Bractwa cerkiewne w Rzeczypospolitej
Mironowicz Antoni
Powstanie i działalność Bractwa Prawosławnego św. św. Cyryla i Metodego
Największą prawosławną organizacją zrzeszającą świeckich wyznawców Kościoła prawosławnego w Polsce powojennej jest Bractwo św. św. Cyryla i Metodego w Białymstoku. Jego powstanie było wyrazem dążenia prawosławnych mieszkańców miasta do powołania wspólnej organizacji integrującej wiernych, dbającej o ich duchowy rozwój i o poprawny wizerunek prawosławia na mieszanym wyznaniowo terenie. Dążenie to szczególnie uzewnętrzniło się z chwilą objęcia katedry białostockiej przez ks. abpa Sawę (dzisiejszego metropolitę warszawskiego i całej Polski), który od początku popierał ten projekt. Pomysł powołania tego typu organizacji zrodził się podczas niedzielnych wieczornych odczytów poświęconych roli Cerkwi we współczesnym świecie, które odbywały się w latach 1985-1989 w świetlicy przy katedrze św. Mikołaja w Białymstoku.
W 1987 r. doszło do powołania Stowarzyszenia „Bractwo Prawosławne”. Członkowie stowarzyszenia wystąpili do Komendy Wojewódzkiej Milicji Obywatelskiej i Urzędu Wojewódzkiego o zarejestrowanie organizacji prawosławnej. Wniosek taki został odrzucony. Odmowę zarejestrowania bractwa władze motywowały istnieniem organizacji mniejszościowych typu prokomunistycznego Białoruskiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego, czy też prorządowej Unii Chrześcijańsko-Społecznej, w kompetencjach, których miałoby się zawierać także reprezentowanie problemów wyznawców prawosławia. Dopiero po kilkuletnich staraniach złożony w Urzędzie Wojewódzkim w Białymstoku przez Zarząd Tymczasowy Stowarzyszenia „Bractwo Prawosławne” wniosek został zarejestrowany. Decyzję o wpisaniu do rejestru stowarzyszeń i związków Zarząd Tymczasowy otrzymał 3 marca 1989 r., a 24 maja tegoż roku odbył się I Walny Zjazd Bractwa Prawosławnego.
Wśród osób, które zainicjowały powołanie organizacji, a następnie zabiegali o jej legalizację, szczególną aktywność wykazali: Halina Koleśnik, Nina Borowska, Mikołaj Syczewski, Jan Piwnik, Walenty Pacewicz, Mikołaj Wawreniuk, Wiktor Stachwiuk, Jan Suchodoła, Włodzimierz Klukowski, Antonina Mozolewska, Mikołaj Malesza, Aleksy Mularczyk, Jarosław Makal i Aleksander Nikitin. W I Walnym Zgromadzeniu Bractwa wzięło udział około stu członków, ordynariusz Prawosławnej Diecezji Białostockiej i Gdańskiej ks. abp Sawa i proboszczowie większości parafii Białegostoku. Owocem zjazdu było ukonstytuowanie się władz Bractwa Prawosławnego, przyjęcie do realizacji jego statutu, oficjalne nadanie nazwy, ustalenie siedziby, a także określenie celów i zadań organizacji. Nadanie Bractwu imienia św. św. Cyryla i Metodego związane było z posłannictwem tych świętych w Kościele prawosławnym, a także z faktem, że Cyryl i Metody patronują dniu 24 maja, w którym odbył się I Zjazd.
Struktura władz organizacji, ustalona w czasie zjazdu, wykazała analogie z bractwami cerkiewnymi istniejącymi w dawnej Rzeczypospolitej. Odpowiednikiem historycznej starszyzny brackiej był Zarząd Główny Stowarzyszenia, w którego skład weszły następujące osoby: przewodniczący (prof. Michał Małofiejew), jego zastępcy (Jan Piwnik i Mikołaj Wawreniuk), sekretarz (Walenty Pacewicz i Halina Koleśnik), skarbnik (Aleksander Sołowianiuk i Jarosław Makal) oraz członkowie (Katarzyna Kuryło, Jan Kabac, Jan Dawidziuk, Władysław Kononiuk, Mikołaj Malesza, Aleksander Nikitorowicz, Jerzy Uścinowicz, Jarosław Werdoni, Aleksander Nikitin). Bractwo, podobnie jak dawne organizacje tego typu, posiadało własny sąd polubowny i komisję rewizyjną. Władze bractwa były wybierane podczas walnego zgromadzenia na trzyletnią kadencję. I Walny Zjazd Delegatów, oprócz zatwierdzenia statutu, określił również cele i zadania stowarzyszenia.
Za główny cel Bractwo Prawosławne św. św. Cyryla i Metodego wyznaczyło „zapoznanie społeczeństwa z doktryną i tradycjami Kościoła prawosławnego i ich propagowanie; rozwijanie działalności kulturalno-oświatowej w drodze porozumienia i współpracy pomiędzy różnymi wyznaniami i religiami; współdziałanie z innymi organizacjami w dziedzinie opieki nad zabytkami kultury prawosławnej”1. Drogę do ich realizacji stanowić miały działania na wielu płaszczyznach: gospodarczej, charytatywnej, wydawniczej i informacyjnej, których efektem miała być integracja ludności wokół Kościoła prawosławnego. Podobnie jak swe historyczne pierwowzory, bractwo postawiło sobie zadanie udziału w działalności charytatywnej Kościoła i renowacji cerkiewnej kultury materialnej na ziemiach polskich. Włączenie w zakres swojej działalności udziału w ruchu ekumenicznym to rzecz bez precedensu w historii bractw cerkiewnych. Z głównego oponenta Kościoła rzymskokatolickiego bractwo przekształciło się w organizację szerzącą idee ekumeniczne. Na taką postawę bractwa wpływ miały nie tylko inne realia historyczne, w jakich przyszło funkcjonować dawnym bractwom i ich współczesnym kontynuatorom, ale także zmiany, jakie zaszły w mentalności mieszkańców naszego kraju.
