Мэдыі і камунікацыя
Курс лекцыяў
Уводзіны - Масавае грамадзтва і масавая камунікацыя
Плян:
1. Паўставаньне масавага грамадзтва
2. Вызначэньне тэрмінаў “масы”і “масавае”
3. Масавае і інфармацыйнае грамадзтва
4. Масавая камунікацыя ў масавым грамадзтва
Хоць у папярэдніх лекцыях мы і гаварылі пра зьмены, што адбываліся ў грамадзтве ў зьвязку з паўставаньнем новых сродкаў камунікацыі і іхным уплывам на розныя сацыяльныя працэсы, аднак будзе перабольшаньнем сьцьвярджаць, што масавае грамадзтва ёсьць вынікам разьвіцьця толькі камунікацыйных працэсаў і сродкаў масавай камунікацыі. Паміж масавай камунікацыяй і масавым грамадзтвам няма наўпроставай вытворнай залежнасьці. Масавае грамадзтва паўстала ў выніку разьвіцьця ня толькі масавай камунікацыі.
Рэч ў тым, што ад сярэдзіны 19 ст. у Эўропе і ў Амэрыцы пачынаюць адбывацца вельмі істотныя працэсы, зьвязаныя з машыннай тэхналягізацыяй вытворчасьці, яе спэцыялізацыяй, падзелам працы, фармаваньнем урбаністычна-індустрыяльных асяродкаў і, нарэшце, з ускладненьнем арганізацыі і сацыяльнай структуры грмадзтва. Пры гэтым адзначым, што як у канцы 19 ст., так і напачатку 20 ст. шмат якія вядомыя нам сёньня сродкі масавай камунікацыі альбо знаходзіліся толькі ў зародкавым стане, альбо наогул яшчэ не былі вынайдзеныя.
Першым, хто зьвярнуў увагу на тое, што ў грамадзтве пачалі адбывацца істотныя структурныя зьмены, быў, напэўна, Агюст Конт, францускі філёзаф і сацыёляг (1798—1857). Конт быў прыхільнікам новага пазытывісцкага альбо навуковага мэтаду вывучэньня грамадзтва і верыў у навуковы прагрэс. Навуковы мэтад, як мы цяпер ведаем, стаўся інструмэнтам шматлікіх адкрыцьцяў у самых розных галінах ведаў.
Фундамэнтальным прынцыпам Конта была канцэпцыя арганічнага грамадзтва. Гэтак жа сама як і арганізм, грамадзтва, паводле Конта, зьяўляецца структурай, якая складаецца з мноства розных частак альбо адзінак, што ўзаемадзейнічаюць паміж сабой. Грамадзтва, аднак, характарызуецца яшчэ большай разнастайнасьцю складовых адзінак, дзе кожная выконвае сваю адметную функцыю. Конта захапляла менавіта тое, што хоць розныя людзі і дзейнічаюць, зыходзячы са сваіх прыватных і адрозных інтарэсаў, грамадзтва, аднак, функцыянуе як адзіны арганізм.
Ангельскі філёзаф Гербэрт Спэнсэр таксама быў прыхільнікам канцэпцыі арганічнага грамадзтва. Ён быў першым мысьляром, які сфармуляваў ідэю эвалюцыі ў дачыненьні да грамадзтва. Вынікам эвалюцыі Спэнсэр лічыў: а) індывідуалізацыю жывых арганізмаў і б) дыфэрэнцыяцыю і дывэрсыфікацыю грамадзтва, г.зн. зьяўленьне і разьвіцьцё новых яго частак.
Калі параўнаць ідэі Конта і Спэнсэра з тым, што ўяўляла зь сябе традыцыйнае грамадзтва, дык робіцца відавочным рэвалюцыйнасьць іх поглядаў. Традыцыйнае грамадзтва было замкнёным і кансэрватыўным, на працягу стагодзьдзяў у ім нічога істотнага не адбывалася, а арганічнае грамадзтва — гэта грамадзтва, для якога характэрныя працэсы інавацыяў, пастаяннага ўскладненьня і ўсё большай спэцыялізацыі ў ягоных частках.
