Мэдыі і камунікацыя

Курс лекцыяў


Уводзіны - Функцыі мас-мэдыяў і масавай камунікацыі ў сучасным грамадзтве

Плян:

1. Сацыялізацыйная функцыя

2. Інтэграцыйная, кансалідацыйная і ідэнтыфікацыйная функцыі

Бадай відавочна, што большасьць людзей у сучасных грамадзтвах у сваіх уяўленьнях пра сьвет, пра саміх сябе і іншых робіцца ўсё больш залежнымі не ад якіх-небудзь ідэалёгіяў ці традыцыйных інстытутаў грамадзтва, а ад мас-мэдыяў і сфэры масавай камунікацыі. У шмат якіх сучасных сем'ях бацькі перадаручаюць выхаваньне сваіх дзяцей тэлевізіі, відэа, электронным цацкам і кампутарным гульням. І ад самага маленства электронныя нянькі ўплываюць на фармаваньне асобы і яе сьвядомасьць.

Працэс фармаваньня чалавека як сацыяльнай істоты называецца сацыялізацыяй. Інакш кажучы, гэта працэс фармаваньня вераваньняў, перакананьняў, поглядаў і мадэляў паводзінаў у грамадзтве. Можна таксама сказаць, што гэта працэс засваеньня і набыцьця чалавекам сацыяльных роляў і статусаў.

Сацыялізацыя адбываецца на працягу ўсяго жыцьця чалавека, аднак найбольш інтэнсіўны яе пэрыяд — дзяцінства і маладосьць. У гэты пэрыяд фармуюцца ня толькі погляды чалавека на самога сябе і іншых, але і сам чалавек фармуе сябе ў вачах іншых людзей, дамагаецца ад іх прызнаньня сябе такім, якім ён ёсьць, хоча быць ці яшчэ будзе. Разгортваецца гэты працэс па некалькіх накірунках: прафэсійным, калі чалавек засвойвае і сьцьвярджае сябе ў пэўнай прафэсіі, у накірунку набыцьця пэўнага мейсца ў сацыяльнай гіерархіі, сьцьверджаньня сваёй культурнай і нацыянальнай ідэнтычнасьці, палавой асабовасьці ды ў іншым.

Як сьцьвярджаюць сацыёлягі, сацыялізацыя — гэта працэс падрыхтоўкі індывідаў да ўдзелу ў жыцьці сацыяльных групаў, у супольнасьці людзей і ў грамадзтве. Без працэсу сацыялізацыі індывідаў грамадзтва не было б здольнае самааднаўляцца і спынілася б у сваім разьвіцьці.

Таму з пункту гледжаньня грамадзтва, сацыялізацыя — гэта працэс перадачы ад адной генэрацыі да другой сацыяльных каштоўнасьцяў, навыкаў, ведаў, нормаў і мадэляў сацыяльных паводзінаў. Відавочна, што ў такім кантэксьце камунікацыя паміж людзьмі адыгрывае істотную сацыялізацыйную ролю.

Асаблівасьць сёньняшняга грамадзтва ў тым, што мас-мэдыі і масавая камунікацыя істотным чынам пашырылі поле магчымасьцяў сацыялізацыі індывіда ў самых розных накірунках і сфэрах. Калі, да прыкладу, у традыцыйным грамадзтве працэс сацыялізацыі адбываўся ў малых сацыяльных групах, перадусім у сям'і і на ўзроўні міжасабовай камунікацыі, да таго ж у даволі вузкім сацыяльным дыяпазоне, то сёньня ён адначасова адбываецца ў кантэксьце вялікіх супольнасьцяў людзей і ў шматлікіх вялікіх і малых сацыяльных групоўках. На тэлевізійным экране сёньня можна сустрэцца з прадстаўнікамі самых розных сацыяльных, культурных, этнічных, палітычных і г.д. груповак. Практычна гэта азначае, што ў сучасным масавым грамадзтве рэальны інфармацыйны выбар паміж рознымі сацыяльнымі статусамі і ролямі, якія прэзэнтуюць чалавеку мас-мэдыі, непараўнальна большы. Паходжаньне і каставая прыналежнасьць чалавека, якія ў традыцыйных грамадзтвах адыгрывалі вырашальную ролю, сёньня, і не ў апошнюю чаргу дзякуючы сродкам масавай камунікацыі, сталіся неістотнымі пры выбары прафэсіі, пры набыцьці высокага сацыяльнага статусу і пэўнага мейсца ў сацыяльнай гіерархіі. У гэтым сэнсе можна казаць пра тое, што сродкі масавай камунікацыі спрычыніліся да большай празрыстасьці сацыяльных межаў і большай сацыяльнай мабільнасьці.