W 1989 r. bractwo uruchomiło działalność gospodarczą na cmentarzu prawosławnym przy ul. Wysockiego 1 w Białymstoku2. W latach 1989-1990 bractwo zorganizowało kurs języka angielskiego, niemieckiego i białoruskiego dla 60 członków organizacji. Przedstawiciele bractwa powołali do życia kilka kół przy prawosławnych parafiach w Białymstoku, Hajnówce, Bielsku Podlaskim, Siemiatyczach, Gródku i Michałowie. Członkowie bractwa aktywnie działali w Fundacji Supraskiej, która ubiegała się o zwrot budynków klasztoru. Zabiegi te zostały uwieńczone w 1996 r. przekazaniem Kościołowi prawosławnemu całego kompleksu klasztornego3.
Od początku istnienia organizacji brackich podstawowym ich zadaniem było zbiorowe uczestnictwo w życiu modlitewnym. Zadanie to Bractwo św. św. Cyryla i Metodego realizowało w trakcie odbywających się w każdy ostatni piątek miesiąca spotkaniach modlitewnych, na których po odprawieniu akatystów prowadzone były dyskusje na tematy religijne. Dwa razy do roku bractwo przeprowadza rekolekcje (przed świętami Objawienia Pańskiego i w trzecim tygodniu Wielkiego Postu).
II Walny Zjazd Delegatów odbył się w dniach 30-31 maja 1993 r. i doprowadził do zmian w statucie organizacji oraz wyboru nowych władz. W wyniku wyborów powołano nowy Zarząd Główny w składzie: Michał Małofiejew — przewodniczący, Jan Zieniuk i Mikołaj Wawreniuk — zastępcy, Walenty Pacewicz — sekretarz, Halina Koleśnik — skarbnik, oraz członkowie: Jerzy Uścinowicz, Jan Suchodoła, Piotr Pryszczepko, Walentyna Ostapczuk, Jan Smyk, Jarosław Werdoni, Eugeniusz Czykwin, Mikołaj Hajduk, Anatol Skowroński, Mikołaj Gospodarczyk. Wybrano również nową Główną Komisję Rewizyjną (Aleksander Nikitorowicz, Eugenia Litwińczuk, Jan Świętochowski) i Sąd Gospodarczy (Irena Bogdanowicz, Józef Żak, Halina Szawiel).
W tym czasie bractwo było organizatorem sympozjów i konferencji naukowych. Tradycję ową zapoczątkowało pierwsze międzynarodowe sympozjum naukowe „Znaczenie Ławry Supraskiej w kulturze prawosławnej”, które odbyło się 25 i 26 maja 1993 r. w Supraślu. Obrady naukowe koncentrowały się wokół trzech zagadnień: piśmiennictwa cerkiewnosłowiańskiego, historii klasztoru i architektury sakralnej. Omawiane tematy służyły podkreśleniu historycznego znaczenia monasteru supraskiego, będącego najważniejszym centrum kultury prawosławnej i miejscem wielowiekowego kultu Bogurodzicy.
Referaty naukowe wygłosili: prof. Aleksander Naumow (Kraków) — „Kultura prawosławna Rzeczypospolitej Obojga Narodów”; dr Ludmiła Iwanowa (Mińsk) — „Fundatorzy Monasteru Supraskiego”; dr Genadij Goliczenko (Mińsk) — „Supraśl — centrum piśmiennictwa prawosławnego”; prof. Aleksander Grygorowicz (Poznań) — „Architektura cerkwi Zwiastowania Matki Bożej”, „Współczesne tendencje w architekturze sakralnej”; prof. Antoni Mironowicz — „Monaster Supraski wobec unii brzeskiej”; dr Wiaczesław Czemierycki (Mińsk) — „Latopisy supraskie”. Tematyka obrad dotyczyła wykorzystania piśmiennictwa staro-cerkiewno-słowiańskiego, dziejów Supraśla i roli kompleksu klasztornego w mieście oraz architektury sakralnej i jej perspektyw rozwojowych. Podczas sympozjum zaprezentowana została również wystawa zdjęć cerkwi i innych obiektów sakralnych, wykonanych przez artystę fotografika Wiktora Wołkowa4.
Drugie Międzynarodowe Sympozjum Naukowe „Ławra Supraska 1994” odbyło się w dniach 2-5 czerwca 1994 r. Obrady toczyły się w klasztorze supraskim, Zabłudowie i Bielsku Podlaskim. Tematem wiodącym były „Bractwa wobec unii brzeskiej, 400-lecie Bractwa Objawienia Pańskiego w Bielsku”. Sympozjum było poświęcone omówieniu roli bractw prawosławnych w Rzeczypospolitej w obliczu zagrożeń wynikających z zawarcia unii. Na spotkanie zostali zaproszeni wybitni naukowcy z Polski, Białorusi, Rosji i Ukrainy, którzy w wygłaszanych referatach zaprezentowali stan swoich badań.