Нямецкаму мысьляру Фэрдынанду Цёнісу належыць ідэя разрозьніваньня двух тыпаў грамадзтва — даіндустрыяльнага і індустрыяльнага. Цёніс зьвярнуў увагу на характар сацыяльных сувязяў у гэтых грамадзтвах. У даіндустрыяльным грамадзтве паміж людзьмі існавалі моцныя нефармальныя сувязі, якія базаваліся на пачуцьцях сваяцтва, сяброўства, знаёмства, прывязанасьці да пэўнага мейсца, а таксама — на супольных традыцыях. Менавіта такія сувязі задзіночваюць сем'і, жыхароў вёсак, мястэчак ці сяброў рэлігійных супольнасьцяў. Такі тып сувязяў натуральны для аграрнага грамадзтва. Аднак з падзелам працы, індустрыялізацыяй і паўстаньнем індустрыяльна-урбаністычных асяродкаў былыя сувязі парушаюцца. Мігранты, што зьяжджаюцца ў горад з самых розных мейсцаў — гэта незнаёмыя людзі, якіх ня зьвязваюць ні пачуцьці сваяцтва, ні пачуцьці сяброўства, ні нейкія кланавыя традыцыі.
Між тым індустрыяльныя супольнасьці існуюць і не распадаюцца. Задзіночвае самых розных людзей у гэтых супольнасьцях, паводле Цёніса, новы тып сацыяльных сувязяў, а менавіта — сувязі, якія базуюцца на кантракце, на яўнай і няяўнай дамове. Адкуль узьнікае дамова — гэты новы мэханізм падтрыманьня сувязяў паміж людзьмі? З падзелу працы і функцыяў, а таксама — з выкананьня абавязкаў, вызначаных той ці іншай функцыяй. Калі пакарыстацца сучасным сацыялягічным тэрмінам, то дамоўны характар зносінаў вынікае з тых сацыяльных роляў, якія абіраюць сабе людзі і, адпаведна, з тых статусаў, якія яны маюць альбо імкнуцца мець.
Гэта вельмі цікавая сытуацыя: з аднаго боку, грамадзтва і супольнасьці ў грамадзтве існуюць як цэлае і не распадаюцца, а, з другога боку, сувязі паміж людзьмі фармалізуюцца, і людзі як бы аддаляюцца адно ад аднаго.
Вось што піша Цёніс пра характар гэтых новых сувязяў: “…кожны — сам па сабе і ізаляваны, і паміж усімі існуе стан напружанасьці. Сфэра дзейнасьці кожнага пазначана асобнымі межамі; і гэткім чынам кожны адмаўляе іншаму ў тым, каб увайсьці ў гэтыю сфэру, інакш кажучы, умяшальніцтва разглядаецца як варожы акт. Падобнае нэгатыўнае стаўленьне адно да другога робіцца нормай… ніхто ня хоча штосьці даць альбо зрабіць для другога проста так, ніхто ня схільны да таго, каб з добрых намераў штосьці даць другому, а калі гэта і адбываецца, дык у абмен на падарунак ці ў абмен на эквівалент працы, які ён разглядае як, прынамсі, роўны таму, што ён даў”.
Відавочна, што характар гэтых новых сувязяў яўна кантрастуе з сувязямі, якія існавалі ў традыцыйным, так бы мовіць, “цёплым” грамадзтве. У індустрыяльным грамадзтве мяняецца і сыстэма ацэнкі чалавека. Цяпер чалавек ацэньваецца ня з гледзішча ягоных асабістых чалавечых якасьцяў, а з гледзішча функцыяў і абавязкаў, якія ён мусіць выконваць. Інакш кажучы, адбываецца дэпэрсаналізацыя стасункаў і зносінаў паміж людзьмі. Спэнсэр называў гэта індывідуалізацыяй (у дадзеным выпадку гаворка ідзе пра індывідуалізацыю чалавека). Вобразна кажучы, чалавек ў моры соцыюму апынаецца на высьпе індывідуальнасьці.
