што сведчаць аб існаваньнi там старажытнарускага храма, гаварылася ў главе 3 (с. ...). Гутарка аб драўляных насьцiлах, што ляжалi пад насьцiламi, пры царкве XIV ст. i, верагодна, суадносiлiся з больш раньняй драўлянай царквой. Магчыма, што да старажытнарускага храма дзяцiнца належалі часткi бронзавай люстры-хораса (мал. ).
Хрысьцiянства, якое з’явілася ў Наваградку не раней за XII ст., пачало ў горадзе iнтэнсiўна распаўсюджвацца. Праўда, аб гэтым можна мяркаваць па дадзеных, якія звязаны з прывеліраванай часткай гарадскога насельнiцтва. Цяжка сказать як прынялi новую рэлiгiю простыя гаражане. Аб познім пабытаваньні язычніцтва сведчыць курган XII ст. гарадскога магiльнiка[10]. Больш трывалым было язычнiцтва ў ваколіцах Наваградка, где курганныя магiльнiкi існавалi да XIII ст. Уплыў хрысьцiянскай абрадавасьцi праявiўся ў iх у тым, што нябожчыкі былi пахаваны, пераважна, у ямах[11]. Эвалюцыя пахавальнаго абраду ў сельскіх жыхароў ваколіц Наваградка адбывалася таксама як i ў другiх старажытнарускiх обласьцях, у прыватнасьцi ў Смаленскай зямлі[12].
У хрысьцiянскім Наваградку з’яўляюцца разнастайныя культавыя вырабы (крыжы-нацельнiкi, энкалпiёны, абразкi i інш.), як мясцовай работы так i прывазныя. У пошуках аналогiй наваградскiм знаходкам мы, у першую чаргу, звяртаемся да матэрыялаў старажытнарускiх гарадоў, але нярэдка яны сустракаюцца за межамi Заходняй Русi.
У Наваградку знайдзены наступныя культавыя вырабы:
Каменныя крыжы-цельнiкi (10 экзэмпляраў). Усе знаходкi, за выключэньнем адной, паходзяць з Малага Замка. Пяць цельнiкаў зроблены з глiнiстага сланца. Сярод іх два гладкiя роўнабаковыя. Пры гэтым маленькi да канца не апрацваны (мал. ). Другі цельнiк, захаваны часткова, запалiраваны (мал. ). Роўнабаковыя крыжыкi з глiнiстага сланца, вапняка i другiх мясцовых парод знайдзены ў Ваўкавыску i Тураве[13]. Два цельнiкі гранёныя. Цалкам захаваны экзэмпляр з пабудовы XIII ст. 3х2,2 см., падобны да знаходкі з Пскова[14].
Рэдкай знаходкай быў цельнiк з троху звужанымi канцамi (3,7х2х8 см.). На ім выбiта пляцёнка[15], што нагадвае арнамент наваградскiх драўляных вырабаў i, праз гэта, можа быць вырабам мясцовага камянярэза. Разам з тым, як ласкава паведаміў В.Г. Пуцко, каменны крыж з такiм самым арнаментам знайдзены ў старажытным Галiчы.
Два цельнiка з ружовага шыферу, відавочна, былi прывазныя. Не цалкам захаваны далікатны крыжык з пабудовы з фрэскамi (шырынёй 2,5 см.) мае квадратнае скрыжаваньне i зкругленыя стораны, упрыгожаныя валiкамi. Другі крыж з культурнага слоя 3,7х3,2 см. таксама з квадратным скрыжаваньнем i закругленымi канцамi. Канцы ўпрыгожаны ўрэзанымi лiнiямi[16]. Крыжы з ружовага шыфера былi разнастайныя па форме. Аб гэтым сведчаць знаходкi з Каладзяжына, Сярэдняга Паволжжа[17] i iншых месцаў.
Тры цельнiка з шэра-белага гладкага камяню, што нагадвае мармур — “карсунчыкi”, аднатыпныя. Яны роўнабаковыя 2,5х1,8 - 2 см. i паходзяць з жылых пабудоў XII ст.[18] Аналагiчныя крыжы добра вядомыя ў многiх помнiках. У Заходняй Русi яны знайдзены ў Мiнску i Бярэсьці[19]. Сустракаюцца ў Падняпроўі, у Паўднёва-Заходняй Русi, на тэрыторыi вяцiчаў[20] i другiх тэрыторыях. У самым найменьнi такiх крыжоў прыгадваецца места iх вырабу — Херсанэс.
Металiчныя крыжы - цельнiкi (7 экзэмпляраў) знайдзены выключна на Малым Замку. Аб вырабе металiчных цельнiков на Малым Замку сведчыць лiцейная форма, на абедзьвух баках якой маюцца паглыбленьнi для адлiўкi тонкiх металiчных крыжоў[21]. Вырабаў, якія адлiтыя ў дадзенай форме знайсьцi не ўдалася. Вiдавочна, да мясцовых рэчаў належыць бронзавы роўнабаковы крыжык 2х2 см.
У культурным слоі адначасова знайдзены два бронзавыя крыжы з выемчатай эмальлю. Адзiн з iх 3х2,6 см., з трохлопаснымi канцамi[22], а другi 2,2х1,8 з прамавугольнымi (мал. ). Крыжы з выемчатай эмалью ў XI-XIII ст. выраблялi ў Кiеўскай зямлі. Яшчэ адзiн цэнтр па вырабу такiх самых крыжоў, з’явiўся ў XII ст. на тэрыторыi Латвii[23].
У пабудове другой паловы XII ст. знайдзены абламаны бронзавы цельнiк са зкругленымi канцамi. Скрыжаваньне яго запоўнена зялёнай эмальлю. Аналагiчны крыж знайдзены ў курганным магiльнiку каля в. Засьвiр Мiнскай вобласьцi[24].
Бронзавы крыж 2,8х1,8 см. з квадратным скрыжаваньнем i прамавугольнымi канцамi (васьмiкутны) мае паралелi ў Прыдняпроўі[25]. Тамсама вядома аналогiя цельнiку 4х2,5 см., на адным баку якога выява Хрыста, а на другім выразаны лiтары ХС[26]. Яшчэ адзiн бронзавы крыж (4х2,5 см.) са стылiзаванай выявай Багародзiцы i пашыранымi канцамi, да некаторай ступенi, нагадвае цельнiк, што захоўваўся ў музеі Кiеўскай духоўнай акадэмii[27].
Энкалпiёны (9 экзэмпляраў), з якiх чатыры прыходзяцца на Малы Замак i пяць на Замкавую гару. Цалкам захавалiся толькi два энкалпiёны. Знаходка з Малага Замка 2,8х1,8 см., вырабленая з залатой бронзы, на адным з бакоў мела выяву чатырохканцовага крыжа[28]. Складнi гэтага тыпу вядомыя сярод старажытнарускiх помнiкаў (Ноўгарад, Прыдняпроўе, Яраполч), а таксама на тэрыторыi Польшчы (Драгiчiн, Обровец каля Грубешова)[29]. Ва Усходняй Латвii знайдзена ачэльле, у якiм было некалькі такiх энкалпiёнаў i трохлопастныя крыжыкi з выемчатай эмальлю[30].
Другi энкалпiён, захаваны цалкам (6х4 см.), знайдзены на Замкавай гары. На яго вонкавым баку выява ўкрыжаваньня, над якiм нанесены “мальтыйскi” крыж. На канцах захавалiся медальёны са сьцёртымi выявамi. На адваротным баку выгравiраваны васьмiканечны крыж, а па баках акруглыя медальёны, запаўненьне якiх сьцёрта (мал. ). Падобныя складнi добра вядомыя. Л.В. Аляксееў адзначае iх у Друцку, Кiеве, Ноўгарадзе, Княжай гары, Каневе, Грыгараўцы, Камянцы-Падольскім, Вырбычцы i на Паўночным Каўказе[31].
На рэштках створак двух складняў, знайдзеных у абедзьвух частках гораду, выявы былi толькі рэльефныя. Энкалпiён з Малага Замка меў у скрыжаваньнi фiгуру Хрыста i пагрудныя фiгуры ў медальонах па баках[32]. На Замкавай гары ацалеў абломак з выявай святога ў медальёне (мал. ). На тэрыторыi Беларусi падобныя складнi знайдзены ў Гродне i Мiнску. Сустракаюцца яны таксама ў Падняпроўі, Ярополчы Залескім, на рускім паселiшчы ў Сярэднім Паволжжы[33] i на iншых помнiках.
На тэрыторыi Малага Замка знайдзены абломак энкалпiёна са слядамi пазалоты[34]. Паралелi яму невядомыя. Сярод знаходак Замкавай гары - абломкi трох складняў - створка і дзьве пятлi, адна з якiх дыяметрам 2,4 см. належала вялікаму энкалпiёну.