Referentami byli: prof. Aleksander Naumow (Kraków) — „Cerkiew prawosławna w II połowie XVI w. w Wielkim Księstwie Litewskim”; prof. Marian Bendza (Warszawa) — „Sobór brzeski i jego konsekwencje dla Rzeczypospolitej”; prof. Jarosław Isajewicz (Kijów — Lwów) — „Geneza bractw cerkiewnych”; prof. Tatiana Bałabuszewicz (Kijów) — „Działalność bractw cerkiewnych na terenie Rzeczypospolitej”; prof. Jurij Łabyncew i dr Łarysa Szczawińska (Moskwa) — „425-lecie wydania Ewangelii Zabłudowskiej”; prof. Jan Leśny (Poznań) — „Monastery serbskie i ich związek z Supraślem”.
W roku 1995 odbyło się trzecie Sympozjum Naukowe „Ławra Supraska 1995”, którego wykładowcami byli między innymi ks. prof. Marian Bendza („Skutki unii brzeskiej dla Rzeczypospolitej”) i prof. Antoni Mironowicz („Cerkiew prawosławna u schyłku pierwszej Rzeczypospolitej”)5. Sympozja naukowe o charakterze międzynarodowym organizowane przez bractwo stały się wydarzeniem kulturalno-naukowym oraz okazją do prezentacji wyników wieloletnich badań wybitnych naukowców z kraju i z zagranicy.
W 1995 r. odbył się III Walny Zjazd Bractwa, na którym wybrano zarząd o podobnym składzie personalnym do zarządu poprzedniej kadencji. Nowy Zarząd przedstawił program działania na lata 1995-1998, a także przyjął do realizacji wnioski i postulaty delegatów. Niewiele z planów bractwa można było w latach 1995-1999 zrealizować. Śmierć wiceprzewodniczącego bractwa Mikołaja Wawreniuka (1998), a następnie tragiczna śmierć przewodniczącego bractwa prof. Michała Małofiejewa (1999) skomplikowały działalność organizacji6. Wielkim ciosem była również śmierć wybitnego działacza bractwa Mikołaja Hajduka (1998), znanego białoruskiego pisarza i publicysty. W telegramie nadesłanym do uczestników pogrzebu metropolita Sawa napisał: „W osobie zmarłego straciliśmy uczciwego człowieka, otoczonego szczególnym szacunkiem. Prawosławie i społeczność białoruska straciła wybitnego syna ziemi białoruskiej. Dziękuję Tobie za wszystko, co Ty zrobiłeś prawosławnym i Białorusinom w Polsce”7.
Dopiero w 1999 r. bractwo otrząsnęło się ze śmierci swych wybitnych działaczy. Nastąpiły istotne zmiany w Zarządzie Bractwa, związane z pojawieniem się w nim nowych i aktywnych działaczy. Podczas IV Walnego Zgromadzenia (19 czerwca 1999 r.) przewodniczącym Bractwa Prawosławnego im. św. św. Cyryla i Metodego został prof. Antoni Mironowicz. Pozostali członkowie Zarządu Bractwa wybrani na tym Zgromadzeniu to: wiceprzewodniczący — Jan Zieniuk i Jarosław Werdoni, sekretarz — Piotr Chomik, skarbnik — Walentyna Ostapczuk i członkowie: Anatol Aksiuciuk, Jan Andrejuk, Grażyna Gresiuk, Halina Koleśnik, Aleksander Nikitorowicz, Urszula Pawluczuk, Władysław Pietruk, Jan Smyk, Irena Treszczotko, Jerzy Uścinowicz, Jan Utko oraz Józef Żuk. Wejście nowych osób do Zarządu Bractwa zdynamizowało jego działalność. W konsekwencji lata 1999-2002 należą do najbardziej znaczących w historii tej organizacji, o czym świadczą liczne osiągnięcia bractwa w dziedzinie naukowej, oświatowej i działalności charytatywnej8.
* * *
Od 1999 r. działalność Bractwa koncentrowała się głównie wokół spraw kulturalno-oświatowych i naukowych. Reaktywowano wydawanie „Biuletynu Informacyjnego Bractwa Prawosławnego św. św. Cyryla i Metodego”, który zawiera okolicznościowe artykuły i informacje z życia bractwa. W „Biuletynie” pojawiły się również opracowania historyczne, których zadaniem było wprowadzenie czytelników w problematykę mających się odbyć konferencji i sympozjów naukowych. Ambicją redaktorów „Biuletynu” było również przekształcenie go w „miejsce dyskusji o przeszłości i dniu dzisiejszym bractw cerkiewnych oraz roli laikatu w naszym Kościele. To (...) zadanie, choć w minimalnym stopniu będzie nawiązywać do wielkiej tradycji bractw cerkiewnych walczących o miejsce społeczności prawosławnej w ówczesnej rzeczywistości”. W sumie w latach 1999-2002 ukazało się siedem numerów „Biuletynu” pod redakcją P. Chomika, U. Pawluczuk i W. Pietruka.
