Bractwa cerkiewne w Rzeczypospolitej
Mironowicz Antoni
Wstęp
Początki prawosławnych bractw cerkiewnych sięgają XV stulecia. Ten specyficzny rodzaj organizacji religijno-zawodowych wykształcił się na ruskich ziemiach Rzeczypospolitej, w miastach o mieszanej strukturze wyznaniowej. Miasta takie, rządzące się prawem magdeburskim, charakterystyczne były zwłaszcza dla terenów Wileńszczyzny, Lubelszczyzny, Rusi Halickiej, Podlasia, położonych na styku kultury bizantyjsko-ruskiej i łacińskiej. Najwcześniej bractwa powstały w Wilnie i we Lwowie, gdzie prawosławni mieszkańcy charakteryzowali się wysokim poziomem świadomości religijnej.
Specyficzną cechą bractw cerkiewnych było to, że funkcjonowały one tylko na terytorium Rzeczypospolitej i nie były znane na Rusi Moskiewskiej. Carowie moskiewscy nie znali istoty bractw cerkiewnych. Jeden ze starszyzny bractwa kijowskiego w 1625 r. napisał posłanie do Moskwy, w którym tak zdefiniował charakter organizacji: „Bractwem się nazywa, kiedy chrześcijanie prawosławni, żyjący pośród Lachów, unitów i przeklętych heretyków i chcąc wyłączyć się spośród innych i nie mieć z nimi nic wspólnego, sami ze sobą miłością łączą się, imiona swoje w jedno spisują i braćmi się nazywają, a tak mocniej i prędzej innowierców odeprzeć mogą”1. Starszy bractwa kijowskiego trafnie wydobywa definicję organizacji cerkiewnej, powstałej do obrony własnej religii w obliczu ekspansji innych wyznań. Nic też dziwnego, że bractwa najczęściej powstawały w środowisku prawosławnego mieszczaństwa rywalizującego z katolickim patrycjatem. Mniej ostre konflikty na tle religijno-narodowym występowały w środowisku szlacheckim. Konkurencja w obrębie miast ruskich sprzyjała rozwojowi świadomości religijnej i narodowej ludności prawosławnej.
Powstanie i rozwój bractw cerkiewnych był rezultatem pozycji, jaką w Kościele prawosławnym odgrywał element świecki. W odróżnieniu od Rusi Moskiewskiej, gdzie panujący podporządkował sobie Cerkiew prawosławną, w szlacheckiej Rzeczypospolitej „soborowość” nadal odgrywała dużą rolę. Dodatkowo udział świeckich w życiu Kościoła był warunkowany prawem „patronatu” i „kitorstwa”. Oba prawa czyniły ze świeckich współodpowiedzialnych za stan materialny i duchowy Cerkwi prawosławnej. W takich warunkach ustrojowych Rzeczypospolitej bractwa cerkiewne pełniły funkcję zbiorowego patrona Kościoła prawosławnego.
Szczególną rolę bractwa cerkiewne odgrywały w okresie dawnej Rzeczypospolitej, kiedy to w Kościele wschodnim zachodziły dynamiczne zmiany. Program reform, zapoczątkowany przez bractwa cerkiewne, wzmocnił Kościół prawosławny, choć charakter i zasięg naprawy nie był na skalę zmian potrydenckich w Kościele łacińskim. Reformy bractw cerkiewnych podniosły świadomość religijną wiernych, zahamowały proces odchodzenia ludności prawosławnej do katolicyzmu i wyznań reformowanych. W momencie upadku hierarchii prawosławnej i załamania struktury organizacyjnej Kościoła ludzie świeccy, zrzeszeni w bractwach, aktywnie kreowali politykę wyznaniową ośrodków prawosławnych. Liczba tych ostatnich, systematycznie przejmowanych przez unitów, znacznie się zmniejszała w XVII w. W wieku XVIII przy prawosławiu zostały jedynie te miejscowości, w których działały bractwa cerkiewne. Od początku istnienia bractw cerkiewnych ważnym aspektem ich aktywności, zapisanym w statutach organizacji, był obowiązek niesienia pomocy ubogim. Oprócz wspomagania rodzin swych zmarłych członków bractwa zajmowały się również działalnością filantropijną, adresowaną do całego społeczeństwa. Nie mniej ważna była działalność oświatowa bractw. Szkolnictwo prowadzone przez bractwa cerkiewne miało charakter szkół średnich i dostarczało niezbędnej kadry Kościołowi prawosławnemu. Bractwa działalność charytatywną i oświatową finansowały z własnej kasy. Dzięki ofiarności członków bractwa powstawały szpitale i przytułki. Oprócz tego sprawowały pieczę nad obiektami sakralnymi, przeprowadzając niezbędne remonty, finansując prace renowacyjne wystroju świątyń oraz budując nowe.