Для разуменьня таго, чым ёсьць масавае альбо сучаснае грамадзтва, важныя таксама думкі яшчэ аднаго мысьляра, францускага філёзафа і сацыёляга Эміля Дуркгайма (1858—1917). Паводле Дуркгайма, падзел працы — гэта мэханізм фармаваньня новага тыпу сацыяльнай салідарнасьці. Як гэта не парадаксальна, але менавіта падзел працы робіць людзей залежнымі адзін ад аднаго пры выкананьні розных функцыяў, якія насамрэч зьяўляюцца часткамі адной агульнай задачы. Выкананьне гэтай адной агульнай задачы прымушае людзей скаардыноўваць свае дзеяньні і падтрымліваць трывалыя стасункі адзін з адным. Парадаксальнымі зьяўляюцца і сацыяльныя наступствы падзелу працы: залежнасьць людзей адно ад аднаго і іхная інкарпараванасьць у адну і тую ж агульную сыстэму прыводзіць не да нейкіх супольных і ўніфікаваных схемаў мысьленьня, а наадварот,— да таго, што кожны чалавек мае свой асабовы спосаб мысьленьня, сваю візію і свой пункт гледжаньня. Тое, што вышэй мы назвалі “выспамі індывідуальнасьці”, у кантэксьце развагаў Дуркгайма паўстае як новая сацыяльная прастора індывіда, узьніклая з прычыны спэцыялізацыі і адноснай адасобленасьці дзейнасьці, якой ён займаецца. У яшчэ больш шырокім сэнсе гэтая прастора — поле індывідуальнай свабоды чалавека.
У той жа самы час Дуркгайм усьведамляў, што падзел працы — далёка не адназначная зьява. Яна можа прымаць і “паталягічныя формы”. У выпадку, калі розныя віды дзейнасьці не скаардынаваныя і выразна ня вызначаныя, калі індывіды і розныя часткі грамадзтва ня здольныя эфэктыўна ўзаемадзейнічаць паміж собою, узьнікае небясьпека распаду салідарызацыйных сувязяў. Гэта выяўляецца падчас эканамічных і палітычных крызаў ува ўзмацненьні напружанасьці паміж працадаўцамі і наёмнымі працаўнікамі, у сацыяльных пратэстах і г.д. У такіх выпадках адбываецца дэзарганізацыя сацыяльнага жыцьця, людзі страчваюць пачуцьцё грамадзкасьці, а само грамадзтва ўжо не існуе як цэльная сыстэма.
Тут якраз будзе да мейсца ўзгадаць і яшчэ пра аднаго мысьляра — Карла Маркса. Маркс, відавочна, захапіўся “паталягічнымі формамі” падзелу працы. На “паталягічных формах” ён пабудаваў ня толькі сваю канцэпцыю гісторыі чалавечага грамадзтва зь ейнай клясавай барацьбой і пастаянным змаганьнем за сродкі вытворчасьці і ўладу, але і сваю гістарычную эсхаталёгію зь ейным камунізмам як дасканалым грамадзтвам будучага. Калі тут узяць пад увагу вызначэньне традыцыйнага грамадзтва і ідэю кантрастыўнага падзелу грамадзтва на даіндустрыяльнае і індустрыяльнае, то камунізм марксістоўцаў выглядае як нэапатрыярхальная ўтопія. Адсюль зразумела, чаму Вялікая Кастрычніцкая рэвалюцыя зьдзейсьнілася не на радзіме Маркса, а ў Расеі — краіне, што пераходзіла ад даіндустрыяльнага (патрыярхальнага) да індустрыяльнага тыпу грамадзтва.У пераходных грамадзтвах “паталягічныя формы” падзелу працы заўсёды больш выразныя і доўгатрывалыя. Для самой Эўропы рэвалюцыйныя ідэі Маркса аказаліся крыху запозьненымі. Там ужо практычна адбыўся пераход да індустрыяльных ці, інакш кажучы, капіталістычных грамадзтваў. Апроч іншых характарыстык капіталістычнае грамадзтва — гэта грамадзтва зь істотна больш дынамічнай сыстэмай самарэгуляваньня, чымся ўсе тыя, што існавалі да яго, і праблемы, якія паводле Маркса і Леніна маглі быць вырашаныя праз пралетарскую рэвалюцыю, насамрэч вырашаліся ў заходніх грамадзтвах зусім іншымі сродкамі і спосабамі.