W sierpniu 2000 r. nakładem Zakładu Historii Kultur Pogranicza Instytutu Socjologii Uniwersytetu w Białymstoku i Bractwa Prawosławnego św. św. Cyryla i Metodego ukazała się książka Kościół prawosławny w Rzeczypospolitej i krajach sąsiednich pod red. Piotra Chomika, zawierająca materiały z konferencji naukowej pod tym samym tytułem. Opracowanie to składa się z dwóch grup tematycznych. Pierwsza została poświęcona aktualnemu stanowi chrześcijaństwa wschodniego oraz współczesnym wyzwaniom stojącym przed nim, a także miejscu prawosławia w filozofii rosyjskiej XIX i XX w. Drugą grupę artykułów stanowią publikacje poświęcone roli Kościoła prawosławnego w dziejach Europy Środkowo-Wschodniej, Rzeczypospolitej i Podlasia. W 2001 r. wyszła książka zawierająca materiały drugiej edycji, organizowanej przez bractwo i Katedrę Teologii Prawosławnej Uniwersytetu w Białymstoku, Wszechnicy Kultury Prawosławnej pt. Prawosławie we współczesnym świecie. Jej autorami byli, między innymi, metropolita Sawa, bp Jakub, bp Grzegorz, ks. dr Jerzy Tofiluk, ks. dr Henryk Paprocki, prof. Antoni Mironowicz i mgr Piotr Chomik.
Wyjątkowo starannie opracowanym pod względem edytorskim wydawnictwem, którego współwydawcą było bractwo, jest album Prawosławie w Polsce pod redakcją Anny Radziukiewicz. Bogato ilustrowany album zawiera publikacje dotyczące różnych aspektów obecności prawosławia na ziemiach polskich (historii, kultury, teologii, malarstwa, architektury, piśmiennictwa, muzyki) autorstwa między innymi profesorów Aleksandra Naumowa, Jerzego Nowosielskiego i Antoniego Mironowicza.
W roku 2001 nakładem bractwa ukazały się prace historyczne prof. Antoniego Mironowicza The Orthodox Church and Byelarussian People, Ihumen Sawa Palmowski oraz monografia Kościół prawosławny w dziejach dawnej Rzeczypospolitej wydana wspólnie z Uniwersytetem w Białymstoku. Szczególną popularność zyskało wydane przez bractwo opracowanie Życie monastyczne w Rzeczypospolitej, będące plonem konferencji naukowej pt. „Życie monastyczne w Kościele prawosławnym na terenie Rzeczypospolitej”. Redaktorami wydania zbioru referatów byli A. Mironowicz, U. Pawluczuk i P. Chomik. Praca ta obejmuje cały okres istnienia prawosławnych monasterów na ziemiach polskich do czasów nam współczesnych. Oprócz przedstawienia tła historyczno-społecznego, w którym funkcjonowały i funkcjonują klasztory, pozycja ta przedstawia również monografie poszczególnych ośrodków oraz ich rolę w kulturalnym, religijnym, gospodarczym i politycznym życiu wyznawców prawosławia. Swoje teksty zamieścili między innymi ks. bp Jakub, ks. bp Grzegorz, prof. Antoni Mironowicz, dr Andrzej Gil, dr Tomasz Kempa, prof. Włodzimierz Denisow, prof. Mikołaj Nikołajew, ks. dr Grzegorz Sosna oraz ks. Aleksy Kuryłowicz, Piotr Chomik, Urszula Pawluczuk, Ewa Trofimiuk, Halina Surynowicz, Ludmiła Utrutko i Dariusz Maliszewski9.
Działalność wydawnicza bractwa była niejako pochodną jego działalności kulturalno-oświatowej. Podstawową formą aktywności stowarzyszenia było organizowanie popularnych prelekcji i odczytów, obejmujących tematykę religijną, historyczną i społeczną. Umożliwiają one realizację jednego z głównych zadań organizacji — kształtowanie świadomości religijnej świeckich wyznawców prawosławia, a poprzez przybliżenie im tradycji, kultury i teologii — włączenie ich w życie Kościoła prawosławnego. Wielkie osiągnięcia na tym polu miało Koło Bractwa św. św. Cyryla i Metodego Hajnówce10.
Wykłady bractwa odbywały się w parafii przy soborze św. Mikołaja Cudotwórcy, a śpośród prelegentów należy wymienić ks. metropolitę Sawę i prof. Antoniego Mironowicza. O tym, jak wiele spraw poruszały te prelekcje, świadczą tytuły wykładów: „Znaczenie modlitwy w życiu chrześcijanina”, „Wyprawy krzyżowe i ich konsekwencje dla prawosławia”, „Misja bractw prawosławnych w Polsce”, „400 lat unii brzeskiej”, „Prawosławie w Ameryce”, „Rosyjski renesans religijny w początkach XX w. a współczesność”, „O sztuce witraży” itd. Odczyty te odbywają się również w innych parafiach miasta i diecezji, a także np. w Lublinie, Warszawie, Hajnówce i Bielsku. Ta forma propagowania myśli prawosławnej spotkała się z rosnącym zainteresowaniem słuchaczy, a efekt tych działań był widoczny chociażby w stojącej na wysokim poziomie merytorycznym dyskusji dotyczącej omawianych zagadnień.