Po III rozbiorze Rzeczypospolitej władze rosyjskie narzuciły Kościołowi prawosławnemu ustrój synodalno-konsystorski, likwidując jego odrębność prawną i organizacyjną. Od współzarządzania Cerkwią został odsunięty element świecki. Kościół prawosławny na dawnych ziemiach Rzeczypospolitej zatracił swoją kulturową specyfikę i organizacyjną niezależność, stając się częścią Cerkwi rosyjskiej. Na dawnych terenach Wielkiego Księstwa Litewskiego odsunięto od godności cerkiewnych miejscowych duchownych, a na ich miejsce sprowadzono duchowieństwo rosyjskie. Duchowieństwo to ujednolicało życie parafialne i klasztorne według praw kanonicznych i zwyczajów obowiązujących w Cerkwi rosyjskiej. Taka unifikacyjna polityka doprowadziła do zlikwidowania miejscowej tradycji, lokalnej kultury cerkiewnej i charakterystycznej dla ziem białorusko-litewskich obrzędowości. W strukturze Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego zmieniła się również rola bractw cerkiewnych. W XIX wieku, w nowych uwarunkowaniach wyznaniowych bractwa cerkiewne zostały podporządkowane władzy miejscowych biskupów. Bractwa nie musiały już walczyć o zachowanie stanu posiadania cerkwi, ale o świadomość religijną wśród wiernych. Charakter działalności bractw cerkiewnych uległ zmianie.
Rola bractw cerkiewnych wzrosła ponownie w II Rzeczypospolitej, zwłaszcza na terenie Wołynia. Bractwa ponownie walczyły o stan posiadania Kościoła prawosławnego, broniły interesów narodowych i religijnych Białorusinów i Ukraińców. Ważne miejsce w działalności zajmowały sprawy wydawnicze i oświatowe. Dzięki ich aktywności doszło do pełniejszej integracji społeczności białoruskiej i ukraińskiej z Kościołem prawosławnym. Nie zawsze działalność bractw w okresie międzywojennym znajdowała zrozumienie hierarchii cerkiewnej i administracji państwowej. Obawiano się ich bliskiego powiązania z ruchem narodowym i lansowanymi przez nie hasłami białorutenizacji i ukrainizacji Cerkwi.
W okresie powojennym nie było politycznych warunków do reaktywowania instytucji bractw cerkiewnych. Władze komunistyczne nie zezwalały na szerszy udział świeckich w życiu religijnym. Dopiero w latach osiemdziesiątych XX w. nastąpił powrót do tradycyjnego udziału elementu świeckiego w życiu Kościoła prawosławnego. Udział laikatu w życiu Cerkwi rozpoczęło założone przez młodzież studencką warszawskich uczelni Koło Teologów Prawosławnych, które w 1982 r. przyjęło oficjalną nazwę Bractwa Młodzieży Prawosławnej. Do tradycji historycznej bractw cerkiewnych nawiązały organizacje skupiające inteligencję prawosławną. Pierwszą organizacją zrzeszającą dorosłych wyznawców prawosławia było Bractwo Prawosławne im. św. św. Cyryla i Metodego założone w 1989 r. w Białymstoku.
Prezentowana praca została poświęcona genezie i roli bractw cerkiewnych w Rzeczypospolitej w różnych okresach jej funkcjonowania. Autor postawił sobie za cel ukazanie różnych aspektów działalności bractw cerkiewnych i przedstawienie znaczenia tej organizacji w dziejach Kościoła prawosławnego na terenie Rzeczypospolitej. Uzupełnieniem tej pracy będzie rozdział poświęcony działalności Bractwa Prawosławnego św. św. Cyryla i Metodego, którego powstanie i działalność najlepiej ukazuje proces renesansu bractw cerkiewnych w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX wieku.
Podstawowa literatura do dziejów bractw cerkiewnych ukazała się w XIX w. Problematyką bractw cerkiewnych zajmowali się historycy rosyjscy, białoruscy i ukraińscy, których poglądy prezentuje pierwszy rozdział niniejszej pracy (M. Hruszewski, S. Sołowiow, P. Jefimienko, J. Flerow, N. Skabałanowicz, M. Kojałowicz, M. Pokrowski, A. Papkow, F. Żudro, S. Gołubiew). Z nowszej literatury tematyka bractw cerkiewnych była podejmowana w pracach K. Chodynickiego, J. Isajewicza, L. Bieńkowskiego, J. Bardacha i A. Mironowicza. Historię organizacji działających w Polsce w XX wieku i Kościoła prawosławnego w II Rzeczypospolitej i w okresie powojennym, po lata dziewięćdziesiąte, przedstawiają prace K. Urbana i M. Papierzyńskiej-Turek. Autor ma nadzieję, że podnoszona przez wielu badaczy tematyka bractw cerkiewnych znajdzie naśladowców, a prezentowana rozprawa przyczyni się do lepszego zrozumienia roli tej organizacji w życiu Kościoła prawosławnego w dawnej i współczesnej Rzeczypospolitej.
1 J. Bardach, Bractwa cerkiewne na ziemiach ruskich Rzeczypospolitej w XVI-XVII wieku, „Kwartalnik Historyczny”, R. LXXIV, z. 1, 1967, s. 77.