Тым ня менш, бясспрэчна тое, што марксізм зьвярнуў увагу на зьяўленьне ў капіталістычных грамадзтвах новай масавай сацыяльнай сілы — рабочай клясы. І, як вядома, марксізм адводзіў масам вядучую і вырашальную ролю ў гісторыі.
Дваццатае стагодзьдзе часам называюць стагодзьдзем масаў. І сапраўды, вялікія колькасьці людзей аказаліся ўцягненыя ў самыя розныя буйнамаштабныя сацыяльныя і палітычныя працэсы ў мінулым стагодзьдзі. Гэтая ўцягненасьць характэрная перадусім для таталітарных і аўтарытарных грамадзтваў, дзе масы ўяўляюць зь сябе даволі своеасаблівы фэномэн, а менавіта,— зьяўляюцца ідэалягічна ўніфікаванымі сукупнасьцямі людзей альбо такімі сукупнасьцямі, дзе стасункі паміж людзьмі базуюцца на рэпрэсіўных і рэгрэсіўных формах задзіночаньня і ўзаемадзеяньня. Даволі часта гэтыя стасункі маюць патэрналісцкі характар.
Як правіла, для падобных (таталітарных і аўтарытарных) грамадзтваў уласьцівая спрошчаная сацыяльная структура: на адным полюсе знаходзяцца “шырокія народныя масы”, “народ” альбо “простыя людзі”, а на другім полюсе,— “правадыр” ці “перадавы атрад усіх людзей працы” кшталту КПСС, як гэта было ў СССР.
Блізкасьць масаў і правадыра адмыслова культывуецца ў падобных грамадзтвах; правадыр можа быць добрым і адначасова вельмі суровым “бацькам”, які ведае пра ўсе беды, паўсядзённыя клопаты і праблемы простых людзей і з усіх сваіх сілаў імкнецца іх вырашыць. Культываваньне блізкасьці адбываецца праз наўпроставую камунікацыю правадыра “зь людзьмі працы”, г.зн. з “простымі людзьмі”; час ад часу ён таксама выкрывае карупцыю, шкодную дзейнасьць бюракратыі альбо намэнклятуры, выкрывае ворагаў у сваім найбліжшым атачэньні, і ў ахвяру служэньня “народу” прыносіць ўсяго сябе, сваё асабістае шчасьце і нават сямейнае жыцьцё. Блізкасьць правадыра да народу культывуецца і праз абарону ўсіх пакрыўджаных і абдзеленых. Наогул, правадыр паўстае як увасабленьне самой справядлівасьці і парадку ў грамадзтве. Ён жа адначасова і вялікі, і вельмі просты чалавек, блізкі і зразумелы самым шырокім народным масам.
Масы, у тым сэнсе, у якім тут ідзе пра іх гаворка,— гэта перадусім фэномэн, што паўстае падчас сур'ёзных сацыяльных катаклізмаў, крызаў ці “паталягічных станаў”, выкліканых альбо вонкавымі (параза ў вайне, да прыкладу), альбо нутранымі прычынамі эканамічнага разьвіцьця. Абуджэньне масаў падчас такіх пэрыядаў адбываецца, як правіла, на падставе даволі прымітыўных калектывісцкіх пачуцьцяў, а вынікам падобнага аб'яднаньня людзей ёсьць дэіндывідуалізацыя асобы. Чалавек пачынае ўспрымаць сябе як прадстаўніка натоўпу, а ўсіх астатніх з натоўпу — як адно “я”. Адмаўленьне чалавека ад свайго “я” можа дасягаць тут высокай ступені. У таталітарных і аўтарытарных грамадзтвах масавая мэнтальнасьць адмыслова культывуецца пры дапамозе той ці іншай ідэалёгіі і пэўных сацыяльных рытуалаў.