Duże znaczenie wśród różnorodnych działań Bractwa ma organizowanie spotkań zainicjowanych w 1991 r. cyklem wykładów w ramach Wszechnicy Humanistycznej przy Politechnice Białostockiej. Wykłady były prowadzone m.in. przez ojca rektora dra Jerzego Tofiluka („O istocie Prawosławia), dra Jarosława Kadylaka („Współoddziaływanie kultury prawosławnej i kultury łacińskiej w Europie”), prof. Michała Małofiejewa („Orygenes” i „Znaczenie ikony w życiu Cerkwi”). W roku 1992 i 1993, dzięki współpracy bractwa z Wydziałem Humanistycznym dawnej Białostockiej Filii Uniwersytetu Warszawskiego, ruszyła pierwsza edycja Wszechnicy Myśli Prawosławnej, którą wykładem inauguracyjnym pt. „Autorytet Cerkwi Prawosławnej” otworzył ks. abp Sawa11. Druga edycja Wszechnicy Kultury Prawosławnej ruszyła w październiku 1999 r. Jej organizatorami było Bractwo św. św. Cyryla i Metodego oraz Katedra Teologii Prawosławnej Uniwersytetu w Białymstoku. Wykład inauguracyjny pt. „Kościoły kanoniczne i niekanoniczne” wygłosił metropolita Sawa. Następne prelekcje w ramach Wszechnicy wygłosili ks. bp Jakub („Modlitwa jako mistyczne spotkanie z Bogiem”), ks. bp Grzegorz („Ewenement starczestwa we współczesnym świecie”), ks. dr Jerzy Tofiluk („Prawosławie we współczesnym świecie”), prof. Antoni Mironowicz („Święte miejsca na Białostocczyźnie”) i dr Piotr Chomik („Kult ikony w Cerkwi prawosławnej”).
Od października 2000 r. do maja 2001 r. odbywała się trzecia edycja Wszechnicy Kultury Prawosławnej, którą wykładem pt. „Eucharystyczny aspekt Kościoła” zainaugurował ks. bp Jakub. Ogromnym zainteresowaniem cieszył się również wykład pt. „Obraz życia chrześcijanina w świetle listów Apostoła Pawła”, wygłoszony przez rektora Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej w Warszawie abpa Jeremiasza. W ramach Wszechnicy odbyły się także następujące wykłady: „Duszpasterstwo w Wojsku Polskim”, który wygłosił bp hajnowski Miron, Prawosławny Ordynariusz Wojska Polskiego; „Św. Ambroży i jego recepty duchowe” — bp bielski Grzegorz; „Monaster Supraski dziś i w przyszłości” — archimandryta Gabriel, przełożony monasteru Zwiastowania NMP w Supraślu; „Chrystianizacja ziem polskich” — ks. prof. Marian Bendza, Chrześcijańska Akademia Teologiczna w Warszawie; „Współczesny ekumenizm w ocenie Kościoła prawosławnego” — ks. dr Jerzy Tofiluk, rektor Prawosławnego Seminarium Duchownego w Warszawie. Równie wielkim zainteresowaniem cieszyła się ostatnia edycja Wszechnicy Kultury Prawosławnej 2001/2002. Referentami na konferencji byli ks. metropolita prof. zw. dr hab. Sawa, ks. abp prof. dr hab. Jeremiasz, ks. bp Jakub, ks. bp Grzegorz, ks. bp Miron i inni. O powodzeniu przedsięwzięcia, jakim była Wszechnica Kultury Prawosławnej, i o niesłabnącym zainteresowaniu nią słuchaczy, oprócz doskonałych wykładowców i interesujących poruszanych przez nich zagadnień, zadecydowała cykliczność imprezy, dzięki czemu na trwale wpisała się ona do kalendarza wydarzeń intelektualnych Białegostoku12.
W 1997 r. bractwo wspólnie z Katedrą Teologii Prawosławnej zorganizowało konferencję na temat „Piotr Mohyła i prawosławna kultura jego epoki”. Rok później odbyła się zainicjowana przez stowarzyszenie konferencja pt. „500 lat Klasztoru Zwiastowania NMP w Supraślu”. W 1999 r. bractwo wraz z Prawosławną Diecezją Białostocko-Gdańską zorganizowało międzynarodową konferencję w Supraślu na temat „Kościoła prawosławnego w dziejach Rzeczypospolitej”. Konferencja ta zapoczątkowała nową serię sympozjów naukowych organizowanych przez bractwo.
W dniach 11-12 maja 2000 r. w Białymstoku i Supraślu miała miejsce, zorganizowana przez Diecezję Białostocko-Gdańską, Bractwo Prawosławne św. św. Cyryla i Metodego oraz Zakład Historii Kultur Pogranicza Uniwersytetu w Białymstoku, kolejna konferencja naukowa: „Kościół prawosławny w Rzeczypospolitej i w krajach sąsiednich na progu III tysiąclecia”. Jej zadaniem było przybliżenie słuchaczom historii Kościoła prawosławnego w Rzeczypospolitej i krajach ościennych w różnych okresach historycznych, a także omówienie aktualnego stanu prawosławia w Polsce i na świecie.
Referaty wygłosili: ks. bp Jakub, ks. dr Henryk Paprocki, ks. bp Artemiusz, ks. bp. Mitrofan, ks. dr Jerzy Tofiluk, dr Ewa Matuszczyk, prof. Włodzimierz Pawluczuk, prof. Antoni Mironowicz, ks. prof. Marian Bendza, prof. Teresa Chynczewska-Hennel, ks. bp Miron, ks. dr Grzegorz Sosna, dr Piotr Chomik i Urszula Pawluczuk. Materiały z konferencji zostały wydane drukiem w książce Kościół prawosławny w Rzeczypospolitej i w krajach sąsiednich”, pod redakcją P. Chomika (Białystok 2000)13.