Наваградскiя складнi, форму якiх можна было вызначыць, тыповыя для помнiкаў Старажытнай Русi. Г.Ф. Карзухiна разглядала гэтыя вырабы як прадукцыю кiеўскiх рамеснiкаў i лічыла, што адбывалася эвалюцыя ад больш раньнiх (XI - пачатак XII стст.) складняў з суцэльнай рэльефнай арнаментацыяй да энкалпiёнаў са сплошчанымi фiгурамi, што з’явiлiся, прыкладна, у другой чвэрцi XII ст.[35] Некаторыя папраўкi ў дацiроўку Г.Ф. Карзухiнай унеслi А.А. Медынцава i М.В. Седова[36]. На думку В.Г. Пуцко, эвалюцыя вырабленых у Кiеве энкалпiёнаў храналагiчна супадае са зменай формаў iншых вiдаў пластыкi, уключаючы каменныя рельефы, корапластыку i тарэўтыку[37].
Знаходка ў Наваградку абломка складня, якi адрозніваецца ад кіеўскіх вырабаў, можа значыць, што падобныя рэчы выраблялi ў iншых месцах. Так ад характэрных кiеўскiх энкалпiёнаў адрознiваецца складзень гарадзiшча Майшагола ва Ўсходняй Летуве[38].
У абедзьвух частках гораду знайдзена шэсьць абразкоў: два з iх бронзавыя, тры каменныя i адзін са шкляной масы. На абломку абразка з Малага Замка на адным баку прадстаўлены Хрыстос, на другім расьцвіўшы крыж. Падобны абразок вядомы ў Падняпроўі (Вяцiчы).[39]
Другі бронзавы абразок паходзiць з Замкавай гары. Гэта прамаввугальны складзень з алавянiстай бронзы 5х4,5 см. з вушкам. Абразок вельмі пацярпеў ад агню. Тым не меньш на яго створках можна было заўважыць рельефныя выявы чалавечых фiгур. Iх атрыбуцыя належыць I.I. Плешанавай. Гэта - фiгуркi Барыса i Глеба. На правай створцы паказаны Барыс, у плашчы, з сагнутай правай рукой. У выцягнутай левай руцэ ён держiт мадэль аднаглавага храма са шлёмападобным купалам. Частка створкi, дзе павінна была быць паказана галава, пашкоджана. Левую створку займае фiгура Глеба. Як і Барыс, ён апрануты ў плашч. На яго галаве княжацкая шапка з круглай тульяй. У выцягнутай правай руцэ Глеб трымае мадэль такога ж храма, як i Барыс, левая рука Глеба апушчана (мал. ).
Культ Барыса i Глеба - першых рускiх святых - шырока адбiўся ў творах старажытнарускай лiтаратуры i мастацтва. Па высновах В.I. Лесючэўскага i М.Х. Алешкоўскага, якія займалiся даследваньнем гэтага культу, шанананьне святых братоў не было аднолькавае. На першым этапе, пераважна ў XI ст., Барыса i Глеба шанавалi як лекараў і цаліцеляў i паказвалi з мучанiцкiмi крыжамi i мадэлямi храмаў. Пры гэтым, браты фiгуравалi без бародаў. З пачатку XII ст. Барысу i Глебу пакланялiся як воiнам-заступнiкам Рускай зямлi, з крыжамi ў руках i з мячамi на поясе. Часам мячы знаходзяцца ў руках князёў. У больш познiх помнiках браты ўзброены коп’ямi. Барыса, як правiла, паказваюць з барадой, а Глеба без барады[40].
Прыняўшы такую храналогію iканаграфii Барыса i Глеба, наваградскі абразок, на якім браты трымаюць у руках мадэлi цэркваў, трэба аднесьці да часу, калі іх лiчылi цалiцелямi, г.зн. да канца XI ст. У гэты час ён быў адлiты. Аднак, у Наваградак абразок трапіў не раней першай паловы XII ст., паколькі, як паказана вышэй, у нашым горадзе няма хрысьцiянскiх рэалiй раней гэтага часу.
Алавянiстая бронза абразка аналагiчная складу метала энкалпiёнаў кiеўскага паходжаньня. Наш абразок таксама трэба разглядаць як iмпарт з Кiева. Прамыя аналогii ёй невядомыя. В.I. Лесючэўскi, не спасылаючыся на крыніцу, пiсаў, што сярод знаходак, якія зроблены ў розны час у Дзесяцiннай царкве, ёсьць створка маленькага абразка, з выявай Барыса, якi трымае ў руцэ храм. На другой створцы, па мяркаваньню аўтара, павінна была знаходзiцца выява Глеба[41]. Не выключана, што абразок з Дзесяцiннай царквы быў адлiты ў адной форме з наваградскай знаходкай. Пакуль жа, апошняя, верагодна з’яўляецца адзiным абразком - складнем з выявай першых рускiх пакутнiкаў.
Крыніцазнаўчае даследваньне наваградскага абразка можа мець свой працяг. На думку Лесючэўскага i Алешкоўскага, выявы Барыса i Глеба на энкалпiёнах прадстаўляюць з сябе частку агульнай кампазiцыi капiруемага iканапiснага арыгiналу i браты былi прадстаячымi каля якогасьці цэнтру. Трохчастковая кампазiцыя вядома ў Барысаглебскай iканаграфii на фрэсках храма Нярэдзiцы ў Ноўгарадзе, дзе паміж Барысам i Глебам стаiць альбо Хрыстос, альбо айтец братоў — князь Уладзiмiр. У цэнтры мог быць проста крыж, як гэта ёсьць на Барысаглебскім амулеце-змеевiку XII ст. з дзяржаўнага Гістарычнага Музея ў Маскве[42].
З паўсюдным пашырэньнем культа Барыса i Глеба на Русi, ён прыходзіць i ў заходнерускiя землi. Сыны Усяслава Полацкага i Усеваладкi Гродзенскага насiлi iмёны Барыса i Глеба[43]. У пачатку XII ст. у княжацкай рэзiдэнцыi Бельчыцы паблiзу Полоцка ўзводзiцца Барысаглебскi манастыр[44]. Барысу i Глебу быў прысвечаны храм на Каложы, пабудаваны за межамi гарадскiх умацаваньняў — ён з’яўляецца цэнтральным помнiкам манументальнага дойлiдства гродзенскай архiтэктурнай школы[45]. Вядома аб Барысаглебскіх могiлках паблiзу старажытнага Турава. У 1909 г. Мiнскай гiсторыка-археалагiчнай камiсiяй там быў адкрыты саркафаг з ружовага шыферу, у якiм знайдзены чалавечыя косьцi i парчовыя нiткi[46]. Назва могiлак i саркафаг дамангольскай пары даюць падставу мяркаваць, што на тэрыторыi могiлак мог знаходзiцца Барысаглебскi храм. Выявы Барыса i Глеба захавалiся на фрэсках Пятнiцкай царквы Бельчыцкага манастыра[47].
На тэрыторыi Заходняй Русi вядомыя прадметы металiчнай i каменнай пластыкi з выявамі святых братоў — энкалпiёны з Друцка i Гродна, абразка з Мсьцiслаўля i Копысi, створка абразка з Полацка. У Полацку знайдзены каменны абразок з выявай Барыса. Барыс альбо Глеб паказаны на свiнцовай пломбе з Мiнска. Iстотна прылучыць да гэтым знаходак “Барысавы камянi” Полацкой зямлi — манументальныя помнiкi эпiграфiкi XII ст.[48]
У XII ст. культ Барыса i Глеба трапляе ў Наваградак, што праяўляецца ў пабудове Барысаглебскага храма. У кнiзе “Старажытны Наваградак” адзначаны фрагмент фрэскавага роспiсу з багатага жылiшча вакольнага горада, на якiм паказана галава маладога князя, магчыма, Глеба[49]. Бронзавы абразок з выявай Барыса i Глеба з’яўляецца яшчэ адным сведчаньнем шанаваньня святых братоў у хрысьцiянскім Наваградку.
Пауднёварускi культ Барыса i Глеба пападае ў Наваградак двума шляхамі. Непасрэдна з Кiева, адкуль быў прывезены абразок-складзень i праз полацкiх i вiзантыйскiх будаўнікоў, а таксама праз фрэскiстаў, якія пабудавалi наваградскую царкву i распiсалi яе сьцены i сьцены багатай жылой пабудовы.
У культурным слоі горада знайдзены тры каменныя абразкі. З Замкавай гары паходзiць прамаввугальны (5,2х4,2 см.) абразок з шэрага каменя, на якiм выразана паясная фiгура Мiколы з евангельлем у левай руцэ. Лiк святога пашкоджаны. Захавалiся валасы i частка барады (мал.). Т.В. Нiкалаева датуе гэты абразок XIII ст. i лiчыць вырабам скарэй адукаванага рамеснiка чым майстра прафесiянала[50].
Абраз Мiколы, які займаў выключнае месца ў рэлiгiйнай свядомасьцi жыхароў Старажытнай Русi i адлюстраваўся ў каменнай пластыцы[51], атрымаў сваё ўвасабленьне i ў заходнерускiх каменных абразках. Такі паўкруглы абразок з ружовага сланца, дзе Мiкола паказаны з евангельлем у руцэ (выпадковая знаходка). У Мiнску знайдзены прамавугольны абразок з светла-шэрага сланца. На ім выразаны двох святых — Мiкола з евангельлем i Стэфан. Вышэй iх знаходзiцца блаславiцель — Спас-Эмануіл[52].