У дачыненьні да адкрытага грамадзтва тэрміны “масы” і “масавае” маюць, безумоўна, іншае значэньне, якое зьвязанае з тым, што пасьля другой сусьветнай вайны ў заходніх грамадзтвах выявіліся новыя тэндэнцыі да паслабленьня сацыяльных сувязяў паміж людзьмі, а таксама паміж чалавекам і рознымі, асабліва традыцыйнымі інстытутамі, такімі як касьцёл, царква і сям'я. Сталася відавочнай таксама і дэпалітызацыя грамадзтва, прынамсі, значна меншая колькасьць людзей цікавілася палітыкай як нацыянальнай, так і міжнароднай.
З гэтага ў новых тэорыях грамадзтва былі зроблены высновы, што індывід цяпер, магчыма, знаходзіцца ў стане псыхалягічнай ізаляцыі, што характар дачыненьняў паміж людзьмі робіцца ўсё больш безасабовым, што ў грамадзтве адсутнічаюць дастатковыя мэханізмы сацыяльнай кансалідацыі. Менавіта ў гэтым сэнсе і была сфармулявана канцэпцыя масавага грамадзтва. Прывядзем тут вызначэньне масавага грамадзтва, зробленае Брумам і Сэлзьнікам:
“Сучаснае грамадзтва складаецца з масаў у тым сэнсе, што ў грамадзтве паўстала вялікая маса сэгрэгаваных, ізаляваных індывідаў, якія праз шэраг вельмі спэцыялізаваных спосабаў сталіся ўзаемазалежнымі, аднак для якіх адсутнічае якая-небудзь галоўная аб'яднальная каштоўнасьць альбо мэта. Паслабленьне традыцыйных сувязяў, рост рацыянальнасьці і падзел працы стварылі грамадзтвы, складзеныя зь індывідаў, якія слаба зьвязаныя паміж сабой. У гэтым сэнсе слова “маса” ўказвае хутчэй на пэўную сукупнасьць людзей, чымся на добра зьнітаваную сацыяльную групу”.
Гэткім чынам, ідэя масавага грамадзтва паўстала як такая мадэль грамадзтва, якая фіксавала працэсы канчатковага разбурэньня традыцыяналісцкіх уяўленьняў пра мэханізмы сацыяльнай арганізацыі людзей і калектывісцкія спосабы іхнай жыцьцядзейнасьці. Яшчэ раз зьвернем увагу на такія яго характарыстыкі, як грамадзтва паслабленых і імпэрсаналізаваных сувязяў, сэгрэгаваных індывідаў, у якім мае мейсца пэўная псыхалягічная ізаляванасьць адной асобы ад другой і ў якім адсутнічаюць агульныя аб'яднальныя каштоўнасьці і мэты. Як можна паставіцца да такога тыпу грамадзтва? Ніводная з названых характарыстык, відавочна, не зьяўляецца ні адназначна нэгатыўнай, ні адназначна пазытыўнай. Можна, безумоўна, канстатаваць пэўныя страты ўва ўзаемадачыненьнях паміж людзьмі, аднак у такім грамадзтве ў рэшце рэшт самі людзі выбіраюць той лад жыцьця, які ім падабаецца. Гэтае грамадзтва ніякім чынам не абмяжоўвае ні свабоды чалавека, ні свабоды ягонага выбару. Абмежаваньні свабоды і свабоды выбару, наяўнасьць прымусова-аб'яднальнай ідэалёгіі і шмат якія іншыя непрыемныя рэчы назіраюцца якраз у таталітарных і аўтарытарных грамадзтвах.