W dniach 4-5 maja 2001 r. bractwo, we współpracy z Zakładem Historii Kultur Pogranicza Instytutu Socjologii Uniwersytetu w Białymstoku i Prawosławną Diecezją Białostocko-Gdańską, zorganizowało konferencję naukową pt. „Życie monastyczne w Kościele prawosławnym na terenie Rzeczypospolitej”. Tematyka obrad obejmowała cały okres i wszystkie aspekty działalności prawosławnych klasztorów na terytorium dawnej Rzeczypospolitej. Wykłady na spotkaniu wygłosili między innymi: ks. bp Jakub — „Monastycyzm”, ks. bp Grzegorz — „Wielcy ojcowie życia monastycznego na Rusi”, prof. Antoni Mironowicz — „Życie monastyczne w dawnej Rzeczypospolitej”, dr Andrzej Gil — „Życie monastyczne na terenie diecezji chełmskiej do końca XVI wieku”, dr Tomasz Kempa — „Fundacje monasterów prawosławnych w pierwszej połowie XVII wieku na terenie Rzeczypospolitej”, prof. Włodzimierz Denisow — „Monaster kuteiński koło Orszy”, prof. Mikołaj Nikołajew — „Monaster ławryszowski jako centrum kultury białoruskiej”, ks. dr Grzegorz Sosna — „Monaster krasnostocki” oraz działacze naszego bractwa: ks. Aleksy Kuryłowicz, Piotr Chomik, Urszula Pawluczuk, Ewa Trofimiuk, Halina Surynowicz, Ludmiła Utrutko. Materiały z tej konferencji zostały również opublikowane. Książka Życie monastyczne w Rzeczypospolitej, pod redakcją A. Mironowicza, U. Pawluczuk i P. Chomika została pozytywnie przyjęta przez czytelników14.
W 2002 roku Bractwo wraz z Prawosławną Diecezją Białostocko-Gdańską i Zakładem Historii Kultur Pogranicza Uniwersytetu w Białymstoku zorganizowało kolejną konferencję naukową poświęconą „Szkolnictwu prawosławnemu w Rzeczypospolitej”. Jej uczestnikami byli między innymi ks. bp Jakub, ks. bp Grzegorz, ks. abp Wojciech Zięba, ks. bp Edward Ozorowski. Wśród referentów znaleźli się znakomici znawcy problematyki: ks. bp Grzegorz, ks. bp Jakub, prof. dr hab. Antoni Mironowicz, prof. dr hab. Teresa Chynczewska-Hennel, prof. dr hab. Mikołaj Nikołajew, ks. prof. dr hab. Stanisław Nabywaniec, dr Tomasz Kempa, dr Jan Zieniuk, dr Jarosław Matwiejuk, ks. dr Jerzy Tofiluk, ks. dr Grzegorz Sosna, mgr Halina Surynowicz, mgr Urszula Pawluczuk i mgr Tatiana Ciaocaru. Materiały z tej konferencji ukazały się drukiem w osobnej pozycji książkowej pod redakcją A. Mironowicza, U. Pawluczuk i P. Chomika15.
Członkowie bractwa brali udział w konferencjach dotyczących problematyki ekumenicznej (1999, 2001, 2002), a także w obchodach 75. rocznicy utworzenia Studium Teologii Prawosławnej Uniwersytetu Warszawskiego i 50-lecia Prawosławnego Seminarium Duchownego w Warszawie. Ważnym punktem tych obchodów była konferencja naukowa, na której jednym z prelegentów był prof. Antoni Mironowicz — przedstawiciel Zarządu Głównego Bractwa św. św. Cyryla i Metodego. Podczas wszystkich wyżej wymienionych spotkań uczestniczący w nich członkowie bractwa przedstawiali stanowisko Cerkwi odnośnie dyskutowanej tematyki16. Oprócz udziału w przedsięwzięciach ogólnopolskich bractwo uczestniczyło również w działaniach o charakterze międzynarodowym np.: w obchodach 1000-lecia Prawosławnej Cerkwi na Białorusi (25-27 września 1992 r. w Mińsku i Połocku) oraz w konferencjach naukowych w Wilnie, Moskwie, Brześciu i we Lwowie17.
Plonem działalności Bractwa Prawosławnego św. św. Cyryla i Metodego w dziedzinie kulturalno-oświatowej, wydawniczej i naukowej są dziesiątki odczytów, prelekcji, konferencji i sympozjów naukowych, organizowanych przez członków stowarzyszenia, a także liczne przedsięwzięcia wydawnicze, których celowość, wobec żywego zainteresowania, jakie wzbudzały i wzbudzają u odbiorców tych działań, nie może być kwestionowana. Koncentracja aktywności bractwa na realizacji celów edukacyjnych wynika zarówno z przyjętych podczas powoływania organizacji założeń, jak też z faktu, że bractwo reprezentuje i propaguje poglądy prawosławnej inteligencji i do takiego adresata kieruje swe poczynania. Ich efektem jest wzbudzenie zainteresowania wyznawców prawosławia własną kulturą oraz niwelacja stereotypu niewykształconego, prawosławnego Białorusina, który pokutuje jeszcze na Podlasiu. Poza tym po latach odżegnywania się od własnych korzeni przez prawosławną inteligencję poznanie dziejów i roli Cerkwi na ziemiach Rzeczypospolitej przyczyniło się do odrodzenia jej tożsamości. Nie bez znaczenia jest również fakt, że działania bractwa zapoznają z dziedzictwem materialnym i duchowym prawosławia.
