Bractwa cerkiewne w Rzeczypospolitej
Mironowicz Antoni
Bractwa cerkiewne w okresie powojennym
Druga wojna światowa wprowadziła nowe zmiany w położeniu i organizacji Kościoła prawosławnego na ziemiach polskich. W okresie okupacji niemieckiej na terenie Generalnej Guberni istniały trzy diecezje: warszawska, chełmska i krakowska. Ziemie polskie znajdujące się w granicach Związku Radzieckiego w latach 1939-1941 weszły w skład diecezji mińskiej. Białostocczyzna i Grodzieńszczyzna, włączone po 17 wrześniu 1939 r. do BSRR, stały się miejscem ograniczania możliwości wypełniania posług religijnych tym razem przez administrację sowiecką. Władzy radzieckiej nie zależało na rozwoju Kościoła prawosławnego, lecz na ograniczeniu jego roli w społeczeństwie. Deportacjom i wywózkom w głąb ZSRR była poddana również ludność wyznania prawosławnego wraz ze swym duchowieństwem. Kolejne zmiany w życiu religijnym nastąpiły w okresie okupacji niemieckiej. Władze faszystowskie, dążąc do likwidacji ideologii komunistycznej, zezwoliły na reaktywowanie wielu nowych parafii w ramach Białoruskiego Kościoła Prawosławnego. W rezultacie od 1941 r. na ziemiach białoruskich i ukraińskich z inspiracji okupacyjnych władz niemieckich utworzone zostały cerkwie autokefaliczne, nie uznawane przez patriarchat moskiewski.
Po zakończeniu wojny zarząd nad Cerkwią prawosławną w nowych granicach polskiej państwowości objęło Tymczasowe Kolegium Rządzące Polskiego Kościoła Prawosławnego z biskupem Tymoteuszem (Szretterem) na czele. Pełną autokefalię Kościół prawosławny w Polsce uzyskał na podstawie dekretu Św. Synodu patriarchatu moskiewskiego z dnia 22 czerwca 1948 r. Pierwszym zwierzchnikiem Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego został arcybiskup Tymoteusz, a od 1951 r. — metropolita Makary. W 1949 r. powołano trzy biskupstwa: warszawskie, białostocko-gdańskie i łódzko-wrocławskie. Migracja ludności z województw wschodnich do Polski centralnej i zachodniej wymusiła nowy podział diecezjalny. W 1952 r. utworzono cztery diecezje: warszawsko-bielską, białostocko-gdańską, łódzko-poznańską i wrocławsko-szczecińską. W 1983 r. reaktywowano diecezję przemysko-nowosądecką, a w 1989 — lubelsko-chełmską. Obecnie Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny liczy sześć diecezji z ponad 250 parafiami, 410 cerkwiami, 8 biskupami, 270 duchownymi i 600 000 wiernych. Większość wyznawców prawosławia zamieszkuje wschodnie obszary województwa podlaskiego, lubelskiego i małopolskiego1.
Do lat osiemdziesiątych XX w. władze państwowe utrudniały Kościołowi prawosławnemu wypełnianie swej misji. Przez trzy dziesięciolecia nie działały przy Cerkwi żadne organizacje ludzi świeckich. Niemniej jednak pewna aktywność wyznawców Kościoła prawosławnego przejawiła się już na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych. Inicjatorem odnowienia czynnego udziału ludzi świeckich w życiu cerkiewnym była młodzież. Prawosławni studenci warszawskich uczelni zaczęli zbierać się na regularnych, choć nieformalnych, spotkaniach pod kierunkiem asystenta Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej Jana Anchimiuka. Podobne zebrania młodzieży zaczęły odbywać się w Białymstoku (prowadzone przez ks. Serafina Żeleźniakowicza) i Hajnówce (gdzie duchowym opiekunem młodzieży był ks. Leoncjusz Tofiluk). Już w 1970 r. młodzież warszawska zorganizowała pielgrzymkę do klasztoru św. Onufrego w Jabłecznej. W 1980 r. zarejestrowano Koło Teologów Prawosławnych Sekcji Prawosławnej Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej, a w maju tegoż roku odbyła się pierwsza prawosławna pielgrzymka na Świętą Górę Grabarkę. Rok później w podobnej majowej pielgrzymce brało udział już ponad 300 osób2.
