У каменным крузе
Валкавыцкі Георгій
частка XII.
5 лютага, панядзелак. З самай раніцы па лагеры гойсае „Факстрот”, фабрычны паліцыянт.
— Aussteigen!44
Сплюхоў вытурваюць з баракаў прыбочныя лагерфюрэра. А вось і ён, са спіскам у руках. Чытае прозвішчы. Там і я. „Факстрот” строіць шэраг.
— Ab!
Цяпер на фабрыку будзем хадзіць строем. Спярша прыстроілі мяне ў ачышчальную брыгаду, затым адправілі ў пекла, ліцейны цэх. Большай бяды ўявіць не магу. Справа ў тым, што ў мяне хранічны кан’юнктывіт (przewlekłe zapalenie spojówek) і праца ў дыме і пыле пагражала знішчэннем вачэй. Пасля некалькіх дзён змагання з формамі, едкім дымам і страшэнным пылам, рашаюся на стандартны акт роспачы: акалечуся! Выцягнуў з печкі распалены вугаль і прыціснуў яго да далоні левай рукі. Адняў — прысмажаная скура. І ўсё, чаканай бурбалкі няма. Паўтарыў парцэдуру — той жа вынік. Збіты з панталыку, махнуў рукой і пайшоў на пераклічку. Падыходзіць мая чарга адгукацца — зірк на далонь: збаўчы шарык!
— Krank!45 — выдыхнуў я з вялікай радасцю.
Такім чынам пазбавіўся пекла. Паслалі ў кухню абіраць бульбу. Во дзе жытуха! Дык як на злосць, рана хутка гоіцца. Пасыпаю яе соллю. А рускіх не відно. Толькі трымаюць горад у стальных клешчах і непакояць паветранымі і артылерыйскімі налётамі. А немцы? Капітуляцыя? Ніколі! Ужо выйшлі з апатыі. Арганізуюць абарону. На скрыжаваннях укопваюць бетонныя гнёзды для кулямётаў, горад абносяць акопамі, на баявыя пазіцыі выходзіць артылерыя: стаіць і пад прыкрыццём нашага лагера. Мы — жывы шчыт і заложнікі.
9 лютага. Разбудзіла нас артылерыйская кананада. Нарэшце, ідуць! Сарваліся з ложкаў і да вокнаў. Чорт ведае што! Вогненныя палосы смаляць у кірунку Metgethen! Чаму не ў нашым?
Пайшлі, толькі не тыя, каго мы чакалі. Замкнёныя ў горадзе немцы разарвалі блакаду і злучыліся з групоўкай, якая наступала з Пілау. Прабілі дарогу да мора. Клешчы, што сціскалі Кенігсберг, былі не з якаснай сталі.
Рана мая, на жаль, загоілася. Але левую руку надалей бінтую і трымаю ў пазіцыі „кранк”. І „Факстрот”, выбіраючы асілкаў паводле свайго меркавання, шчасліва мяне абмінае. І я, задаволены, далучаюся да выбракаваных, якіх забірае войска рыць акопы. Салдаты наогул дастасоўныя, дазваляюць запускацца ў апусцелыя дамы на нейтральнай паласе: аматараў пажывіцца ў нямецкіх паграбах хапае. Горш з фольксштурмам, у старых прусаў не згас баявы дух, не спускаюць нас з вока.
Капаем пад Juditten. На рускім баку хістаецца на прывязі назіральны шар. Яны таксама глядзяць на нашы рукі. Часам нейкі рассеяны — хутчэй блізарукі — арыенціроўшчык перадасць нам фаршыраваны ўсведамляльнай энергіяй гасцінец. Выбухае не кожны. Цікава, хто іх фаршыруе?
У сакавіку канец лодарнічання. На чарговую ранішнюю паверку лагерфюрэр прыйшоў са спіскам „40”. Вядома, у трэфнай саракоўцы ашчэрыўся і дыверсант Wolkowyki. Чысцяць лагер. Нячысцікаў на Lovis Corinth Strasse.
Зноў на поўнач. Увесь час, ад млына, іду на поўнач. Зноў каля кіламетра дарогі. Бліжэй да рускіх. Наймацней ударылі па гродзенскай штубе. Разам са мною ідуць Дзюрбэйка, Саганоўскі, Грынцэвіч, Шуміцкі (мой „сват” і „перакладчык”). Выпадкова? У гэтым складзе мы не толькі гулялі ў футбол, але і „ўмацоўвалі” нёманскі бераг. Мішэля і ўсю беларускую штубу памілавалі.