* * *
Od początku istnienia bractw cerkiewnych ważnym aspektem aktywności było niesienie pomocy potrzebującym. Te chlubne tradycje bractw cerkiewnych starało się kontynuować Bractwo Prawosławne św. św. Cyryla i Metodego. Pomimo, że aktywność organizacji ukierunkowana została na działalność kulturalno-oświatową, to praca charytatywna nie stanowiła marginesu jego działań. Ważną inicjatywą było również nawiązanie współpracy z firmami i przedsiębiorstwami prywatnymi, których dary bractwo systematycznie rozprowadzało wśród ubogich. Pomoc charytatywna powiązana była często z pielgrzymkami organizowanymi przez stowarzyszenie i kierowana głównie do środowisk monastycznych Poczajowa, Grodna, Wilna, Mińska, Żyrowic, Petersburga.
Bractwo Prawosławne św. św. Cyryla i Metodego czynnie uczestniczyło w organizacji pomocy dla ludzi potrzebujących w kraju i za granicą. Pomoc dla ofiar wojny w byłej Jugosławii, a także na rzecz powodzian w Polsce, na Zakarpaciu i Białorusi została zorganizowana we współpracy z Bractwem św. Mikołaja. Aktywność ta wymagała ogromnych działań organizacyjnych, pracy fizycznej i współpracy z placówkami dyplomatycznymi, handlowymi i gospodarczymi różnych państw, a fakt, że udało się ją zrealizować wystawia dobre świadectwo o zaangażowaniu członków bractwa. Oprócz placówki białostockiej w działalność filantropijną angażowały się również koła terenowe bractwa. W parafii Św. Trójcy w Hajnówce przedstawiciele stowarzyszenia zorganizowali wigilię dla samotnych i choinkę dla dzieci, a raz w miesiącu odbywały się tam lekcje języka staro-cerkiewno-słowiańskiego.
Bractwo Prawosławne im. św. św. Cyryla i Metodego wspierało również budowę cerkwi (np. odbudowę cerkwi Zwiastowania NMP w Supraślu) i uruchomionego w 1997 r., Centrum Kultury Prawosławnej w Białymstoku. Zarząd Bractwa zainicjował systematyczną akcję zbierania funduszy na rzecz klasztoru w Supraślu. Bractwo ufundowało jeden z dzwonów dla cerkwi Zwiastowania NMP w Supraślu i przekazało środki finansowe na budowę parkanu cerkwi Wszystkich Świętych oraz na budowę i remonty innych obiektów cerkiewnych. Bractwo wspierało finansowo działalność statutową innych organizacji cerkiewnych i ich akcje charytatywne. Udzieliło również pomocy w wyposażeniu Prawosławnego Domu Miłosierdzia „Samarytanin” w Hajnówce (powstał w 1997 r.) i Domu Pomocy Społecznej w Kożynie (utworzony w 1996 r.)18.
Powołanie w 1999 r. Komitetu Wyborczego miało na celu uaktywnienie i integrację społeczności prawosławnej miasta, bowiem wszyscy kandydaci na radnych wyznania prawosławnego wystąpili na wspólnej liście, niezależnie od swych poglądów, sympatii, różnic narodowych. Inicjatorem jego utworzenia było Bractwo Prawosławne św. św. Cyryla i Metodego oraz Bractwo Młodzieży Prawosławnej w Białymstoku. W pracach komitetu brali udział przedstawiciele bractw cerkiewnych i organizacji białoruskich, którzy przystąpili do Komitetu Wyborczego Prawosławnych. W wyniku wyborów kandydaci KWP Antoni Mironowicz i Mikołaj Wawreniuk zostali radnymi Rady Miejskiej w Białymstoku19.
Bardzo istotnym przedsięwzięciem, w które zaangażowali się przedstawiciele Bractwa św. św. Cyryla i Metodego była Rada Społeczno-Ekonomiczna przy Prawosławnym Arcybiskupie Białostocko-Gdańskim, powołana do życia 26 września 1994 r. przez metropolitę Sawę. Powstanie Rady było odpowiedzią na postulaty zgłaszane przez inteligencję prawosławną, dostrzegającą konieczność sprawnego reagowania na zmiany uregulowań prawnych, w ramach których funkcjonuje Kościół prawosławny w Polsce, czy na dynamikę sytuacji społeczno-politycznej. Zadanie RSE, jako ciała konsultacyjnego i opiniotwórczego, polegało na podejmowaniu inicjatyw mających na celu dobro Cerkwi i jej wiernych, uwzględniając zmieniającą się sytuację społeczno-gospodarczą w kraju i regionie. Członkowie Rady Społeczno-Ekonomicznej reprezentowali różne grupy zawodowe i społeczne. Wśród jej członków byli prawnicy, profesorowie i naukowcy białostockich wyższych uczelni, dziennikarze, lekarze, pracownicy oświaty i wychowania, a także przedsiębiorcy prywatni, inżynierowie, technicy. W skład Rady wchodzili radni miasta Białegostoku Antoni Mironowicz i Mikołaj Wawreniuk oraz Jan Suchodoła — przedstawiciel Bractwa Prawosławnego w Hajnówce20.