Ёсьць і яшчэ адна асаблівасьць, датычная працэсу сацыялізацыі, які адбываецца ў сёньняшніх грамадзтвах дзякуючы мас-мэдыям. Яе можна вызначыць як акцэнтуацыю альбо ўзмацненьне прэзэнтаваных мадэляў паводзінаў і чалавечых характараў. Кожны, напэўна, чуў выразы кшталту “Ну, такое бывае толькі ў кіно”, “Такіх людзей у жыцьці не бывае”. Сэнс гэтых выказваньняў у тым, што сродкі масавай інфармацыі часам рэпрэзэнтуюць акцэнтаваныя мадэлі паводзінаў і “канцэнтраваныя”, так бы мовіць, характары і вобразы людзей. Акцэнтаваныя мадэлі паводзінаў і акцэнтаваныя мадэлі характараў — гэта насамрэч даніна працэсу сацыялізацыі. Вобраз супэрмэна ў заходніх баявіках — гэта вобраз упэўненага ў сабе і сваіх сілах чалавека, які пераадольвае самыя розныя перашкоды на сваім шляху. І гэты вобраз звычайна вельмі папулярны ў падлеткаў, якія ні па сваім узросьце, ні па сваім жыцьцёвым досьведзе супэрмэнамі не зьяўляюцца.

Мас-мэдыі ў сёньняшнім грамадзтве — гэта і галоўны рэпрэзэнтант розных сацыяльных групаў і груповак. Праз мэдыі можна даведацца пра нормы, мадэлі і кодэксы паводзінаў, звычкі і характар адносінаў у такіх сацыяльных групах, як рэлігійная супольнасьць, палітычная партыя, банда рэкеціраў, спартовая каманда, рок-група, каманда журналістаў і г.д. Веды пра розныя сацыяльныя групоўкі — важны элемэнт сацыялізацыі. Яны даюць магчымасьць асобе знайсьці сваё мейсца ў складанай сацыяльнай структуры грамадзтва.

Бязь веданьня правілаў, нормаў паводзінаў, існуючай гіерархіі ў той ці іншай сацыяльнай групоўцы немагчыма знайсьці ў ёй сваё мейсца. Базуючыся на гэтых ведах, людзі будуюць і свае ўласныя мадэлі паводзінаў.

Мэдыі ўплываюць таксама і на ацэнкі тых ці іншых сацыяльных групаў і ў гэтым сэнсе ўплываюць на выбар чалавекам рэфэрэнтнай групы альбо той групы, зь якой ён будзе сябе ідэнтыфікаваць. Яшчэ больш відавочны ўплыў мэдыяў на сацыялізацыю дзяцей і падлеткаў у дачыненьні да працэсаў іхняга ўсьведамленьня сваёй полавай прыналежнасьці. Можна сьцьвярджаць, што тэлевізійны экран і відэа сёньня зьяўляюцца галоўнымі дарадцамі дзяцей і падлеткаў па сэксуальных праблемах. І здаецца, што ўжо пяцігадовыя дзеці ведаюць, што бусьлікі і капуста ня маюць аніякага дачыненьня да іхнага зьяўленьня на сьвет.

Ад таго часу, як зьявіліся газэты і часопісы, мас-мэдыі ператварыліся ў магутныя сродкі шырокага распаўсюджваньня ў грамадзтве розных ідэяў, тэорыяў і паняткаў. СМІ спрычыніліся да шырокай інтэлектуалізацыі грамадзкага жыцьця. З другога боку, пад уплывам сродкаў масавай камунікацыі ўспрыняцьцё сацыяльнай рэчаіснасьці сталася больш канцэптуалізаваным. Гэта адбываецца ад таго, што мэдыі апасродкуюць успрыняцьцё сацыяльнай рэчаіснасьці праз пэўныя тлумачальныя і інтэрпрэтацыйныя мадэлі. Зазначым, што ў рэйтынгу адукаванасьці прадстаўнікоў розных прафэсіяў журналісты, асабліва журналісты друкаваных мас-мэдыяў, займаюць мейсца, значна вышэйшае ад сярэдняга ўзроўню адукаванасьці. Пры гэтым менавіта мас-мэдыі культывуюць крытычны пагляд на палітычныя, сацыяльныя, эканамічныя і шмат якія іншыя працэсы, што адбываюцца ў грамадзтве.