Што ж, не баяўся Штутгофа — май! Лагер абнесены высокай загараддзю з калючага дроту. На вуглах вартаўнічыя вышкі. За брамай сустракае нас аднавокі вурдалак у чорнай форме, з пісталетам на жываце, з почтам стракатага пазаддзя. О, гэта лагерфюрэр! У вітальным слове вызначае ўзаемаадносіны:
— Выходзіць за браму толькі пад канвоем. Хто акажацца за дротам самахоць, той атрымае кулю. У маршы трымацца калоны. Хто адлучыцца, таго дагоніць куля. Klar?46
Ясней яснага, не сляпыя. Больш нам нічога не трэба.
Усю „саракоўку” змясцілі ў бараку № 1, хоць стаяў ён апошнім. За намі калючы дрот, артылерыя — а як жа! — і поле. Выпала мне спаць ля акна на верхнім ложку (заўсёды наверсе), прыпертым да паўночнай („артылерыйскай”) сцяны. У сцяне, над вухам, дзірка ад савецкага снарада: прабіў дошкі і ўграз, не ўзарваўшыся, у чыгуннай печцы. Тэмпература як на дварэ. Вады няма, помпа за дротам, у бачку толькі кроплі. На снеданне чорная кава, абеду няма, на вячэру апалонік баланды і дзве „шніткі” хлеба. Увесь дзень пры лапаце. Жорж, хто ты? І дзе ты? Галава дубее, на караку скула, а жывот:
— Есці! Есці!
Найцяжэй вытрымаць першыя гадзіны. Потым голад сціхае. Пасля вячэры зноў сваё:
— Есці!
І з большым нахабствам.
Мроя адубелай галавы: перажыць вайну — і нічога мне не трэба, апрача аржанога хлеба — пяцісотграмовай порцыі ў дзень. Між дужкамі: лагерная „шнітка” — каля 50 грамаў.
Але я ў акопе на Старым месце. І сыпле дождж. А ўверсе вахман з вінтоўкай. І мне цяжка выпрастаць чортаў карак.
— Wenn Krieg zu Ende?47 — ні з сяго, ні з таго блазную.
— Arbeiten, Mensch!48 — у адказ.
А карак баліць. Скуле падабаюся ў вертыкальнай позе. Коле, як згінаюся. Дзірку ў сцяне залатаў шматамі. Ад гэтага не пацяплела. Сплю ў мокрай куртцы. Буджуся ў гіпернізаваным стане, абледзянелы, спруцянелы. Толькі карак жывы.
Перад ранішняй паверкай іду да лекара:
— Ich bin krank49, — паказваю набухлы карак.
Лекар прыклеіў пластыр:
— Gesund, Mensch!50
І зноў у рабочай калоне. І сяродкам вуліцы — gerade!51 Немцы малымі групкамі, пад сценамі. А мы сяродкам. Рускія над намі. Гэтыя — высокі клас! — страляюць толькі ў немцаў. Так трымаць! А скула сваё.
Змеркла. За дротам ні жывой душы. Толькі гарматы. З гэтага боку на вышках вартаўнікоў няма. Разлічваюць на артылерыстаў. Пад дротам выемка. Можна праціснуцца. Прапаўзаю. І па загуменні — на Rathslinden, да докатара Філіповіча.
— Доктар, зрабі нешта са скулай, — згінаюся.
— Скулай? — здзіўляецца ён. — Сябра, выгадаваў ты калонію скул! У цябе карбункул!
Доктар з Усходу. Тут, як і мы, звычайны рабацяга. Пагробся ў куфэрку, выняў дапатопны шпрыц і ўбіў у мой карак.
Да пералазу на Lovis Corinth Strasse вяртаюся найкарацейшым шляхам. Не чую зямлі пад нагамі. Жыццё прыгожае! Яшчэ і якое!
Атрымаў тыднёвы камплект картак на ежу. У страўніку прыемнае цяпельца. Ажно ў кончыках пальцаў жар: замест аднаго талоннага лістка трымаю тры тыднёвыя надзелы. Лісткі зляпіліся, такое з паперай здараецца. Тры порцыі! Пажыву!