Wzrastające zainteresowanie ludzi świeckich uczestnictwem w życiu religijnym przyczyniło się do podjęcia decyzji o rozszerzeniu działalności Koła Teologów, skupiającego dotychczas jedynie studentów teologii, na całą młodzież prawosławną w Polsce. Władze pozwoliły jednak tylko na poszerzenie działalności koła naukowego studentów, co skwapliwie wykorzystano tworząc Koło Teologów Prawosławnych Szkół Teologicznych, Świeckich i Młodzieży Laickiej. Organizacja ta nieoficjalnie nazywana była bractwem i oprócz Białostocczyzny obejmowała swym zasięgiem prawosławną młodzież całego kraju. W 1982 r. nadano jej oficjalną nazwę Bractwa Młodzieży Prawosławnej. Bractwo to stało się pierwszym ruchem świeckich wyznawców prawosławia w całym bloku państw socjalistycznych. W 1983 r. przyjęto je do Syndesmos — światowego bractwa młodzieży prawosławnej i szkół teologicznych, którego ówczesna siedziba znajdowała się w Kuopio w Finlandii. Młodzież z Polski brała aktywny udział w funkcjonowaniu tej organizacji. Przewodniczący polskiego Bractwa Młodzieży Prawosławnej został wiceprezydentem Syndesmosu, a trzy lata później — w roku 1989 — Włodzimierz Misijuk stał się członkiem komitetu wykonawczego tego zrzeszenia. W latach dziewięćdziesiątych, gdy został on wybrany sekretarzem generalnym Syndesmosu, siedzibę sekretariatu przeniesiono z Paryża do Białegostoku3.
Oprócz aktywności w światowym ruchu młodzieży prawosławnej bractwo kształtowało model życia ludzi świeckich w Cerkwi. To z jego kręgu wywodzili się późniejsi prawosławni działacze polityczni. Dzięki ich inicjatywie w 1991 r. po raz pierwszy od odzyskania niepodległości uregulowano status prawny Cerkwi, przyjmując ustawę o stosunku państwa do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego. Oprócz kwestii majątkowych potwierdzono w niej autonomię Cerkwi i jej prawa — np. do zakładania organizacji, nauczania religii w szkołach, emisji w państwowych mediach prawosławnych programów czy tworzenia służb kapelaństwa.
Działalność bractwa w latach 1985-1989 koncentrowała się wokół ruchu ekumenicznego. W Białymstoku powstało Biuro ds. Europy Wschodniej Światowej Federacji Studentów Chrześcijan, a w 1994 r. — Biuro ds. Europy Wschodniej Światowej Rady Kościołów. Pozwoliło to bractwu na utrzymywanie kontaktów z młodzieżą innych krajów poprzez, między innymi, wymianę międzynarodową, z której w latach 1982-1997 skorzystało około 1 300 osób.
Bractwo posiada ośrodek w Białowieży obliczony na 35 osób oraz Dom Opieki Społecznej w Jeleniej Górze — Cieplicach, będący największym centrum wypoczynkowym i konferencyjnym Kościoła prawosławnego w Polsce. Dzięki takiej bazie bractwo dysponuje bogatą ofertą obozów dla dzieci i młodzieży, od modlitewnych i ikonograficznych po robocze i wypoczynkowe. Zasługą tej organizacji stało się też odnowienie ruchu pielgrzymkowego. Od 1984 r. odbywają się piesze pielgrzymki na Świętą Górę Grabarkę, które z roku na rok gromadzą coraz więcej wiernych (od czterdziestu pięciu osób w latach osiemdziesiątych do około dwóch tysięcy obecnie). Pierwsze imprezy tego typu do 1987 r. odbywały się nieoficjalnie. Pielgrzymki wyruszały z Białegostoku i z okolicznych miast: Sokółki, Jabłecznej, Hajnówki, Siemiatycz, Drohiczyna. Oprócz Grabarki członkowie bractwa pielgrzymowali do innych miejsc kultowych Kościoła prawosławnego: Jabłecznej (po raz pierwszy w 1990 r.), Zabłudowa (od 1993 r.) i Supraśla. Bractwo prowadziło działalność wydawniczą i zajmowało się propagowaniem sportu. Rosnąca liczba uczestników w proponowanych formach aktywności ludzi świeckich na rzecz Cerkwi i własnego rozwoju duchowego dobitnie świadczy o potrzebie istnienia Bractwa Młodzieży Prawosławnej4.
Od 1989 r. w diecezji wrocławsko-szczecińskiej działa Stowarzyszenie Prawosławne pod kierunkiem Lubomiry Rydzanicz. Organizacja ta zajmuje się głównie działalnością edukacyjną, organizując sympozja w Cieplicach czy czwartkowe spotkania we Wrocławiu. Imprezy te służą wymianie myśli na temat prawosławnej wiary i kultury. Drugą formą aktywności stowarzyszenia jest działalność charytatywna (pomoc ludziom starym i samotnym) oraz praca z młodzieżą, polegająca na organizowaniu obozów dziecięcych i młodzieżowych.