Адным з прыкладаў канструяваньня новых значэньняў у грамадзкай сьвядомасьці можа быць слова “экалёгія”. У 60-я гады 20 ст. гэтае слова было вядома бадай вузкаму колу спэцыялістаў, якія займаліся вывучэньнем узаемазалежных стасункаў біялягічных арганізмаў і іхніх дачыненьняў з навакольным асяродзьдзем. Сёньня навука “экалёгія” і праблемы навакольнага асяродзьдзя, якія яна разглядае,— факт шырокага грамадзкага ўсьведамленьня, і гэта адбылося менавіта праз мас-мэдыі.

Аднак трэба мець на ўвазе, што мэдыі далёка не заўсёды прадукуюць толькі станоўчыя значэньні і сэнсы. Больш складаную візію паспрабуем падаць ніжэй, і дзеля збалянсаванасьці погляду зробім гэта ў кантэксьце тых, перадусім станоўчых, функцыяў, якія СМІ выконваюць у грамадзтве. У папярэдняй лекцыі мы ўжо закраналі гэтую тэму, калі казалі пра сувязі паміж грамадзтвам і мэдыямі ды вызначалі мадэль соцыякультурнага інтэграваньня і нацыянальна-культурнага ідэнтыфікаваньня.

Інтэграцыйная функцыя мэдыяў і камунікацыі — гэта функцыя забесьпячэньня цэльнасьці грамадзтва альбо яго функцыянаваньня як цэльнай сыстэмы. Перадусім пра азначэньне “цэльная сыстэма”. Цэльная сыстэма — гэта такая сыстэма, у якой нутраныя сувязі паміж яе элемэнтамі зьяўляюцца больш шчыльнымі, чымся сувязі паміж элемэнтамі сыстэмы і вонкавым асяродкам. Гэта даволі фармальнае вызначэньне, таму ў дачыненьні да грамадзтва трэба сказаць, што сувязі ў ім мусяць быць дастаткова лябільнымі і ня лішне жорстка вызначанымі. Калі гэтыя сувязі жорстка рэгулююцца, то, найверагодней, мы маем справу з таталітарнымі ці аўтарытарнымі грамадзтвамі.

У станоўчым сэнсе пра цэльнае грамадзтва мы гаворым тады, калі ў ім не існуе брутальных канфліктаў паміж асобай і ўладай, калі яно не расколатае на варагуючыя часткі. Цэльнае грамадзтва — гэта таксама грамадзтва, у якім эфэктыўна функцыянуюць самыя розныя яго падсыстэмы — ад эканомікі да культуры.

Хаця цэльнасьць грамадзтва падтрымліваецца палітычнымі, эканамічнымі, культурнымі, адміністрацыйнымі і нават сілавымі сродкамі і спосабамі, масавая камунікацыя і мас-мэдыі таксама адыгрываюць у гэтым важную ролю. Кожная краіна мае ня толькі сваю нацыянальную сыстэму ці сыстэмы камунікацыі, але і сваю інфармацыйную прастору. І хаця ў сучасным сьвеце межы інфармацыйнай прасторы могуць далёка не супадаць з палітычнымі межамі краіны, аднак найчасьцей нацыянальныя сродкі камунікацыі і інфармацыі зьяўляюцца дамінуючымі ў інфармацыйнай прасторы кожнай краіны. Найбольшая канцэнтрацыя сродкаў камунікацыі назіраецца, як правіла, у адміністрацыйных альбо культурных цэнтрах краіны. Гэтая зьява невыпадковая, паколькі ў адміністрацыйных і культурных цэнтрах патокі інфармацыі найбольш шчыльныя. Да таго ж тут прымаюцца і найбольш важныя рашэньні, што тычацца як агульнанацыянальных, так і рэгіянальных інтарэсаў.