На думку Т.В. Нiкалаевай, значная колькасьць абразкоў у заходнерускiх землях i разам з тым iх адарванасьць ад вялікіх культурных старажытнарускiх цэнтраў сведчыць пра iх мясцовы выраб[53]. Гэта выснова распаўсюджваецца i на наваградскага Мiколу.
На тэрыторыi Малага Замка знайдзены абломак акруглага абразка з ружовага шыфера. На ім выразана галава чалавека, шасьцiканцовы крыж i лiтары: ХС. Над нiмбам маецца літара “О”[54]. Абразок з такога ж камяню, знайдзены каля Дзесяцiннай царквы ў Кiеве з падобнымі выявай i надпiсам, Т.В. Нiкалаева, разглядае як прысвечаны Хрысту Эммануiлу[55]. Аб паходжаньнi наваградскага абразка сведчыць, у першую чаргу, матэрыял, з якога ён зроблены. Для каменных кiеўскiх абразкоў тыповы твар з мiндалепадобнымi вачамi, акантаванымi здвоенымi лiнiямi, выразна адчэрчаны нос, а таксама шасцiканцовы крыж[56]. Гэтыя асаблiвасьцi ўласьцiвыя i нашай знаходцы.
У дадатак да абразкоў, якія апублiкавала Т.В. Нiкалаева далучым абразок з ружовага шыферу, знайдзены ў Звенiгарадзе: на ім выявы двух апосталаў, якія плачуць[57].
У культурным слоі Замкавай гары знайдзены абламаны круглы абразок (дыям. 4,5 см.) з чорнага сланца альбо стэатыту. Па краі яго маецца выступаючая рамка, а выява прадстаўляе Багародзіцу з Дзіцяткам тыпу “Замiлаваньне” (мал. ). Абразок належыць да вiзантыйскіх вырабаў. З такога ж матэрыялу i такой жа формы i памераў у Херсанэсе знайдзены абразок з выявай Хрыста Пантакратара. З гэтага ж гораду паходзяць iншыя абразка са стэатыту[58]. Не выключана, што наваградская знаходка была вырабам херсанэскага камнярэза.
У 1974 г. пры разпрацоўцы культурнага слоя XV-XVI стст., сярод пад’ёмнага матэрыялу быў знайдзены шкляны абразок-лiцiк. Гэта найменьне даецца лiтым шкляным вырабам, якія апрацаваныя як камеi. На наваградскiм авальным лiцiке (4,7х3 см.) выява сцэны Раства. Зправа вiдаць Марыю — яна трымаецца за яслi, якія абапiраюцца на дзьве аркi. Злева сядзiць Iосiф з кіем у руцэ. Галовы Марыi i Iосiфа абкружаны нiмбамi. У яслях ляжыць немаўля Хрыстос. Над яслямi вiдаць галовы асла i быка, якія схiлiліся над младзенцам. У верхняй частцы абразка маецца гречаскі надпiс “HГEI IHC IC” (мал. ).
Наваградскi лiцiк адлiты ў адной форме яшчэ з двума абразкамi. Адзін з iх захоўваецца ў музеі хрысьцiянскiх старажытнасьцяў Ватыкану, а другі, які паходзiць з Александрыi, у Ашмолен музеі Оксфорда. Аб тым, што ўсе тры абразкі адлiтыя ў адной форме сведчыць не толькi iх матэрыял, форма, сюжэт i кампазiцыя, але i брак адлiўкi ў выглядзе палоскi ў нiжняй частцы[59].
Авальныя лiцiкi меньшага памеру з аналагiчным сюжэтам i кампазiцыяй, але ў люстэркавым адбiтку захоўваюцца ў музеі Думбартан-Окса[60]. На тэрыторыi нашай краіны маецца больш за 20 абразкоў лiцiкаў невядомага паходжаньня з бiблейскiмi сюжэтамi (Дзярж. Эрмiтаж, Дзярж. Гістарычны музей, Аружэйная палата i iнш.)[61].
Абразкі лiцiкi ў вялікай колькасьці вядомыя ў музеях Заходняй Еўропы i ЗША. У лiтаратуры яны трактуюцца як знакi паломнiкаў. М. Рос, які датуе гэтыя абразкі XI-XIII стст., бачыць у iх вырабы вiзантыйскага паходжаньня, якiя выраблялi ў Канстантынопалі i пасля яго падзеньня ў 1204 г.[62] Заходнегерманскi вучоны Г. Венцэль, якому належыць каталог абразкоў-лiцiкаў, за вiзантыйскiя лiчыць толькi невялiкую iх колькасьць, і мяркуе, што галоўная маса абразкоў была зроблена ў Венецыi ў XIII ст. На думку даследчыка, шкляныя лiцiкi былi знакамi паломнiкаў i займалi прамежкавае становiшча паміж масавымi свiнцовымi знакамi i дарагiмi памятнымi знакамi са слановай косьцi[63]. Погляды Г. Венцэля падзяляла А.У. Банк. Разглядаючы наваградскi абразок яна адзначае, што iканаграфiчны варыянт яго кампазiцыi незвыклы для Вiзантыi, негледзячы на гречаскі надпiс. Яслi ў выглядзе вежападобнага збудаваньня ў два паверхі з аркамi ўнiзе, блiзкiя заходнееўрапейскай iканаграфii. Трактоўка фiгур таксама адрозніваецца ад вiзантыйскай[64].
Шкло наваградскага лiцiка, згодна аналiзу, аказалася тыпова вiзантыйскiм: натрыева-кальцыева-крэмнязёмным з дамескам марганцу. Па дадзеных трасалагiчнай лабараторыi ЛАIА (заключэньне Г.Ф. Карабковай), абразок, пасля таго як ён быў адлiты, дадаткова не апрацоўвалі. Гэта, прынамсі, азначае, што такiя лiцiкi былi вырабамi масавай вытворчасьцi.
З’яўленьне лiцiка ў Наваградку можна звязаць з рэальным паломнiцтвам. Вышэй адзначалася, што пад 1262 г. летапiсец успамiнае аб хрышчэньнi язычнiка, князя Войшалка ў Наваградку (с. 00). Пасля хрышчэньня, стаўшы рэўнасным хрысьцiянiнам, Войшэлк вырашыў зрабіць вандроўку да святых месцаў. Летапiс двойчы паведамляе аб паломнiцтве Войшэлка. Першае паведамленьне належыць да 1255 г., калі князь прыходзiць да Данiiла ў Узвышша i просiцца iсьцi ў Вiзантыю, на Афон (Святую Гару). Данiiл паказвае яму шлях праз Венгрыю, але Войшалк не змог трапіць у Вiзантыю i дайшоўшы да Балгарыi вярнуўся[65]. Другое сведчаньне аб імкненьнi Войшалка трапіць у Святую Зямлю маецца пад 1262 г. Прыняўшы хрышчэньне ў Наваградку, Войшалк з’яўляецца ў Данiiла ў Галiчы, хрэсьцiць унука Данiiла Юрыя Львовiча, пастрыгаецца ў манастыры на Карпатах (Полонына), а потым рушыць на Афон. “Войшелк же не може дойти до Святой горе, зане мятеж бы велик в тых зямлях и приде опять в Новгородок ... и оучини себе монастырь на реце на Немне межи Литвою и Новым городком и тоу живяше несмотря на укоры своего отца Миндовга”[66].
Ёсьць усе падставы лiчыць, што летапiсец пiша двойчы аб адным i тым самым паломнiцтве Войшалка. Вiдавочна, што ў 1255 г. князь не мог пайсьці на Афон. Ён яшчэ быў язычнiк. Можна сабе дапусьціць, што двойчы апiсаныя падзеі адбывалiся наступным чынам. Пасля хрышчэньня Войшалка ў Наваградку ў 1262 г., ён накіроўваецца да Данiiла, а адтуль, праз Венгрыю, імкнецца трапіць на Афон. Аднак, з-за хваляваньняў, якія ў гэты час былi ў Вiзантыi, князь змог дайсьцi толькi да Балгарыi i быў вымушаны вярнуцца ў Наваградак, якiм кіраваў, заснаваў манастыр на Нёмане i пасялiўся ў ім. Трэба думаць, што лiцiк з’явiўся ў Наваградку ў вынiку гэтага паходу. Абразок мог набыць наваградзец са свiты Войшалка на Балканах. Аб тым, што падобныя лiцiкi былi распаўсюджаны ў Балгарыi сведчыць знаходка шклянога лiтага абразка з выявай святой Сафii ў горадзе Калiакра[67].