Праблема кансалідацыі, тым ня менш, застаецца. Гэтая праблема абудзіла пошукі калі ня новых аб'яднальных ідэалёгіяў, дык, прынамсі, новых унівэрсалісцкіх фармулёвак сучаснага грамадзтва. Мы ўжо неаднаразова адзначалі, што другая палова 20 ст. — гэта пэрыяд імклівага росту і экспансіі сродкаў камунікацыі ўва ўсіх сфэрах грамадзтва. Апошняя сталася падставай таго, што самі сродкі масавай камунікацыі пачалі разглядацца ў якасьці аб'яднальнага фактару ці нават новай аб'яднальнай “ідэалёгіі”. Вельмі сьцісла і вобразна гэтую ідэю сфармуляваў амэрыканскі палітоляг Ласвэл, які аналізаваў фэномэн масавай прапагады сярод амэрыканцаў падчас другой сусьветнай вайны. Мэдыі, пісаў ён,— гэта “новы молат і кавадла сацыяльнай салідарнасьці”.
Гэткім чынам, у больш агульным сэнсе масавае грамадзтва трэба вызначыць як грамадзтва, у якім мэдыі і масавая камунікацыя могуць адыгрываць даволі істотную кансалідацыйную ролю. Якія ж іншыя мадэлі сувязяў усё ж такі існуюць у грамадзтве масавай камунікацыі паміж людзьмі і мас-мэдыямі?
Гэта перадусім мадэль апасродкаваньня сацыяльных дачыненьняў. Відавочна, што кожны з нас абмежаваны ў магчымасьцях кантактавацца зь іншымі людзьмі, удзельнічаць альбо прысутнічаць пры тых ці іншых падзеях, наўпрост бачыць многае з таго, што адбываецца ў тым сьвеце, дзе мы жывем. Але ў той жа самы час, дзякуючы сродкам масавай камунікацыі, хаця і ў не наўпроставай форме, гэта робіцца магчымым.
Прагляд нацыянальных інфармацыйных праграмаў і праграмаў навінаў у сучасных грамадзтвах зрабіўся ледзьве не штодзённым рытуалам, у якім адначасова ўдзельнічаюць сотні тысячаў і мільёны людзей. І ў гэтым сэнсе мэдыі як бы далучаюць людзей да тых падзеяў, у якіх яны ня ўдзельнічалі.
Мэдыі апасродкуюць і нашы калектыўныя ўяўленьні пра сьвет, садзейнічаюць стварэньню агульнакалектыўных сымбаляў часу і мейсца (краіны), у якой мы жывем. Урэшце, яны ня толькі фармуюць нашыя ўяўленьні пра навакольны сьвет, але і зьвязваюць нас з гэтым сьветам.
Існуе шэраг мэтафараў, якія перадаюць гэтую апасродкаванасьць нашых сацыяльных дачыненьняў. Да прыкладу, мэдыі часам параўноўваюць зь люстрам, уважаючы, што яны нескажона адлюстроўваюць падзеі нашага жыцьця. Гэта даволі старая мэтафара, якая і зараз выкарыстоўваецца ў назовах некаторых газэтаў ці тэлевізійных праграмаў.
Мэтафара “форуму” ў дачыненьні да мэдыяў нагадвае, што мэдыі могуць быць мейсцам публічных сустрэчаў і выказваньня самых розных поглядаў і ідэяў. Падобная сувязь паміж мэдыямі і слухачамі ці тэлегледачамі асабліва заўважная ў перадачах, якія выкарыстоўваюць наўпроставы эфір, даючы людзям публічную магчымасьць удзельнічаць у абмеркаваньні тых ці іншых грамадзкіх праблемаў.