Кансалідацыйная функцыя. Адна старажытнарымская прымаўка кажа: “Калі пад сьценамі гораду зьбіраюцца ваўчыныя зграі, сваркі і звадкі ў горадзе суцішаюцца”. Дасьледчыкі мэдыяў і камунікацыі адзначаюць, што калі сытуацыя ў грамадзтве робіцца няпэўнай, мяняецца вельмі імкліва альбо існуе нейкая калектыўная небясьпека, людзі часьцей пачынаюць зьвяртацца да мас-мэдыяў. Тлумачыцца гэта тым, што ў сытуацыях няпэўнасьці і нявызначанасьці ўзрастае вартасьць інфармацыі, якая зьяўляецца падставовай ня толькі для ўразуменьня пераменаў, але і для прыняцьця рашэньняў. Між іншым гэты факт увідавочнівае і яшчэ адну акалічнасьць: сродкі масавай камунікацыі рэальна сталіся адным з галоўных сацыяльных інстытутаў у сучасных грамадзтвах, бо па сваім інфармацыйным патэнцыяле яны далёка пераўзыходзяць магчымасьці публічнай, міжасабовай камунікацыі альбо камунікацыі ў малых сацыяльных групах. Узрослая інфармацыйная залежнасьць грамадзтва ад сродкаў камунікацыі сьведчыць, што інстытут мас-мэдыяў ператварыўся ў адзін з самых магутных цэнтраў падтрымкі сацыяльных сувязяў паміж людзьмі, рознымі часткамі грамадзтва і зьяўляецца адным з сыстэмаўтваральных фактараў сучаснага грамадзтва.

Але найбольш заўважна кансалідацыйная функцыя мэдыяў выяўляецца, напэўна, на сымбалічным узроўні. Слова “сымбаль” грэцкага паходжаньня і літаральна азначае “злучаць”, “складваць разам”. У старажытнай Грэцыі існаваў звычай: калі сябры разлучаліся на доўгі час, яны бралі які-небудзь прадмет і разламвалі яго на дзьве часткі. Здаралася так, што яны маглі сустрэцца толькі праз шмат гадоў. І тады пазнавалі адзін аднаго, складваючы ў цэлае гэтыя часткі. У больш шырокім сэнсе сымбаль — гэта ўказальнік на нешта цэлае альбо нейкая частка, якая рэпрэзэнтуе больш шырокую рэальнасьць. Сымбалі — гэта самыя розныя знакі: ад літары да іконы. Як нашае жыцьцё, так і сфэра камунікацыі літаральна поўніцца рознымі сымбалямі.

Згадаем некалькі прыкладаў сымбаляў, якія маюць кансалідацыйнае значэньне. Сымбалі, якія адыгрываюць кансалідацыйную функцыю, базуюцца, як правіла, на такіх калектыўных пачуцьцях, як патрыятызм, нацыянальная годнасьць, на агульнапрынятых нормах і супольных грамадзкіх каштоўнасьцях. У паўсядзённым жыцьці сымбалічна-кансалідацыйную ролю адыгрываюць агульнанацыянальныя сьвяты, ушанаваньне выбітных асобаў, якія зрабілі важкі ўнёсак у разьвіцьцё нацыянальнай культуры, навукі і г.д. Перамогі спартсмэнаў на буйных спаборніцтвах таксама маюць сымбалічна-кансалідацыйнае значэньне. Сродкі масавай камунікацыі, як правіла, надаюць такім падзеям вялікую ўвагу.

Характар падачы навінаў і інфармацыі ў мас-мэдыях таксама можа мець сымбалічны сэнс. Акцэнтаваньне ўвагі на навінах і інфармацыіі нацыянальнага характару, безумоўна, не выпадковае. Частае зьяўленьне на тэлевізійных экранах выбітных палітыкаў нацыянальнага ўзроўню, буйных прадстаўнікоў нацыянальнай культуры і навукі, наогул любой выбітнай асобы, акрамя ўсяго іншага таксама мае пэўны сымбалічны зьмест. Нарэшце, самі вядучыя папулярных тэлепраграм ці журналісты могуць ператварацца ў “нацыянальныя сымбалі”. Гэта — асобы, якіх усе ведаюць.

Ідэнтыфікацыйная функцыя. Сродкі масавай камунікацыі прадукуюць таксама вялікую колькасьць сымбаляў мейсца і часу, якія выконваюць ідэнтыфікацыйную функцыю ў грамадзтве. Лякальныя сымбалі мейсца могуць выступаць ў якасьці сымбаляў супольнай культурнай, палітычнай і нават інфармацыйнай прасторы. Эйфелеву вежу, да прыкладу, называюць сымбалем Францыі. І яе выява на тэлеэкране ёсьць, адпаведна, адным з сымбаляў культурнае, нацыянальнае і дзяржаўнае прасторы Францыі.