W kolejnych wyborach samorządowych w 1998 r. przedstawiciel bractwa Antoni Mironowicz został radnym Rady Miejskiej w Białymstoku i w latach 1999-2002 pełnił funkcję wiceprzewodniczącego Rady Miasta. W październiku 2002 r. przewodniczący Bractwa prof. Antoni Mironowicz, jako jedyny ze społeczności prawosławnej, startował w wyborach na prezydenta miasta Białegostoku. Uzyskany wynik 7% poparcia wskazuje, że społeczność prawosławna Białegostoku pragnie mieć własną, niezależną reprezentację we władzach samorządowych i państwowych. Wartym podkreślenia jest udział członków Zarządu Bractwa (Władysława Pietruka, Piotra Chomika, Haliny Gryk, Ludmiły Utrutko i Grażyny Gresiuk) w wyborach samorządowych w 2002 r. z ramienia Białoruskiego Komitetu Wyborczego w Białymstoku.
Pośród innych przedsięwzięć społeczno-politycznych, w które bractwo angażowało się poprzez swych przedstawicieli, należy wymienić czynny ich udział w pracach Komisji Praw Człowieka oraz w Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka. Z ramienia Fundacji członkowie stowarzyszenia spotkali się z prof. Tadeuszem Zielińskim i prof. Andrzejem Zollem (pełniącymi funkcję rzecznika praw obywatelskich), w celu przedyskutowania położenia mniejszości narodowych i wyznaniowych na terenie województwa podlaskiego. Członkowie Bractwa Prawosławnego św. św. Cyryla i Metodego brali również udział w spotkaniach ze wszystkimi mniejszościami wyznaniowymi w Rzeczypospolitej. Przedstawiciele bractwa brali udział w posiedzeniu Sejmowej Komisji Mniejszości Narodowych i Etnicznych (1990), w ogólnopolskim sympozjum pt. „Prawa człowieka chorego na AIDS” (1991), sympozjum w Supraślu pt. „Sprawy pobratymcze Polska — Wschód” (1990) czy spotkaniu pt. „Unia brzeska i jej historyczne i eklezjologiczne skutki” (1991)21.
W ostatniej kadencji bractwa szczególną aktywnością wykazali się następujący członkowie Zarządu: Antoni Mironowicz, Piotr Chomik, Urszula Pawluczuk, Nela Szczuka, Grażyna Gresiuk, Ludmiła Utrutko, Halina Surynowicz, Wiesław Iwaniuk, Aleksander Biszczuk. W ciągu ostatniej kadencji pojawili się nowi działacze, którzy bezinteresownie włączyli się do jego działalności statutowej. 29 czerwca 2002 r. odbył się V Walny Zjazd Bractwa, na którym wybrano nowy zarząd. Przewodniczącym został prof. Antoni Mironowicz, a jego zastępcami — dr Piotr Chomik, dr Jan Zieniuk i mgr Urszula Pawluczuk. W Zarządzie znaleźli się między innymi Halina Surynowicz (sekretarz), Ludmiła Utrutko (skarbnik), Wiesław Iwaniuk, Jarosław Szyrkowiec, Grażyna Gresiuk, Jan Smyk, Anna Smyk-Kojło, Jan Andrejuk, Nela Szczuka, Anna Korol, Ewa Trofimuk i Halina Gryk22. Bractwo weszło w nową kadencję swej działalności. 3 grudnia 2002 r. na zebraniu Zarządu Bractwa rezygnację z funkcji przewodniczącego złożył prof. Antoni Mironowicz. W tej sytuacji funkcję przewodniczącego Zarząd Bractwa powierzył drowi Piotrowi Chomikowi23.
1 M. Wawreniuk, Sprawozdanie. Bractwo Prawosławne im. św. św. Cyryla i Metodego, „Biuletyn Informacyjny”, 1995, nr 15-17, s. 19.
2 Kiosk został zlikwidowany w wyniku działań proboszcza parafii Wszystkich Świętych Jana Fiedorczuka w 2002 r.
3 M. Wawreniuk, Sprawozdanie..., s. 7, 8, 19.
4 M. Małofiejew, Działalność kulturalno-oświatowa Bractwa Prawosławnego w latach 1989-1995, „Biuletyn Informacyjny”, 1995, nr 15-17, s. 15.
5 Tamże, s. 15-16.
6 A. Mironowicz, Wiecznaja pamiat’, „Biuletyn Informacyjny”, 1999, nr 18, s. 8.
7 Tamże, s. 7, 8.
8 Por.: A. Mironowicz, Sprawozdanie z działalności Bractwa św. św. Cyryla i Metodego w latach 1999-2002, „Biuletyn Informacyjny”, 2002, nr 3-4 (24), s. 3-7.
9 Tamże, 2002, nr 1-2 (23), s. 3-6.
10 Tamże, 2000, nr 2-3 (20), s. 3-4.
11 M. Małofiejew, Działalność..., s. 14, 15.
12 „Biuletyn Informacyjny”, 2000, nr 4 (21), s. 8.
13 Tamże, s. 6.
14 Tamże, 2001, nr 1-2 (22), s. 4.
15 M. Bendza, Szkolnictwo prawosławne w Rzeczypospolitej, „Biuletyn Informacyjny”, 2002, nr 3-4 (24), s. 6.
16 „Biuletyn Informacyjny”, 2000, nr 2-3 (20), s. 3.
17 M. Małofiejew, Działalność..., s. 17.
18 „Biuletyn Informacyjny”, 1999, nr 18, s. 2-3; nr 4 (21), s. 8; nr 3-4 (24), s. 6, 7.
19 Tamże, 1994, nr 13-14, s. 7.
20 Tamże, 1995, nr 15-17, s. 6, 7.
21 M. Małofiejew, Działalność..., s. 16-17, 20.
22 „Biuletyn Informacyjny”, 2002, nr 3-4 (24), s. 2.
23 Tamże, s. 3.