Яшчэ адну мадэль сувязі паміж мэдыямі і грамадзтвам можна вызначыць як мадэль нацыянальнага і сацыяльна-культурнага інтэграваньня. Хаця сёньня практычна ўсюды можна праглядаць дзясяткі самых розных тэлевізійных каналаў, аднак кожная краіна мае, як правіла, некалькі нацыянальных тэлевізійных праграмаў. Тое ж тычыцца і розных радыёпраграмаў. Звычайна нацыянальныя каналы карыстаюцца большай папулярнасьцю. Гэта, безумоўна, сьведчыць пра тое, што людзі адчуваюць патрэбу быць інтэграваным у грамадзтва, у якім яны жывуць. Ад гэтай інтэграванасьці залежыць іх паўсядзённае жыцьцё і іхні ўплыў на сацыяльныя, палітычныя і эканамічныя працэсы ў краіне. Ад ступені інтэграванасьці насельніцтва ў рэальныя працэсы залежыць таксама, наколькі моцнай і ўплывовай зьяўляецца грамадзкая думка. Добрым прыкладам у гэтым сэнсе ёсьць Беларусь. З прычыны таго, што беларускія дзяржаўныя і недзяржаўныя СМІ знаходзяцца пад моцным ідэалягічным уціскам і кантролем (у выпадку незалежных СМІ — гэта перадусім ўціск фінансава-падаткавы), ступень інтэграванасьці грамадзянаў краіны ў рэальныя сацыяльныя, палітычныя і эканамічныя працэсы вельмі нізкая. З гэтай жа прычыны грамадзкая апінія ў Беларусі не заўсёды выразная і эфэктыўная, а рэальны ўплыў людзей на грамадзкае і сваё ўласнае жыцьцё мінімальны. Адпаведна, ні свае думкі, ні свае паводзіны людзі не разглядаюць у якасьці рэальных чыньнікаў зьмены сацыяльнай ці эканамічнай сытуацыі. У такім тыпе грамадзтва грамадзкая думка зазвычай робіцца аб'ектам маніпуляваньня з боку ўладаў, якія імкнуцца стварыць падфарбавана-прыгожую карціну жыцьця. У больш агульным сэнсе маніпуляваньне грамадзкай думкай мае на мэце здушэньне крытычнага мысьленьня і крытычнай апініі адносна стану грамадзкіх справаў, сацыяльнай, эканамічнай і палітычнай сытуацыі.
Яшчэ адзін тып сувязяў мэдыяў і грамадзтва можна вызначыць як тып культурнага і нацыянальна-культурнага ідэнтыфікаваньня і самаідэнтыфікаваньня. Гэты тып надзвычай важны ў тым сэнсе, што ён забясьпечвае бесьперапынны альбо кантынуальны характар уяўленьняў людзей пра грамадзтва, у якім яны жывуць, і пра саміх сябе. Існуюць два вымярэньні працэсаў нацыянальна-культурнага ідэнтыфікаваньня і самаідэнтыфікаваньня: гістарычнае, зьвернутае да мінуўшчыны, і пэрспэктыўнае, зьвернутае да будучыні. Але ў гэтым кантэксьце гісторыя альбо мінуўшчына — гэта ня столькі гісторыя падзеяў і фактаў, колькі гісторыя сымбаляў і пачуцьцяў. Большасьць людзей у грамадзтве, як вядома, не зьяўляецца гісторыкамі, і іхнае веданьне мінуўшчыны сваёй краіны ёсьць веданьнем на ўзроўні гістарычных сымбаляў і пачуцьцяў. Менавіта ў фармаваньні гэтых сымбаляў і пачуцьцяў мас-мэдыі і адыгрываюць, як правіла, вельмі істотную ролю. Тое ж самае і ў вымеры пэрспэктывы. Зазвычай гэты вымер разгортваецца ў розных аналітычных праграмах і перадачах. Спалучэньне гэтых двух вымераў ператварае грамадзтва ў аб'ект зьменаў і трансфармацыяў, які як бы знаходзіцца на адлегласьці ад чалавека, а сам чалавек уяўляе сябе актыўным пачаткам у пераўтварэньнях і зьменах грамадзтва. Калі гэтую думку сфармуляваць інакш, то двухвымерная візія грамадзтва — гэта візія з пункту гледжаньня і пазыцыі чалавека, асобы, якая пачуваецца заангажаванай у жыцьцё грамадзтва і небеспадстаўна перакананай у тым, што ад гэтай заангажаванасьці залежыць як цяперашні, так і будучы стан грамадзкіх справаў, узровень правоў і свабодаў, стан эканомікі і шмат якія іншыя практычныя рэчы. Дарэчы адзначыць, што сучасныя грамадзтвы культывуюць нацыянальную ідэнтычнасьць не як этнічную, а менавіта як ідэнтычнасьць грамадзянскую.