Нечаканы прыток шчасця скаламуцілі лагерныя прыдуркі. Уварваліся ў штубу:
— Тут згінулі два талоны. Хто іх узяў? Звярніце па добрай волі, бо ўсё роўна выкрыем. Тады наракайце на сябе.
Талонаў не звярнуў. І не выкінуў. Скарыстаў па прызначэнню. Кожны дзень знаходзіў спосаб маскіроўкі ў чарзе да катла. Хоць разам з баландою наеўся нямала страху, але тыдзень пажыў. Уяўляеце: кожны дзень тры апалонікі бручкі і трыста грамаў хлеба!
6 красавіка. І наступіў судны дзень. Падзея пачалася як бы непрыкметна. Звычайная раніца. Звыклае aussteigen! Абы-якое месца ў калоне. Ab! Асвоены ўчастак на Steindamm. Алавяныя вочы вахмана. За акопам яр, унізе чыгунка. Дзень як дзень. І раптам на ўскраіне горада ўсчалася пякельная навальніца. Так гвалтоўнага вогненнага шквалу Festung Königsberg52 яшчэ не прымаў. Не было сумліву, пачалося! Але апытваем немцаў:
— Што дзецца?
Толькі паціскаюць плячыма.
Працавалі мы непадалёк дарогі. Бачу, коціцца па ёй грузавік, набіты цывільнымі. І з гэтай бязладнай людской кучкі вырываецца пранізліва знаёмы голас:
— Жорж!
Стаю ў аняменні: хто мяне кліча?
— Не пазнаў? — засмучаны голас.
Хітаю галавою:
— Не!
— А-я-яй!
Машына пакіравала на левы бераг Прэголі. Хто мяне клікаў? Дагэтуль згадваю. Здаецца мне, быў гэта Вася Бобрыкаў. А чаму везлі яго ў той бок?
Выглянула сонца — і ў яснае неба ўзняліся сталінскія сокалы. Шалеюць над намі. У другой палове дня каторамусь паветранаму асу затуманіліся вочы, бо накрыла нас ракетная батарэя. У той момант стаяў я на версе траншэі. З гарачкі не ўскочыў у акоп, а бухнуўся на мураву ў бок яра. А „кацюшы” стаяць у шахматным парадку і б’юць па плошчы. Пасля чарговага ўзрыву наступны снарад, здаецца накрые цябе. Але што гэта? Перад вачыма ліяны, буянства зелені, на кожнай лапіне зямлі сакавітае бушаванне зялёнага цуду, я ў Кіплінгавай джунглі! Увайшоў у новае вымярэнне, у кволенькай травіне ўбачыў іншасвет. Глядзеў з балючым жалем: такі маляўнічы ён, такі казачны... жыў у суседстве... ад малога... чаму па за ўвагай?.. і ён ужо не для мяне...
Чароўную казку разбурыў Вацэк:
— Жорж забіты!
„Кацюшын” гнеў абярнуўся ў ласку. Вахманы зразумелі:
— Kaputt!53
Пакідаюць свае пасты.
— А што з намі? — пытаемся.
Даюць свабоду. Распаўзаемся, кожны паводле сваёй тактыкі. Я іду з гродзенцамі. Чэшам правераным шляхам, правым берагам Прэголі. Тут не павінна быць войска. Меркавалі добра, не сустракаем ніводнай жывой душы. Адно ў небе віруе смерць. Увесь час над намі. Бачыць нас. Абшар адкрыты. Ад частага падання паабівалі калені і рукі. Але не шукаем прытулку ў руінах, трымаемся дарогі. Абы хутчэй да сваіх.
Мы ўжо пры нашай фабрыцы. Павярнулі на Arndt Strasse. Трапілі пад масіраваны агонь. Віядук пераадольваем паасобна, скачкамі, я замыкаючы. Прыціснуўся да невысокай сценкі, чакаю пакуль паветраны вір перасунецца за Прэголю. Калі над галавой суцішылася і я адарваўся ад сценкі, сябры былі ўжо ў другім канцы віядука. Толькі я іх і бачыў, зніклі ў бакавой вулачцы. Сяброўства, бы ў марскім рамане: пакуль на плыву — разам. Калі на дно — ратуйся, як хто можа.
Пакінулі мяне. З лёдам на сэрцы крочу ўверх Arndt Strasse. Іду апусцелай вуліцай на поўнач. Як два гады таму. Круг замкнуўся.