Культавыя вырабы Наваградка трэба дапоўнiць знаходкай, якую зрабілі пры даследваньнi Барысаглебскай царквы. Гэта акруглая (дыям. 2 см.) гемма з сiняга шкла са скошанымi краямi. На яе вонкавым баку выразаны фiгуры трох барадатых людзей, якія трымаюцца за рукi, над іх галавамi нанесены дзьве галінкi. Твары людзей па краях павернуты да цэнтральнай фiгуры (мал. ). На тэрыторыi Старажытнай Русi вядомыя дзьве аналагiчныя геммы. Адна з iх адкрыта Смаленскай экспедыцыяй пад кіраўніцтвам Д.А. Аўдусiна i паходзіць з культурнага слоя XII-XIV стст. На смаленскай гемме з блакiтнага шкла выдрапаны такiя ж фiгуры i ў такiх самых позах, што i на наваградскай, але без галінак[68]. Яшчэ адну гемму здабыў В.В. Хвойка пры раскопках старажытнага Белгарада i апублiкавана Т. Арнэ. Яна авальная з светла-сiняга шкла з выдрапанымi фiгурамi мужчын, якія трымаюцца за рукi[69].
Геммы, падобныя знайдзеным у Наваградку, Смаленску i Белгарадзе добра вядомыя сярод старажытнасьцяў Паўночнай i Заходняй Еўропы. Па гемме, што знайдзена ў 1871 г. у горадзе Зондэнбург на востраве Альзен у Данii, гэтыя вырабы атрымалi найменьне “Alsengemmen”. Атрыбуцыяй i храналогiяй “Alsengemmen” займалiся некалькі пакаленьняў вучоных. Каталог iх, які ўключыў 84 экзэмпляры i даследваньне, прысвечанае “Alsengemmen” здзейсніў заходнегерманскi вучоны О.Ф. Гандэрт. Са знаходак у Старажытнай Русi аўтару была вядома толькi белгарадская гемма[70].
Больш паловы цікавых для нас гемм — 46 экзэмпляраў, што сiстэматызаваў Гандэрт, упрыгожвалi царкоўныя рэчы. Нярэдка ў аправе з пазалочанага срэбра цi золата, яны прымацоўвалiся да пераплётаў богаслужбовых кнiг, крыжоў, рэлiкварыяў i iншых вырабаў культавага абiходу. У гэтай функцыi “Alsengemmen” часьцей за ўсё выкарыстоўвалi ў Германii XI-XV стст.[71] Астатнія еўрапейскiя геммы гэтага тыпу з’яўляюцца выпадковымi знаходкамi.
Наваградская гемма мае шмат паралеляў сярод заходніх знаходак. Выява трох барадатых мужчын з галiнкамi ёсьць на гемме Зондэнбурга на Альзене, якая дала назву ўсёй серыi падобных гемм, а таксама ў Нiдэрландах (Франекер, Iдаард), ФРГ (Оснабрюк, Эдэвехт), на востраве Готланд i ў iншых месцах[72].
У Барысаглебскi храм Наваградка заходнееўрапейская гемма, вiдавочна, трапіла як культавы выраб. Не выключана, што яна звязана з залатым кальцом, на якiм былi выгравiраваны словы малiтвы на лацiне, што знайдзена ў доме, сьцены якога былi распiсаны фрэскамi (с. 00). Абедзьве знаходкi з Заходняй Еўропы маглi належаць жанчыне, якая прыехала ў Наваградак[73].
Абломкi люстраў-хорасаў з багатых дамоў мы аднеслi да iнтэр’еру жыльля (с. 00). Адпаведная знаходка з Замкавай гары (мал.), магла быць звязана з храмам, які там знаходзіўся.
Хрысьцiянiзацыя насельнiцтва, звычайна, звязваецца з распаўсюджаньнем пiсьменнасьцi. Аднак, у Наваградку прылады пiсьма — стылi вядомыя яшчэ ў дахрысьцiянскі час. Наiбольш раньняя знаходка стылю належыць да пабудовы 13[74], г.зн. другой паловы XI альбо мяжы XI-XII стст. Яшчэ адно пiсала знайдзена ў пабудове 6 Малага Замка[75], якая існавала ў самым пачатку XII ст., у той час як Барысаглебская царква i першыя культавыя знаходкi Наваградка з’яўляюцца не раней другой чвэрцi XII ст. Такiм чынам, пiсьменнасьць у багатых насельнікаў вакольнага гораду распаўсюдзілася на некалькі дзесяцiгоддзяў раней, чым яны прынялi хрысьцiянства.
У Наваградку знайдзены 14 пiсалаў з жалеза, бронзы i косьцi. Усе яны, за выключэньнем аднаго стылю з Замкавай гары, былi прыналежнасьцю багатых жылiшчаў Малага Замка альбо адносiлiся да культурнага слоя гэтай часткi гораду. Магчыма, што касьцяных пiсалаў на самой справе было больш. У пабудове першай паловы XII ст. знайдзены жалезны стыль з лапатачкай, як бы паўторам формы лапатачкi касьцяных пiсалаў, вядомых у Ноўгарадзе другой паловы X альбо першай паловы XI стст.[76]
Сярод наваградскiх пiсалаў, даўжыня якiх 10-13 см., вылучаюцца 4 тыпы:
тып 1 (2 экзэмпляры). Лапатачка iх мае паўкруглую форму. У заходнерускiх гарадах падобныя сустракаюцца ў Друцку i Мiнску.[77]
тып 2 (1 экзэмпляр) з лапатачкай трапецэпадобнай формы. Аб ім гаварылася вышэй.
тып 3 (4 экзэмпляры). Лапатачкi iх маюць форму вузкага бакальчыка з адцянутымi краямi. Тры пiсалы паходзяць з пабудоў XII ст. На лапатачцы бронзавага стыля нанесены раслiнны арнамент. У Заходняй Русi падобныя пiсалы знайдзены ў Ваўкавыску, Браслаўлі i Друцку. Дадзены тып стыляў больш за iншыя распаўсюджаны ў гарадах Старажытнай Русi[78].
тып 4 (3 экзэмпляры). Трохвугольныя лапатачкi з выступамi альбо зубчыкамi па краях. Адзiн з жалезных стыляў iнкруставаны белым металам (мал.). Заходнерускiя стылi дадзенага тыпу знайдзены ў Ваўкавыску i Мiнску[79].
Асобныя лапатачкi стыляў не захавалiся. Ад адзiнай знаходкi на Замкавай гары ацалеў жалезны стрыжань. На Малым Замку без лапатачак знайдзены жалезны (мал.), бронзавы i касьцяны стылi. На стрыжні апошняга выразаны знак[80].
Наваградскiя прылады пiсьма, падобныя да пiсалаў iншых заходнерускiх гарадоў, належаць да агульнарускiх тыпаў. Трэба лічыць iх вырабамi мясцовых рамеснiкаў. Магчыма, што асобныя бронзавыя пiсалы былi прывазныя. Аб iмпарце бронзавых стыляў у Заходнюю Русь сведчаць пiсалы з Ваўкавыска i Бярэсьця з крыжападобнай прорэззю на лапатачцы. Яны iдэнтычныя знаходкам з Вiцiчава i Звенiгарада[81].
Стылi Наваградка, як i ўсе прылады такого кшталту, выкарыстоўвалiся для пiсьма на навошчаных дошчачках, падобнымі на тыя, што знайдзены ў Ноўгарадзе i Бярэсьці[82].
Прылады пiсьма Наваградка належаць да агульнарускiх тыпаў. Пераважаньне жалезных стыляў над бронзавымi, што адзначыў А.Ф. Мядзьведзеў, характэрна i для наваградскiх знаходак.
Пiсалы з лапатачкамi служылi для скорых часовых запiсаў, якiя можна было лёгка правіць. Магчымасьць карыстацца лапатачкай для выпраўленьня напiсанага нарадзiла ў Еўропе параду таму, хто піша: “Часьцей паварачвай стыль”[83].
Пiсьмо на навошчаных дошчачках у Старажытнай Русi было распаўсюджана не толькi ў стольных, але i ў малых гарадах. Так жалезных, бронзавых i касьцяных пiсалаў у Ноўгарадзе знайдзена больш за 45[84]. У Наваградку ж iх было 14, у Ваўкавыску - 12[85], а ў Яраполчы Залескім - 11 экзэмпляраў[86].
Наваградцы мецiлi ўласныя рэчы, у прыватнасьцi амфары. На адной з iх, што адносiлася да пабудовы першай паловы XII ст. выдрапана iмя “Олъкъсн” (Аляксей) (мал. ), верагодна, уладальніка амфары. На веданьне жыхарамі гэтага дома граматы паказвае знайдзены там стыль[87]. Літара Н, выдрапаная на абломку другой амфары была напісана няправільна. Палеаграфiчна яна нагадвае форму знака №. У старажытнарускiм напiсаньнi сярэднi нахiльны стрыжань гэтай лiтары цягнуўся ад верхняга канца левага стрыжня да канца правага[88]. У Наваградскiм варыянце стрыжань нанесены ў адваротным накiрунку. Магчыма, што асоба, якая нанесла гэту літару была не асабліва спрактыкаваная.