Інфармацыйная праграма “Панарама” Беларускага тэлебачаньня — гэта сымбаль часу, які ўжо даўно скончыўся, у тым ліку і ў шэрагу постсавецкіх краінаў.

Хаця раней мы падкрэсьлівалі менавіта станоўчую ролю мас-мэдыяў і масавай камунікацыі ў фармаваньні і функцыянаваньні грамадзтва, аднак гэтая роля не заўсёды адназначная. Таму цяпер спынімся на такіх зьявах, як стэрэатыпы, гвалт, агрэсія, парнаграфія, рэкляма і некаторых іншых рэчах, што прысутнічаюць у сродках масавай камунікацыі.

Стэрэатып можна вызначыць як пэўную сэмантычную схему, якая фармуецца і ўжываецца ў дачыненьні да пэўных сацыяльных групаў альбо прадстаўнікоў гэтых групаў ці нейкіх сацыяльных зьяваў. Тэрмін “стэрэатып” быў уведзены ўва ўжытак у 1922 г. журналістам Уолтэрам Ліпмэнам. Ліпмэн вызначаў стэрэатыпы як “карцінкі ў нашых галовах”. Можна таксама сказаць, што стэрэатып — гэта пэўны ўстойлівы вобраз. Для Ліпмана стэрэатып — зьява нэгатыўная, і ён разглядаў яго ў якасьці сродку, пры дапамозе якога абараняюць і апраўдваюць сваю дыскрымінацыйную пазыцыю прадстаўнікі тых ці іншых сацыяльных групаў. Дзеля гэтай мэты ўжываюцца вельмі нэгатыўныя вобразы, якія як бы тлумачаць, чаму прадстаўнікі іншых групаў мусяць быць дыскрымінаваныя. Як даволі ўстойлівыя і насамрэч вельмі эмацыйныя вобразы, стэрэатыпы становяцца своеасаблівымі пускавымі мэханізмамі адпаведных паводзінаў у дачыненьні да тых людзей, якія зьяўляюцца аб'ектамі стэрэатыпных уяўленьняў. Калі, да прыкладу, вы ад якой-небудзь беларускай цёткі пачуеце, што “гэтых чачэнцаў трэба забіваць”, то перад вамі вынік створаных расейскімі СМІ стэрэатыпных уяўленьняў пра чачэнцаў як пра бандытаў, тэрарыстаў і лахцуёў. Выказваньні шэрагу нашых суграмадзянаў старэйшага ўзросту кшталту “Узяў бы ў рукі аўтамат і пастраляў бы ўсіх бізнэсмэнаў” альбо “Пастраляў бы ўсіх гэтых нацыяналістаў” адлюстроўваюць нэгатыўны зьмест стэрэатыпаў, створаных дзяржаўнымі СМІ як былога СССР, так і сёньняшняй Беларусі. Гэта прыклад зьнішчальнага стэрэатыпу, скіраванага на прадстаўнікоў іншага тыпу эканамічных узаемадачыненьняў і прадстаўнікоў беларускай палітычнай апазыцыі.

Адносна шырокае распаўсюджваньне стэрэатыпаў можна патлумачыць тым, што яны ня толькі апэлююць да эмоцый чалавека, але і прапануюць лёгкія тлумачальныя схемы складаных сацыяльных зьяваў і паводзінаў людзей. Пры гэтым мас-мэдыі могуць значна хутчэй ствараць розныя стэрэатыпы і стэрэатыпныя ўяўленьні, чымся гэта адбываецца ў камунікацыйных сыстэмах вялікіх і малых сацыяльных груповак. Асабліва лёгка стэрэатыпы замацоўваюцца тады, калі інфармацыя зь іншых крыніцаў адсутнічае. Людзі зь нізкім адукацыйным узроўнем і некрытычным поглядам схільныя прымаць іх за ісьціну. Да прыкладу, шмат людзей на Беларусі сёньня шчыра перакананая ў тым, што расейскамоўнае насельніцтва балцкіх краінаў жорстка дыскрымінуецца па моўнай і этнічнай прыкмеце. Гэты стэрэатып, аднак, мае адмысловае паходжаньне і базуецца на імпэрскай дамінанце саўкова-расейскай сьвядомасьці, якая ў савецкія часы забясьпечвала моўную, культурную і палітычную дыскрымінацыю шматлікіх народаў былога СССР. Памкненьне захаваць расейскі ўплыў і дамінантную пазыцыю расейскай мовы ў новых незалежных краінах, якія раней уваходзілі ў СССР, ёсьць прычынай культываваньня падобных стэрэатыпаў і сёньня.