Organizacja zrzeszająca przy cerkwi ludzi świeckich działa również w Lublinie. Bractwo pod wezwaniem św. Atanazego, ihumena brzeskiego, istnieje od 18 września 1993 r. Inicjatorem jego powołania był arcybiskup lubelski i chełmski Abel, a także prawosławna społeczność Podlasia i Chełmszczyzny. Przewodniczy mu Nina Wróblewska, a w skład zarządu wchodzą prawosławni mieszkańcy Włodawy, Lublina, Białej Podlaskiej, Siedlec i Chełma. Głównym zadaniem, na którym bractwo koncentruje swą działalność, jest niesienie pomocy potrzebującym — także poza granicami kraju (np. na Ukrainie). Oprócz akcji charytatywnych bractwo zajmuje się również działalnością oświatową, która polega między innymi na organizowaniu prelekcji i wykładów mających na celu zapoznanie ludności prawosławnej z tradycją, historią i teologią Cerkwi5.
Najwięcej organizacji brackich działa w Białymstoku. Pierwszą z nich, zrzeszającą ludzi dorosłych, było założone w 1989 r. Bractwo św. św. Cyryla i Metodego. Powstanie bractwa poprzedziły odbywające się od 1985 r. niedzielne prelekcje przy katedralnej cerkwi św. Mikołąja. To właśnie wśród słuchaczy owych prelekcji powstała inicjatywa zorganizowania się wyznawców prawosławia. Pierwszym przewodniczącym bractwa został prof. nauk medycznych Michał Małofiejew. Bractwo działało bardzo aktywnie na wielu płaszczyznach: oświatowej, wydawniczej, naukowej, charytatywnej i gospodarczej. Szersze omówienie jego działalności przedstawiam w następnym rozdziale.
Drugą białostocką organizacją bracką jest założone w 1995 r. Bractwo św. Mikołaja, które swoją działalność koncentruje na pomocy potrzebującym. Systematycznie przeprowadzane były zbiórki żywności, odzieży, itp., które później rozprowadzano wśród ubogich. Z inicjatywy bractwa w 1996 r. uruchomiono Zespół Opieki Zdrowotnej Hagia Sophia, który w 1998 r. przybrał nazwę Kendron i działa jako przychodnia internistyczno-stomatologiczna. Bractwo angażowało się w akcje charytatywne poza granicami kraju — między innymi uczestniczyło w niesieniu w pomocy materialnej ludności serbskiej w byłej Jugosławii. Bractwo prowadziło też akcje wspierania prawosławnych ośrodków (głównie monastycznych) w Poczajowie, Grodnie, Mińsku, Kijowie, Żyrowicach, Wilnie czy Petersburgu, gdzie przy okazji pielgrzymek dostarczana była pomoc charytatywna. Regularnie prowadzona jest też aukcja monasterska, a uzyskane w ten sposób fundusze przekazywane są klasztorowi w Supraślu6.
W 1997 r. powstało Bractwo Trzech Świętych Hierarchów Bazylego Wielkiego, Grzegorza Teologa i Jana Złotoustego. Główny cel organizacji stanowi praca w parafiach miejskich i wiejskich. Bractwo uruchomiło także telefon zaufania „Diakonia”.
Oprócz bractw prowadzących działalność na wielu płaszczyznach powstały też organizacje koncentrujące się na jednej formie aktywności — specjalizujące się w jej propagowaniu, wspieraniu i rozwijaniu. Takimi organizacjami są centra kultury prawosławnej. Pierwsze Centrum powstało w 1997 r. w Białymstoku w budynku przy cerkwi św. Mikołaja. Podstawową formą jego działalności jest propagowanie szeroko pojętej kultury prawosławnej. W Centrum regularnie odbywają się otwarte wykłady dotyczące życia Cerkwi, cykle wykładów dla duchownych, spotkania ze studentami, spotkania autorskie, wystawy, koncerty, a także szkolenia czy próby chórów. Znajduje się tu także biblioteka, czytelnia i kawiarnia, są też pokoje gościnne. Jego działacze organizują również pielgrzymki. Rok po założeniu centrum białostockiego placówki tego typu powstały również w Hajnówce i Siemiatyczach.