На адным з наваградскiх праслiцаў з шыферу высячана літара Ж, а на каменным абразку Мiколы, як адзначана вышэй, выразаны словы “Нiколае агиос”. Палеаграфiчна надпiс датуецца XIII ст.[89]
Пры даследваньнi Барысаглебскай царквы Наваградка сабрана даволі многа абломкаў тынкоўкi са сграфiцi. Iх атрыбуцыя належыць Т.У. Раждзественскай[90]. Аўтару ўдалася прачытаць наступныя надпiсы i словы: “Господi помозi рабу своему”; “Господи, помози рабу Макъ(симоу)”; “Господи помози рабу своему Григо(риеви)”; “Господи помози рабу (гр)ъешному”; “Господи оуслы(ши)”; “(Барыс) i Глъ(б)” (мал. ).
Т.У. Раждзественская лiчыць, што палеаграфiчна надпiсы датуюцца канцом XII - першай паловай XIII стст. Толькi надпiс з iмем Максiма сведчыць скарэй аб XIII - пачатку XIV стст. Цікавая выснова аўтара, што дэталёвае вывучэньне наваградскiх надпiсаў паказвае на iх палеаграфічнае падабенства да літараў у кiеўскай Сафii i можна мяркаваць, што аўтары графiцi знаходзілiся ў рэчышчы кiеўскай рукапiснай традыцыi.
Побач з тэкстамi малiтваў на тынкоўцы Барысаглебскага храма ёсьць выявы птушак (мал. ).
Графiцi захавалiся таксама на асобных кавалках тынкоўкi з жылой пабудовы. На адным з iх можна прачытаць літару А. Сярод фрэсак гэтага дому знайдзены кавалкi, на якiх па белым фоне чорнай фарбай нанесены кiрылiчныя лiтары. Сярод вялікіх літар (вышынёй 5 см.) выразна чытаюцца Е, С, аб (мал. ). З пэўнай верагоднасьцю можна вызначыць лiтары К, Л, Ъ. Больш дробныя лiтары — вышынёй да 3 см. прадстаўлены літарай Е. Калi мець на ўвазе, што на сьцяне жылой пабудовы была выява маладога князя Глеба (с. 00), то рэшткi надпiсу былi звязаны з гэтай выявай. Текст надпiсу жылой пабудовы першай паловы XII ст. такім чынам храналагічна ранейшы чым графiцi храма з малiтвенымі словамі, што датаваныя канцом XII - пачаткам XIII стст.
Жыхары Наваградка карысталiся кнiгамi, ад якiх ацалелi толькi металiчныя зашпількi. У той час, як прылады пiсьма — стылi былi знайдзены па большасьці на Малым Замку, амаль усе зашпiлькi ад кнiг належаць да знаходак Замкавай гары. З васьмi зашпілек толькi дзьве — бронзавая i срэбрная — паходзяць з Малага Замка. Астатнія бронзавыя знайдзены на тэрыторыi дзяцiнца. Усе зашпiлькi вышынёй 2-3 см. аднатыпныя, трохпяцельныя (мал.). Падобныя знайдзены ў Бярэсьці, Тураве, Друцку i Ваукавыску. Цікава, што в Ваўкавыску ўсе кнiжныя зашпiлькi (4 экзэмпляры) паходзяць, выключна, з дзяцiнца[91]. Мяркуючы па захаваных старажытнарускiх кнiгах, у нiжнюю пятлю зашпiлькi прасоўвалі раменчык, другi канец якога мацаваўся на адной з дошак пераплету. Сярэдняя пятля надзявалася на цьвічок у верхняй частцы пераплету[92]. З кнiжнасьцю мы звязваем таксама шэсьць бронзавых вырабаў з Замкавай гары, якія маюць форму маленькiх мячэй з дзірачкай на лязе. Даўжыня iх 2-3 см. (мал.). У лiтаратуры яны, часам, разглядаюцца як амулеты[93]. Аднак, знаходкi дэталяў кнiг у Старай Разанi з такiм “мячом” дазваляюць бачыць у iх кнiжныя рэалii. Таксама трактуюцца такiя знаходкi ў Кiеве[94]. Значная колькасьць падобных знаходак зроблена ў Херсанэсе[95].
Хiмiчны аналiз аднаго з “мячоў” паказаў, што ён был зроблены з алавянiстай бронзы, тыповай для кiеўскiх вырабаў. Разам з тым, на адным з вырабаў не было адтуліны, г.зн. апрацоўка яго не была закончана (мал.). Гэта азначае, што, па крайняй меры, падобныя рэчы выраблялi ў Наваградку.
Значная колькасьць кнiжных зашпілек, што знайдзены на Замкавай гары Наваградка дазваляе звярнуцца да гiпотэзы, якую высунуў у свой час Уладзімір Пашута. Аналiзуючы пiсьмовыя звесткі аб княстве Мiндоўга i яго пераемнiках, аўтар мяркаваў, што мог існаваць летапiс, створаны на тэрыторыi Чорнай Русi. Магчыма, ён узнiк у Наваградку, дзе хрысьціўся Войшалк альбо ў адным з праваслаўных манастыроў яго акругi[96]. Мяркаваньне У.Ц. Пашуты было катэгарычна адхілена гiсторыкамi. У святле матэрыялаў, якія паказваюць пісьменнасць гараджан i iснаваньне манастыра, заснаванага Войшалкам, думка У.Ц. Пашуты не прадстаўляецца неверагоднай i, як гiпотэза, мае права на iснаваньне. Тым больш, што з пранiкненьнем пiсьменства i феадальнай раздзеленасьцю ў кожным значным цэнтры ўзнiкае сваё летапiсаньне[97].
Наваградцы ведалі гульню ў шахматы. У пабудове Малага Замка знайдзена фiгура каня з косьцi выш. 2,9 см., якая выглядае як цылiндр з выступам наверсе. Наваградская фiгура належыць да катэгорыi абстрактных шахматных фiгур, што зроблены на арабскі ўзор. На думку савецкага гiсторыка шахмат I.М. Лiндэра, наваградскi конь з’яўляецца ўзорам арабскай сiмволiкi[98]. На тэрыторыi Русi такiя ж фiгуры шахматных коней сустракаюцца на гарадзiшчы на Менцы i ў Тураве[99]. Другая абстрактная шахматная фiгура паходзіць з пабудовы Малага Замка. Гэта пешка з косьцi ў форме цылiндра са скругленым верхам, вышынёй 2 см., дыям. 1.5 см. (мал. ). Наваградская пешка больш за ўсё мае падабенства з пешкамi з камплекту касьцяных шахмат зробленых па арабскiх узорах i знайдзенага ў Польшчы, у зямлянцы Сандамiра[100].
Шахматныя фiгуры з косьцi, якія выкананы па ўзору арабскiх фiгур, вядомыя ў шэрагу заходнерускiх гарадоў. Гэта ладьдзi з Копысi i Ваўкавыска, сланы з Турава i Друцка i пешкi, таксама знайдзеныя ў Друцку. Побач з сiмвалiчнымi фiгурамi, у гарадах Заходняй Русi знайдзены арыгiнальныя рэалістычныя (кароль, ферзь, ладьдзi, пешка). Прыцягвае ўвагу той факт, што з 20 старажытнарускiх пунктаў карты, складзенай I.М. Лiндэрам, у якiх сустракаюцца шахматныя фiгуры, датуемыя часам да XIII ст., 13 гарадоў належаць да Беларусi[101].
Распаўсюджанае ў савецкай лiтаратуры прадстаўленьне аб тым, што гульня ў шахматы распаўсюдзiлася ў Заходняй Русi ў XI ст., у апошні час крытычна перагледжана Е.А. Рыбiнай. Сярод шахматных фiгур Ноўгораду, колькасьць якіх перавышае 150 экзэмпляраў, дакладна датаваныя належаць да часу не раней другой паловы XIII ст. Менавіта да гэтага часу аўтар адносiць з’яўленьне шахмат у Ноўгарадзе. Е.А. Рыбiна адхіляе думку аб шырокім пабытаваньнi шахмат на Русi ў XI-XII, а тым больш IX-X стст., адзначыўшы, што вядомыя шахматныя фiгуры не звязаны з дакладна датаванымi комплексамi[102]. Што ж у сувязi з такой высновай можна сказаць аб шахматах Заходняй Русi? Сапраўды, вялiкая частка шахматных фiгур з заходнерускiх гарадоў знайдзена па-за комплексамі. Аднак, ёсьць выключэньнi. Так конь з гарадзiшча на Менцы ляжаў у мацярыковай яме. Археалагiчны матэрыял дадзенай частцы паселiшча сведчыць, што жыцьцё там спынiлася пры канцы XI ст. Гэта падцвярджаецца знаходкамi адпаведнай керамiкi, глазчатымi пацеркамi, пацеркамi “лiмонкамi” i iншым тыповым iнвентаром гэтага часу[103]. Дацiроўка шахматнага каня паселiшча на Менцы дакладна абгрунтавана. Гэта не толькi самая раньняя знаходка ў заходнерускiх гарадах, але i на ўсёй Старажытнай Русi. Цікава, што камплект шахмат з Сандамiра, якi аўтар яго публiкацыi Э. Гансоўская, звязвае са Старажытнай Русьсю, таксама датуецца XI ст.[104]
Наваградская шахматная фiгура знайдзена ў пабудове другой паловы XII ст. Разам з ёй знаходзiлiся абломкi амфар, наканечнiкi стрэлаў XII ст., цуглi, а таксама абломкi двух шкляных пасудзiн, што прывезены з Сiрыi[105]. Фiгуры каня i слана ў Тураве паходзяць з 4-га слоя, якi па знаходках датуецца XII-XIII стст. Ладьдзя з Ваўкавыска знайдзена на гарадзкім дзяцiнцы ў слоі са знаходкамi XII ст.[106]
Цяжка растлумачыць пранiкненьне шахмат арабскага тыпу на тэрыторыю Заходняй Русi ў XI ст. Што тычыць iх распаўсюджаньня ў XII i XIII стст., то гэта можа быць звязана са з’яўленьнем у гэтых зямлях шклянога i фаянсавага посуду мусульманскага Усходу, аб чым гаварылася ў папярэдняй главе.