Трэба, аднак, мець на ўвазе, што стэрэатыпы далёка не заўсёды зьяўляюцца агрэсіўнымі і нэгатыўнымі па сваім зьмесьце; найчасьцей гэта спрошчаныя мадэлі ўяўленьняў пра тыя ці іншыя рэчы. “Парвалі ўсе эканамічныя сувязі”,— гэта стэрэатып спрошчанага тлумачэньня сёньняшніх эканамічных праблемаў у Беларусі. Ён быў прышчэплены да сьвядомасьці значнай колькасьці беларускага насельніцтва менавіта дзяржаўнымі СМІ. Паводле свайго прызначэньня гэты стэрэатып скіраваны на ўмацаваньне пэрспэктываў палітыкі інтэграцыі і аб'яднаньня з Расеяй.

У 1983 г. псыхолягам Дэйн Арчэ і ягонымі калегамі былі праведзеныя цікавыя дасьледаваньні адносна таго, як стэрэатыпныя ўяўленьні ўплываюць на рэпрэзэнтацыю мужчынаў і жанчынаў у мас-мэдыях. Яны прааналізавалі тэлевізійныя карцінкі, фатаграфіі ў газэтах і часопісах і іншыя крыніцы візуальных матэрыялаў. У пераважнай большасьці выпадкаў аналіз паказаў, што мужчынаў найчасьцей рэпрэзэнтуюць праз паказ верхняга пляну, галавы, твару, а жанчынаў праз паказ іх фігуры. Падобная рэпрэзэнтацыя адлюстроўвае той факт, што і ў сёньняшніх культурах вобраз мужчыны асацыюецца зь інтэлектуальным пачаткам, а вобраз жанчыны — зь яе фізычным выглядам і прыгажосьцю. Дзеля цікавасьці паназірайце, як у праграме “Сегоднячко” паказваюць жанчын-вядучых і як паказваюць Лява Наважонава ці іншых мужчынаў-вядучых. А паколькі большасьць тэлевізійных апэратараў мужчыны, то маладыя і прыгожыя жанчыны часам рэпрэзэнтуюцца і праз досыць нясьціплыя пляны.

Гвалт і агрэсія — гэта такія праявы, якія могуць дэстабілізоўваць жыцьцё грамадзтва, парушаць ці аслабляць сацыяльныя сувязі паміж людзьмі і прыводзіць да дэзінтэграцыі грамадзтва. Сцэны гвалту і агрэсіі даволі частыя на тэлевізійных экранах, у кіно і на газэтных палосах. Аналіз зьместу самых розных тэлевізійных праграмаў у ЗША паказаў, што ў сярэднім за гадзіну дэманструецца восем актаў гвалту. У некаторых мультфільмах акт гвалту зьдзяйсьняўся кожныя дзьве хвіліны. Псыхолягі падлічылі, што дзіцё, якое рэгулярна глядзіць тэлевізію, да 16 гадоў можа быць сьведкам 13 000 тысячаў забойстваў на тэлеэкране.

У зьвязку з апошнім узьнікае пытаньне: ці вядзе паказ падобных сцэнаў да ўзрастаньня гвалту і агрэсіі ў жыцьці грамадзтва?

Дзеля адказу на гэтае пытаньне былі ўжытыя дзьве дасьледчыя стратэгіі: экпэрымэнтальная стратэгія з выкарыстаньнем відэаматэрыялаў са сцэнамі гвалту і стратэгія назіраньня і маніторынгу за вынікамі прагляду фільмаў са сцэнамі гвалту, якія дэманстраваліся па ТВ. Было выяўлена, што залежнасьць паміж тэлевізійнымі сцэнамі агрэсіі і гвалту і паводзінамі людзей існуе, аднак яна не заўсёды наўпроставая. Хутчэй яе можна назваць карэляцыйнай. Да прыкладу, амэрыканскі псыхоляг Дэвід Філіпс вывучаў уплыў газэтных рэпартажаў пра самазабойствы на агульную статыстыку. У прыватнасьці, ён выявіў, што колькасьць самазабойстваў у ЗША прыкметна павелічалася пасьля таго, як на першай старонцы газэта “Нью-Ёрк Таймс” на працягу месяца друкавала рэпартажы пра суіцыды.