Inną, organizacją tego typu jest Fundacja Wspierania Rozwoju Kultury Prawosławnej założona w 1989 r. przez warszawskiego przedsiębiorcę Bazylego Piwnika. Spektrum działalności organizacji było bardzo szerokie: od wspierania Międzynarodowego Festiwalu Muzyki Cerkiewnej w Hajnówce, poprzez organizowanie konkursów plastycznych dla dzieci i młodzieży, konferencji i sympozjów naukowych dotyczących prawosławia na ziemiach polskich, aż po pomoc finansową dla Wyższego Seminarium Duchownego czy przy budowie i remoncie cerkwi oraz kaplic. Założyciel fundacji został pierwszą w Polsce osobą uhonorowaną przez patriarchę ekumenicznego Bartolomeusza I tytułem Wielkiego Archonta i Deputowanego Wielkiej Cerkwi Chrystusowej.
W latach 1982-1999 przy Zarządzie Głównym Towarzystwa Opieki nad Zabytkami działała Społeczna Komisja Opieki nad Zabytkami Sztuki Cerkiewnej pod przewodnictwem dra Bogdana Martyniuka. Głównym polem aktywności komisji, oprócz organizowania plenerów czy konkursów plastycznych dla dzieci i młodzieży, stało się ratowanie przed ruiną cerkwi, kaplic i cmentarzy. Owocem jej działań stało się wpisanie do rejestru zabytków wielu cerkwi i cmentarzy min. siedemnastowiecznej cerkwi w Kruhelu Wielkim, szesnastowiecznej w Korczminie oraz cerkwi w Łukowcu (z 1701 r.), czy Łopiance (z 1757 r.). Przeprowadzono również remonty i uchroniono przed dewastacją wiele świątyń (np. szesnastowieczną cerkiew w Szczebrzeszynie, gdzie odkryto cztery warstwy polichromii z XVI-XIX w.). Komisja zajmowała się również konserwacją i porządkowaniem zabytkowych cmentarzy podczas młodzieżowych obozów konserwatorskich, a także organizowała plenery malarskie oraz coroczny konkurs „Zabytki sztuki cerkiewnej w rysunkach dzieci i młodzieży”, w którym uczestniczyło nawet trzy tysiące dzieci z kraju i zza granicy7. Działalność komisji została zawieszona z powodu braku funduszy.
Charakter działalności bractw cerkiewnych w okresie powojennym uległ zmianie. Walkę o prawa ludności prawosławnej do posiadanych świątyń, o legalizację i równouprawnienie prawosławia z unią, przeciwstawianie się dyskryminacji i prozelityzmowi zastąpiły działania mające na celu pogłębianie świadomości religijnej i kulturowej, a także integrację wyznawców prawosławia. Współczesne przycerkiewne organizacje ludzi świeckich kładą nacisk na edukację, doskonalenie duchowe, a także propagowanie dorobku kultury prawosławnej. Bractwa dysponując bogatą ofertą wykładów, spotkań, wystaw, wydawnictw czy wreszcie rozrywek w istotnym stopniu kształtują tożsamość prawosławnych mieszkańców współczesnej Rzeczypospolitej8.
1 A. Mironowicz, Kościół prawosławny w Polsce, „Kalendarz Prawosławny na 2000 rok”, Warszawa 1999, s. 187-202; tenże, Polityka państwa wobec duchowieństwa prawosławnego w latach 1944-1980, „Słowo. Pismo Klubu Inteligencji Katolickiej”, nr 11, Białystok 2001, s. 25-31; K. Urban, Kościół prawosławny w Polsce 1945-1970, Kraków 1996.
2 B. Kierdaszuk, Z kroniki Koła Teologów Prawosławnych, „Biuletyn Informacyjny”, 1983, nr 1, s. 12-14; J. Charkiewicz, Bractwo Młodzieży Prawosławnej w Polsce, Białystok 1985, s. 13-16.
3 „Biuletyn Informacyjny”, 1988, nr 2, s. 7-10; J. Charkiewicz, Bractwo..., s. 17-24.
4 Tamże, s. 33-84.
5 „Biuletyn Informacyjny Bractwa św. św. Cyryla i Metodego”, Białystok 1994, nr 13-14, s. 7; A. Radziukiewicz, Prawosławie w Polsce, Białystok 2000, s. 260, 261.
6 Tamże, s. 261-263.
7 Tamże, s. 264, 265.
8 A. Mironowicz, Formation of National and Religious Consiciousness of the Białystok Region Population, [w:] Report of the International Youth Seminar „National ethnic and religious minorities in Europe”, Białystok 1993, s. 19-24; tenże, Cerkiew prawosławna a białoruska świadomość narodowa, „Biełaruskij sbornik”, wyp. II, Sankt-Pietierburg 2002, s. 16-24.