Яшчэ адна шахматная фiгура — пешка з косьцi (мал.) належыць да больш позняга часу, да XIV ст. i блiзкая па форме фiгурам каралей гэтага часу, якія знайдзены ў Полацку i Друцку[107].
Ад другiх гульняў гараджан захавалася iгральная костка — астрагел з прабiтымi на ім шасьцю адтулiнамi (мал. ). Такая ж костка знайдзена ў Браслаўлі[108].
Аб музычных густах гараджан ускосна дае прадстаўленьне касьцяная вухачыстка (даўжынёй 10 см), якая ляжала на падлозе дома з фрэскавым роспiсам. Яе навершые выканана ў выглядзе фiгуры музыканта, які сядзіць на лаўцы кубiчнай формы i грае на трохструнным трапецэпадобным iнструменце, які стаiць на падстаўцы. Струны iнструмента вертыкальна нацягнуты на дошцы. Музыкант безвусы i безбароды. Валасы яго каротка падстрыжаны, а галову пакрывае плоская шапка, насунутая на лоб. Шырокая сарочка, перахопленая поясам, спускаецца да кален[109].
На фрэсцы лествiцы Кiева-Сафiйскага сабору паказаны музыкант, апрануты ва ўсходні касьцюм. Ён грае на трапецэпадобным iнструменце з сям’ю вертыкальнымi нацягнутымi струнамi. Сярод розных упрыгожаньняў сьценаў царквы Пакрава на Нерлi тройчы прадстаўлены цар Давiд. У яго левай руцэ знаходзiцца трапецэпадобны iнструмент з чатырма вертыкальна нацягнутымi струнамi. Наваградскiму iнструменту блiжэй другiх па форме трохструнны iнструмент, на якiм грае цар Давiд, пасучы авечак. Гэта выява маецца ў славянскім рукапiсу 1397 г.[110]
У заходнерускiх пiсьмовых крыніцах падобныя iнструменты называлiся псалтырам (psalterim). У рукапiсу IX ст. з Анжэра (Францыя) ёсьць малюнак прамавугольнага, вертыкальна пастўленага iнструмента i кiсьцяў рук. Пад малюнкам напiсана па латынi “Hic est David filius Jesses, tenens psalterium in mani (bus) suis. Hoc est forma psalterii” — “Гэта Давiд сын Iессея, які трымае псалтыр у сваiх руках. Такі выгляд псалтыра”[111].
Слова “псалтыр”, якое абазначае струнны музычны iнструмент у Старажытнай Русi было вядома з XII ст. i, звычайна, успамiналася разам з гуслямi ў тых выпадках, калі гутарка ішла аб урачыстых песняспевах. “Встани слава моя, въстани в псалтири и гуслех” — гаворыць Данiiл Заточнiк[112]. На мiнiяцюры славянскага зборнiка XII-XIV стст. з выявай цара Давiда, кiнаварам напiсана “Хваліце яго ў псалтыры i гуслех”. “Псалтiрь красен гусльмi” гаворыць подпiс да другой мiнiяцюры гэтага зборнiка[113].
Аб шырокім распаўсюджаньнi гусляў у Ноўгарадзе сведчаць археалагiчныя матэрыялы. Пры раскопках знайдзена 26 экзэмпляраў гэтага iнструмента. Ноўгарадскiя гуслi былi пяцi, шасьцi i дзевяцiструнныя. Наiбольш раньнiя пяцiструнныя гуслi датуюцца сярэдзiнай XI ст.[114] Дошка ад пяцiструнных гусляў паходзіць з Польшчы, з Гданьска, дзе яна датуецца XII ст.[115]
У адрозненьне ад гусляў, псалтыр прызначаны для выкананьня псалмоў і быў, верагодна, запазычаным iнструментам. У азбукоўнiку XVI ст. аб ім гаворыцца насупнае: “Псалтирь во Евреях бо сотворе, сосуд древян, в нем бяху десять струн и нарицаша той сосуд по гречески псалтирь, по славянски песневец”[116].
Такiм чынам, наваградскi музыкант з выявы на вухачыстцы граў на псалтыры[117]. Рэальнасьць нашага музыканта i яго iнструмента падцьвярджаецца касьцяной шахматнай пешкай з Ваўкавыска. Гэта фiгура чалавека, якi ў левай руцэ трымае барабан, а ў правай стрыжань для ўдару — вашчагу[118]. Дзiўнае падабенства наваградскага i ваўкавыскага музыкантаў. У абодвух адзiн тып твару, прычосак, шапак i сарочак. Такое падабенства аблiчча музыкантаў дае падставы мяркаваць, што кастарэзы, якія іх рабілі, паказалi старажытнарускiх музыкантаў прафесiяналаў[119]. Наваградскi музыкант дае прадстаўленьне аб песьняры, што iграў на псалтыры ў доме багатага гаражанiна.
Духоўнае жыцьцё наваградцаў, у святле археалагiчнага матэрыялу, прадстае вельмі разнастайным. Язычнiцтва, якое існавала ў Наваградку пазней чым у другiх старажытнарускiх гарадах не зрабіла яго адсталым. Пісьменныя жыхары з’явіліся ў ім яшчэ да прыняцьця хрысьцiянства. Распаўсюджаньне пісьменства ў язычаскай Русi засведчана рознымi дадзенымi. Гэта дагаворы з грэкамi 911 i 945 гг., знаходкi касьцяных пiсалаў у Ноўгарадзе другой паловы X ст., кiрылiчны надпiс “горушча” на гнёздаўскай амфары другой чвэрцi X ст.[120] i некаторыя iншыя матэрыялы. Стылi язычаскага Наваградка з’яўляюцца яшчэ адным доказам з’яўленьня ўжытковага пiсьма ў дахрысьцiянскай Старажытнай Русi. Толькi ў асяроддзі, якое ведае пiсьмо, маглi з’явiцца надпiс “Олексiй” i кiрылiчныя лiтары у дамах, што пабудаваны адначасова з заканчэньнем будаўнiцтва Барысаглебскай царквы. З хрысьцiянiзацыяй гораду, граматнасьць гараджан развiваецца больш актыўна, аб чым можна мяркаваць па вялікай колькасьці графiцi i развiцьцю кнiжнай справы.
Хрысьцiянскія могiлкi багатага квартала вакольнага гораду першай паловы XII ст. з вялiкай колькасьцю пахаваньняў, могуць сведчыць на карысьць таго, што існаваўшая на Малым Замку царква, паблiзу якой узнiклі могiлкi, магла быць старэйшай за Барысаглебскі храм, які пабудаваны не раней другой чвэрцi XII ст.
Сацыяльныя вярхi Наваградка, даспеўшыя для хрысьцiянiзацыi, ўспрымаюць новую веру досыць хутка. Гэта праяўляецца ў распаўсюджаньнi розных мясцовых i прывазных культавых вырабаў, якія пабытавалi ў багатых пабудовах першай паловы XII ст. У 60-я гады XIII ст. Наваградак з’яўляецца горадам, у якiм прымае хрышчэньне Войшалк i адтуль адпраўляецца паломнiкам у Святую зямлю. Пасля заканчэньня няўдалага паломнiцтва, правiцель Наваградка закладае манастыр на гранiцы наваградскай зямлi i пасяляецца там.
Манастыр, які заснаваў Войшалк (в. Лаўрышава на Нёмане) быў цэнтрам праваслаўя краю i існаваў да 1836 г.[121] Яму належала Евангельле з мiнiяцюрамi XIV ст., якое зараз захоўваецца ў бiблiятэцы Чартарыйскiх, у Кракаве[122]. Цалкам верагодна, што з часу свайго заснаваньня манастыр распаўсюджваў хрысьцiянства сярод язычнiкаў лiтоўцаў, землi якiх знаходзiлiся на другім беразе Нёмна. Археалагiчныя матэрыялы i дадзеныя лінгвістыкі паказваюць, што з тэрыторыi Беларусi хрысьціянства трапляе ў Летуву[123]. У далучэньнi лiтоўцаў да хрысьціянскай рэлiгii мог адыграць сваю ролю Наваградскi манастыр, што знаходзiўся на гранiцы з Лiтвой. [1] Макарова Т.И. Украшения и амулеты из лазурита у кочевников X-XI вв.// АСГЭ. 1964. Вып. 4. С. 133.