Статыстычную залежнасьць паміж сцэнамі гвалту і агрэсіўнымі паводзінамі пацьвярджаюць і іншыя дасьледаваньні, асабліва выразна гэтая залежнасьць выяўляецца сярод дзяцей. Дасьледаваньні ў ЗША, Польшчы, Фінлядныі і Аўстраліі паказалі, што паміж сцэнамі агрэсіі на тэлеэкране і агрэсіўнымі паводзінамі дзяцей існуе рэальная сувязь.

Дасьледчыкі зьвярнулі ўвагу і на тыя ўмовы, пры якіх гэтая залежнасьць робіцца больш відавочнай. Яна мае тэндэнцыю праяўляцца больш выразна, калі сцэны гвалту апраўдваюцца ў фільме. Другі важны фактар — гэта ступень, зь якой дзіця атаясамлівае сябе з героем фільму, які дэманструе агрэсіўныя паводзіны, і наколькі герой яму падабаецца.

Было таксама выяўлена, што ўплыў агрэсіі з экрану глыбейшы ў тых выпадках, калі жыцьцёвы асяродак дзіцяці ўтрымлівае элемэнты агрэсіі і гвалту.

З другога боку, было ўстаноўлена, што сувязь паміж гвалтам і агрэсіяй на тэлеэкране і ў жыцьці не сымэтрычная. Да прыкладу, калі дарослы чалавек і дзіця праглядаюць фільм разам і дарослы камэнтуе сцэны гвалту ў нэгатыўным сьвятле, то гэта істотна зьмяншае ўплыў. У дзяцей, якія ня маюць агрэсіўных схільнасьцяў і якія выхаваны ў дусе дапамогі і сяброўскага стаўленьня да іншых, сцэны гвалту, наадварот, могуць узмацняць нэгатыўныя ацэнкі праяваў агрэсіі як у жыцьці, так і на тэлеэкране.

Базуючыся на даволі вялікай колькасьці дасьледаваньняў, сучасныя псыхолягі схіляюцца да высновы, што залежнасьць паміж гвалтам і агрэсіяй ў мас-мэдыях і ў жыцьці існуе, аднак гэтая залежнасьць ёсьць толькі адной з прычынаў падобных сацыяльных зьяваў.

Парнаграфія. На працягу некалькіх апошніх дзесяцігодзьдзяў колькасьць відэа і друкаваных парнаграфічных матэрыялаў істотна павялічылася. У адным са сваіх інтэрвію Адам Глёбус, разрозьніваючы эротыку і парнаграфію, сказаў прыкладна наступнае: эротыка — гэта сэксуальнасьць у ейнай жаноцкай праяве, а парнаграфія — гэта выяўленьне мужчынскага пачатку ў сэксе. Псыхолягі вызначаюць парнаграфію як такую зьяву, якая спалучае ў сабе элемэнты сэксу і агрэсіі.

Фройд быў першым, хто адзначыў, што сэкс і агрэсія зьвязаныя. Ён пісаў, што сэксуальныя паводзіны большасьці мужчынаў дэманструюць сумесь агрэсіі і жаданьня падпарадкоўваць.

Які ж эфэкт аказваюць парнаграфічныя матэрыялы на сэксуальныя паводзіны мужчынаў? Як і ў сытуацыі з гвалтам і агрэсіяй на тэлеэкранах, дасьледчыкі адзначаюць хоць і не наўпроставую, але ўсё ж такі нэгатыўную залежнасьць, прычым залежнасьць больш вызначаную і больш нэгатыўную, чым у папярэднім выпадку.

У 60—70-х гг. 20 ст. шырока абмяркоўваліся вынікі гэтак званага натуральнага экспэрымэнту ў Даніі, дзе былі спачатку ўведзеныя, а потым зьнятыя абмежаваньні на продаж парнаграфічных матэрыялаў. Падчас гэтых абмежаваньняў істотных зьменаў у сэксуальных паводзінах не было заўважана. Аднак пасьля таго, як абмежаваньні былі зьнятыя, колькасьць сэксуальных правапарушэньняў зьменшылася. Гэта дало падставу высунуць тэорыю “выпускнога кляпану”, паводле якой парнаграфічныя матэрыялы як бы каналізуюць сэксуальную энэргію. Аднак праз пэўны час выявілася, што колькасьць сэксуальных правапарушэньняў зноў пачала расьці.

Шэраг наступных дасьледаваньняў усё ж такі засьведчыў, што мужчыны, якія цікавяцца парнаграфічнымі матэрыяламі, выяўляюць большую агрэсію ў дачыненьні да жанчын.