[2] ДН. Мал. 90,8.
[3] Гуревич Ф.Д. Погребальные памятники жителей Новогрудка (конец Х - 70-е годы XIII вв.) // КСИА. 1983. Вып. 175. С. 48-49.
[4] Описание церквей и приходов Минской епархии. Минск, 1879. Кн. 9. С. 11-12.
[5] Каргер М.К. Раскопки церкви Бориса и Глеба в Новогрудке // КСИА. 1977. Вып. 150. С. 79-85.
[6] Раппопорт П.А. 1) Зодчество Древненай Руси. Л., 1986. С. 87-88; 2) Церковь Благовещения в Витебске // ПКНО 1985 г. С. 526-527.
[7] Даркевич В.П. Старая Рязань (Итоги археологических исследований 1970-1979 гг.) //ТДСД. С. 125; Коваленко В.П. Новые исследвания черниговского детинца // ЗСА. С. 117.
[8] Гуревич Ф.Д. 1) Детинец и окольный горад древнерусского Новогрудка в свете археологических работ 1956-1977 гг. // СА. 1980. С. 88-99; 2) Погребальные памятники ... С. 49-53.
[9] ПСРЛ. М., 1962. Т. 11. Стб. 858-859.
[10] Павлова К.В. Раскопки могильника близ Новогрудка // КСИА. 1965. Вып. 104. С. 103.
[11] Павлова К.В. 1) Могильники у деревень Молничи и Сулятичи // КСИА. 1974. Вып. 139. С. 63, 68; 2) Раскопки у деревень Селец и Ботаревка в Понеманьни // КСИА. 1977. Вып. 148. С. 87, 90.
[12] Шмидт Е.А. К вопросу об изменении погребального обряда в Смоленской земли после середины XII ст. // ЗСА. С. 289.
[13] Зверуго Я.Г. Древний Волковыск. Минск, 1975. С. 60; Лысенко П.Ф. города Туровской земли. Минск, 1975. Мал. 9,29.
[14] ДН. Мал. 76,7; Гроздилов Г.П. Раскопки древненого Пскова // АСГЭ. 1962. Вып. 4. Мал. 53,10.
[15] ДН. Мал. 91,7.
[16] ДН. Мал. 30,14; 91,1.
[17] Юра. Древний Колодяжин // АП УРСР. 1962. Вып. XII. С. 118; Алихова А.Е. Русский поселок XIII-XIV вв. у с. Березовка // МИА. 1962. С. 80., мал. 2,16.
[18] ДН. С. 44., мал. 49,20; 66,14.
[19] Загорульскийй Э.М. Возникновение Минска. Минск. 1982. Таб. XX,5; Лысенко П.Ф. Берестье. Минск. 1985. С. 325., мал. 229.
[20] Ханенко Б.И. и В.И. Древнени Русские. Киев, 1899. С. 8., табл. 1,2-6; Rauhut L. Wczesnosrednіowіeczne materіaly z terenow Ukraіny w Panstwowym muzeum archeologіcznym w Warszawіe // MW. 1960. Tab. XX,1; Никольская Т.Н. Земля вятичей. М., 1981. Мал. 103,4.
[21] ДН. Мал. 85,11.
[22] ДН. Мал. 85,11.
[23] Малым В.А. Крестики з эмалью // Славяне и Русь. М., 1968. С. 117; Мугуревич Э.С. Крестовидные подвески XI-XV вв. (на латышском языке) - Archelogиja un etnografиja. 1974. XI. lpp. 220-239.
[24] ДН. С. 82., мал. 66,12.
[25] ДН. С. 56., мал. 49,23.
[26] ДН. С.47., мал. 35,2.
[27] ДН. С. 93., мал. 69,3.
[28] ДН. Мал. 91,5.
[29] Ханенко Б.И. и В.И. Op. cit. Таб. 1,28,29; Садова М.В. Ювелирные изделия Древненого Новгорода (X-XV вв.). М., 1981. С. 57., мал. 18,5; Antonіewcz J. Brązowy krzyzyk skladany znalezona w Drohіczynіe nad Bugіem, pow. Semіatycze // WA. 1957. 24. S. 368-369; Gaewskі L. Brązowy krzyzy skladany znalezona w Obrowcu, pow. Grubіeszow. // WA 1959-1960. 26. S. 345.
[30] Мугуревич Э.С. Восточная Латвия и соседние земли в X-XIII вв. Рига., 1965. Таб. Х,5.
[31] Алексеев Л.В. Мелкое художественное литье из некоторых западнорусских земель (кресты и иконы Белоруссии) // СА. 1974. Вып. 3. С. 206-207., мал. 1,2.
[32] ДН. Мал. 91,8.
[33] Алексеев Л.В. Op. cit. С. 217-218. Мал. 1,10,11; Загорульский Э.М. Op. cit. Таб. XVII,16; Алихова А.К. Op. cit. Мал. 3,1.
[34] ДН. Мал. 66,9.
[35] Корзухина Г.Ф. О помниках “корсунского дела” на Руси (по материалам медного литья) // ВВ. 1958. Вып. 14. С. 133.
[36] Медынцева А.А. О датировке некоторых типов энколпионов // Археологический сборник МГУ. М., 1961. С. 65-68; Седова М.В. Op. cit. С. 61.
[37] Пуцко В.Г. Древнейшие типы киевских энколпионов // ТДСД. С. 162.
[38] Волкайте-Куликаускене Р.К. Крест-энколпион из городища Майшагола // Тези пленарных и секцийных доповидей (выник польових археологичных дослиджень 1970-1971 рокив на територирии Украини). Одесса, 1972. С. 366-367.
[39] ДН. Мал. 94,4; Ханенко Б.И. и В.И. Op. cit. Таб. VI,78.
[40] Лесючевский В.И. Выжгородской культ Бориса и Глеба в памятниках искусства // СА. 1946. Вып. VIII. С. 240-241; Алешковский М.Х. Русские глебоборисовские энколпионы 1072-1150 годов // Древнерусское искусство. Художественная культура домонгольской Руси. М., 1972. С. 104-123.
[41] Лесючевский В.И. Op. cit. С. 241-242.
[42] Лесючевский В.И. Op. cit. С. 241; Алешковский М.Х. Op. cit. С. 107-108.
[43] ПСРЛ. 1962. Вып. 11. Стб. 315; Алексеев Л.В. Полоцкая земля. М., 1966. С. 252.
[44] Воронин Н.Н. Бельчицкие руины // Архитектурное наследство. 1956. Т. 2. С. 6.
[45] Воронин Н.Н. Древнее Гродно // МИА. 1954. Вып. 41. С. 78-104, 140.
[46] Каргер М.К. Новый помник зодчества XII ст. // КСИА. 1965. Вып. 100. С. 131.
[47] Штыхов Г.В. Древний Полоцк. Минск, 1975. С. 122.
[48] Алексеев Л.В. Op. cit. Мал. 1,1,9,10,11; Штыхов Г.В. 1) Древний Полоцк. С. 116; 2) Города Полоцкай земли - Автореферат докторской диссертации. Киев, 1983. С. 45; Загорульскийй Э.М. Op. cit. С. 286; Николаева Т.В. Древнерусская мелкая пластика из камня XI-XV вв. // САИ. Серия Е 1-60, С. 142., таб. 62,2.
[49] ДН. С. 121.
[50] Николаева Т.В. Op. cit. С. 145.
[51] Порфиридов Н.Г. Древнерусская каменная пластика и яе сюжеты // СА. 1972. Вып. 3. С. 202-203; Успенский Б.А. Культ Николы на Руси в историко-культурным освещении // Ученые записки Татрусского Гос. Университета. 1978. Вып. 463. С. 86.
[52] Штыхаў Г.В., Захаренка П.Н. Старажытныя скарбы Беларусі. Мінск, 1971. С. 44; Загорульскийй Э.М. Op. cit. С. 228., таб. XXI,3.
[53] Николаева Т.В. Op. cit. С. 43, 146.
[54] ДН. Мал. 91,6.
[55] Николаева Т.В. Op. cit. С. 51.
[56] Николаева Т.В. Op. cit. С. 19.
[57] Свешников И.К. Новые находки произведений древнерусского искусства из Звенигорода // ЗСА. С. 227.
[58] Искусство Византии в собраниях СССР. Каталог выставки, 2. М., 1977. № 616, 617, 619, 620, 624, 625.
[59] Munos A.L. L’Art Bіzantіne a l’exposіtіon de Grottaferrata. Roma, 1906, fіg. 86; Vіckers M.A. A note on glass medaіlons іn Oxford // JGS, 1974, XVI, P. 18-19.
[60] Ross M.C. Catalog of tne Bіzantіne and early medіeval antіquіtіes іn the Dumbarton Oaks collectіon. I. Washіngton, 1962, P. 90-91, pl. LVII, 108.
[61] Гуревич Ф.Д. Новые данные о секляных иконках-литиках на территории СССР // ВВ. 1982. Вып. 43. С. 180; Gurevіch F.D. New Fіnd of glass medalіons іn the USSR // JGS. 1982, 24. P. 44-48.
[62] Ross M. Op. cit. P. 88-91.
[63] Wentzel H. Das Medaіllon mіt dem Hl. Theodor und dіe venezіanіshen Glaspasten іn byzantіnіshen Stіl. In: Festschrіft fur Erіch Meyer zum 60 Gebursttad. Hamburg, 1959. S. 64.
[64] Банк А.В. Два литика из недавних раскопок // Зборник IX-X Народного музеиа. Београд, 1981. С. 222.
[65] ПСРЛ. Т. 11. Стб. 830-831.
[66] ПСРЛ. Т. 11. Стб. 858-859.
[67] Кузманов Г. Византийска иконка-медалион з рядък образ на св. София // Археология. София, 1975. Т. 3. С. 51-54.
[68] Даркевич В.П. Гемма из Смоленска // КСИА. 1965. Вып. 104. С. 38-41.
[69] Arne T.J. Alsengemmen aus Russland // Wіener Prahіstorіsche Zeіtschrіft, 1916 III, H. 3-4, S. 92-94.
[70] Gandert O.F. Dиe Alsegemmen. 36 Berиcht der Romиsch-Germanиsche Komиssиon. Berlиn, 1956. S. 156-222.
[71] Gandert O.F. Op. cit. S. 189-191.
[72] Gandert O.F. Op. cit. S. 207, 210, 214.
[73] Гуревич Ф.Д. Об одной группе стеклянных гемм из древнерусских городов // ПКНО. 1985. С. 515-521; Gurevіch F.D. Alsengemmen from Ancіent Russіan Towns // JGS. 1986. V. 28. P. 24-29.
[74] ДН. Мал. 17,4.
[75] ДН. Мал. 23,1.
[76] ДН. Мал. 22,1; Медзьведев А.Ф. древнерусские писала X-XV вв. // СА. 1960. Вып. 2. Мал. 1,2.
[77] Медзьведев А.Ф Op. cit. С. 73; Загорульскийй Э.М. Op. cit. Мал. 152,5.
[78] ДН. мал. 23.1; 28,1; 51,2; Зверуго Я.Г. Op. cit. мал. 38,1-4; Загорульский Э.М. Op. cit. Мал. 152,2-4; Алексеев Л.В. Полоцкая земля. М., 1966. Мал. 68,1,2,4; Медзьведев А.Ф. Op. cit. С. 76.
[79] ДН. Мал. 76,10; Зверуго Я.Г. Op. cit. Мал. 38,11; Загорульский Э.М. Op. cit. Мал. 152,1.
[80] ДН. Мал. 71,2; 76,1.
[81] Зверуго Я.Г. Op. cit. С. 123; Лысенко П.Ф. Op. cit. С. 390., мал. 260.
[82] Колчин Б.А., Янин В.Л. Археологии Новгорода 50 лет // Новгородский сборник. М., 1982. С. 88.
[83] Добиаш-Рождественская О.А. История письма в Средние века. М-Л., 1936. С. 24.
[84] Колчин Б.А., Янин В.Л. Тамсама
[85] Зверуго Я.Г. Op. cit. С. 122.
[86] Седова М.В. Ярополч Залесский. М., 1978. С. 115.
[87] Малевская М.В. Амфора с надписью из Новогрудка // СА. 1962. Вып. 2. С. 153-154; ДН. С. 32.
[88] Черепнин Л.В. Русская палеография. М., 1956. С. 157, 167.
[89] Николаева Т.В. Op. cit. С. 145.
[90] Выказваю падзяку Т.У. Раждзственскай, якая ласкава паведаміла вынікі сваіх доследаў.
[91] Лысенко П.Ф. 1) города ... мал. 9,8; 2) Берестье. мал. 260; Штыхов Г.В. Op. cit. С. 137; Зверуго Я.Г. Op. cit. С. 127.
[92] Симони П. Опыт сборника сведений по истории и технике книгопереплетного искусства на Руси. СПб., 1903. Таб. IX, XI.
[93] Юра Р.О. Op. cit. С. 104; Никольская Т.Н. Op. cit. С. 235; Загорульский Э.М. Op. cit. С. 224.
[94] Монгайт А.Л. Старая Рязань // МИА. 1949. Вып. 49. С. 179; Боровский Я.В., Сагайдак М.А. Археологические исследвання Верхнего Киева в 1978-1982 гг. // Археологические исследвання Киева в 1978-1982 гг. Киев, 1985. С. 39-40., мал. 4,1.
[95] Экспозиция Херсонесского музея-заповедника.
[96] Пашуто В.Т. 1) Очерки истории Галицко-Волынской Руси. М., 1950. С. 113-121; 2) Образование литовского государства. М., 1959. С. 38.
[97] Воронин Н,Н,, Кузьмин А.Г. Духовная культура Древней Руси // ВИ. С. 124.
[98] ДН. Мал. 55,10; Линдер И.М. Шахматы на Руси. М., 1975. С. 79.
[99] Штыхов Г.В. Op. cit. Мал. 43,3; Лысенко П.Ф. города... Мал. 11,3.
[100] Gassowska E. Wczesnosrednіoweczne szachy z Sandomіerza // Archeologja Polskі. 1964. IX,1. S. 150-151., ryc. 2.
[101] Штыхов Г.В. Исследвання в Северной Белоруссии // АО 1969 г. М., 1970. С. 309, 310; Зверуго Я.Г. Op. cit. Мал. 19,3; Лысенко П.Ф. Op. cit. мал. 11,2; Алексеев Л.В. Op. cit. Мал. 68,10-12; Линдер И.М. Op. cit. С. 70, 91-93, 95-96.
[102] Рыбина Е.А. Шахматы на Руси (о типологии шахматных фигур) // ЗСА. С. 217.
[103] Штыхов Г.В. Поселения и курганы в Северной Белоруссии // АО 1975. М., 1976. С. 430-431.
[104] Gassowska E. 1) Op. cit. S. 167; 2) W sprawіe datowanіa wczesnosrednіowіecznych szachow znalezіonych w Sandomіerzu // Archeologja Polskі. XV,2. S. 548-554.
[105] ДН. С. 71., мал. 55,13.
[106] Лысенко П.Ф. Op. cit. С. 41-44; Зверуго Я.Г. Op. cit. С. 124.
[107] Линдер Op. cit. С. 124.
[108] Алексеев Л.В. Op. cit. Мал. 44,11.
[109] ДН. Мал. 30,20.
[110] Кондаков Н.П. О фресках лестниц Киево-Софийского собора // ЗРАО. 1888. Вып. 3. С. 292-293., таб. XIII; Воронин Н.Н. Зодчество Поуначо-Усходняй Руси. М., 1962. Т. 1. Таб. IV, 3; VI,1; Фаминцын А.С. Гусли - русский народны инструмент. СПб., 1890. С. 80.
[111] Фаминцын А.С. Op. cit. С. 79.
[112] Слово Даниила Заточника по редакциям XII и XIII вв. и их переделкам / пад ред. Н.Н. Зарубина. Л., 1932. С. 4.
[113] Описание миниатюр из славянской псалтири XIII-XIV вв. библиотеки А.И. Хлудова. Древности. // Труды Московского археологического общества. М., 1873. Серия. III. Вып. 5, 6. С. 25.
[114] Колчин Б.А. Коллекция музыкальных инструментов древненого Новгорода // ПКНО 1978. М., 1979. С. 176-179; Янин В.Л. Op. cit. С. 87.
[115] Jazdzewskі K. Najstarsze zachowane gesle slowіanske // Z otchlanі wіekow. 1950. 1-2. S. 13-18.
[116] Фаминцын А.С. Op. cit. С. 94-95.
[117] Існуе іншае мяркаванне наконт прызначэння тае рэчы, якую Ф.Д.Гурэвіч лічыць за “вухачыстку” — М.Нікалаеў і П.Канакоў атрыбутуюць яе як плектр, якім гралі на струнных музычных інструментах кшталтам гусляў (Нікалаеў М. Канакоў П. Паспрабуем прачытаць “iлюмiнацыю”//Мастацтва Беларусi. 1988. С.39-41.) — заўвага перакладчыка.
[118] Зверуго Я.Г. Op. cit. Мал. 19,1.
[119] Гуревич Ф.Д. Изображение музыкантов в Древненай Руси // СА. 1965. Вып. 2. С. 280.
[120] Воронин Н.Н., Кузьмин А.Г. Op. cit. С. 116-117; Медзьведев А.Ф. Op. cit. С. 65; Авдусин Д.А. Гнездовская корчага // МИА. 1970. Вып. 176, С. 11-13.
[121] Описание церквей ... С. 66.
[122] Свенцицкий И.С. Лаврышевское евангелие начала XIV ст. // Известия отделения русского языка и словесности. 1913. XVIII. 1. С. 206-207; Терещатова О.В. Зарождение монументальной живописи в период формирования белорусской народности // ЭБ. С. 221.
[123] Гуревич Ф.Д. Культурные связи древнерусских городов на территории Белоруссии с Прибалтикой // Проблемы Этногенеза и этнической истории балтов. Вильнюс, 1985. С. 97-100