У адным з дасьледаваньняў было адзначана, што калі прагляд парнаграфічнага фільму адбываецца ў кампаніі другога мужчыны, то гэта істотна не ўплывае на ўзровень сэксуальнай агрэсіі, але калі кампаньёнам аказваецца жанчына, то ўзровень сэксуальнай агрэсіі істотна падвышаўся.

У адрозьненьне ад парнаграфіі, эратычныя матэрыялы могуць не выклікаць у мужчын сур'ёзных агрэсіўных пачуцьцяў альбо наогул не выклікаюць іх. На сёньня большасьць псыхолягаў пагаджаюцца з тым, што парнаграфія на тэле- і кінаэкранах, на відэа — гэта сур'ёзны фактар росту сэксуальнай агрэсіі супраць жанчын.

Рэкляма — рухавік прагрэсу. Крылаты выраз. Нехта сказаў, што ў сучасным грамадзтве спажываньня галоўная праблема — гэта не як вырабіць прадукт, а як яго разрэклямаваць і прадаць. Я ня маю аніякага намеру адмаўляць важнасьць рэклямы ў сучасных індустрыяльных і постіндустрыяльных грамадзтвах. Я хачу тут толькі заўважыць, што як гвалт і агрэсія ў СМІ рэкляма таксама не зьяўляецца адназначнай зьявай. Калі казаць пра беларускае грамадзтва, дык шмат каго на тэлеэкранах рэкляма проста раздражняе: адных таму, што перашкаджае глядзець баевікі ці сэнтымэнтальныя мыльныя опэры, другіх сваёй неадпаведнасьцю рэчаіснасьці, бо ў крамах у адны рукі даюць толькі два кіляграмы цукру, а трэціх таму, што яна зьяўляецца сымбалем таго жыцьця, якое сёньня недаступнае беларускім грамадзянам.

Неадназначнасьць уплыву рэклямы яшчэ і ў тым, што яна можа быць сродкам маніпуляваньня спажывецкімі паводзінамі. Якасьць рэклямы можа быць значна большай, чымся якасьць тавару, які яна рэпрэзэнтуе. Бадай што клясычным выпадкам здольнасьцяў рэклямы маніпуляваць спажывецкімі паводзінамі зьяўляецца гісторыя, зьвязаная з Эдвардам Джорданам, заснавальнікам аўтамабільнай фірмы, што ў дваццатых гадох выпускала аўтамабіль, які называўся Плэйбой. На той час у параўнаньні з аўтамабілямі Форда, Крайслера і іншых гэта быў далёка ня лепшы аўтамабіль.

Аднойчы летам 1923 г. Джордан падарожнічаў з Дэтройту ў Сан-Францыска. На сваім аўто ён спыніўся перад чыгуначным пераездам. Сцэна, якую ўбачыў Джордан, зрабіла яго пазьней вельмі багатым чалавекам. Побач зь цягніком на кані скакала вельмі прыгожая, загарэлая і атлетычна складзеная маладая жанчына. Валасы яе разьвіваліся па вятры. Зачараваны сцэнай, Джордан толькі запытаўся ў свайго калегі-спадарожніка: “Дзе мы знаходзімся?”

— Недзе на захад ад Лэрэмі,— пачуў у адказ.

У хуткім часе ў часопісах па ўсёй Амэрыцы зьявілася рэкляма, якая пачыналася словамі: “Недзе на захад ад Лэрэмі ёсьць… дзяўчына, якая ведае, пра што я кажу… Плэйбой быў створаны для яе...”

У рэкляме адсутнічалі якія-небудзь апісаньні ці характарыстыкі аўто, што былі нормай для ўсіх астатніх рэклямаў. Аднак менавіта гэтая рэкляма стварала захапляльны і рамантычны вобраз падарожжа ў аўто.

Джордан вынайшаў новы спосаб псыхалягічнага перакананьня і ўплыву на спажыўцоў, хаця якасьці ягонага аўто засталіся ранейшымі.

Літаратура

1. Lorіmer R. Mass Communіcatіon. Manchester University Press, 1996.

2. Deaux K. and others. Socіal Psychology іn the 90s. Books // Company, 1993.

3. DeFleurMelvіn L. Theorіes of Mass Communіcatіon, Longman, 1988.

4. Lippmann W. Public Opinion. Free Press Paperbacks, 1997.