Пэўныя зьмены ўва ўяўленьнях аб масавым грамадзтве адбыліся ў 60-я гады 20 ст. Справа ў тым, што ў пасьляваенныя гады назіраецца імклівы рост сфэраў паслугаў. З аднаго боку, гэта сьведчыла пра тое, што людзі пачалі мець усё больш вольнага часу, з другога азначала, што колькасьць людзей, занятых у індустрыйнай і сельскагаспадарчай вытворчасьці, пачала скарачацца. Рост эфэктыўнасьці вытворчасьці быў выкліканы разьвіцьцём навукаёмістых тэхналёгіяў. Новыя навуковыя веды, трансфармаваныя ў новыя тэхналёгіі, спрычыніліся да зьменаў у сацыяльнай структуры грамадзтва. Набыцьцё ведаў альбо адукацыя сталася яшчэ больш масавым сацыяльным заняткам, і ўсё большая колькасьць маладых людзей пачала атрымліваць ня толькі сярэднюю, але і вышэйшую ўнівэрсытэцкую адукацыю.
Гэтыя зьмены ў грамадзтве амэрыканскі сацыёляг Дэніэл Бэл вызначыў як паўставаньне постіндустрыяльнага грамадзтва. Маючы на ўвазе рост значэньня ведаў і інфармацыі, а таксама зважаючы на разьвіцьцё сродкаў камунікацыі, такое грамадзтва часам называюць інфармацыйным грамадзтвам.
Сам тэрмін “інфармацыйнае грамадзтва” найверагодней быў вынайдзены ў Японіі на пачатку 80-х гадоў. Шэраг аўтараў апісваюць інфармацыйнае грамадзтва як грамадзтва, залежнае ад складаных электронных інфармацыйных і камунікацыйных сетак, якое выдаткоўвае галоўную частку сваіх працоўных рэсурсаў на здабываньне, апрацоўку інфармацыі і абслугоўваньне інфармацыйных і камунікацыйных сыстэмаў.
Галоўная характарыстыка інфармацыйных грамадзтваў — гэта экспанэнцыяльны рост вытворчасьці інфармацыі і пашырэньне інфармацыйных патокаў як у асобных грамадзтвах, так і ўва ўсім сьвеце. Другая асаблівасьць гэтых грамадзтваў — паўставаньне складаных інфармацыйных сетак. У сваёй кнізе “Будучыня масаваў аўдыторыі” Э.Нойман піша:
“Квінтэсэнцыяй новых электронных мэдыяў ёсьць тое, што ўсе яны зьвязаныя між сабой. Мы зьяўляемся сьведкамі разьвіцьця ўзаемазьвязаных элемэнтаў сеткі аўдыя- відэа- і электронна-тэкставай камунікацыі, якая ў будучыні зьліквідуе розьніцу паміж міжасабовай і масавай камунікацыяй, паміж публічнай і прыватнай камунікацыяй… У канцавым выніку гэта прывядзе да інтэлектуальнага плюралізму і пэрсаналізаванага кантролю над камунікацыяй”.
Як бачым з гэтае цытаты, Нойман даволі аптымістычна ацэньвае пэрспэктывы разьвіцьця сеткавай камунікацыі, у прыватнасьці, і інфармацыйнага грамадзтва ўвогуле.
Нагадаю яшчэ раз: масавая камунікацыя — гэта такі тып камунікацыі, які скіраваны на вялікую колькасьць людзей і разьлічаны на ананімную аўдыторыю. Аднак, калі ўзяць пад увагу тое, што інфармацыйнае грамадзтва вядзе да ўскладненьня інфармацыйных сыстэм і большай заангажаванасьці ў іх чалавека, то неабходна ўдакладніць зьмест панятку “масавая камунікацыя”.
Цытаваная вышэй Нойман як пра адну з асаблівасьцяў інфармацыйнага грамадзтва кажа пра ўзьнікненьне электронных інфармацыйных сетак, якія параўнальна з простым радыёпрыёмнікам ці тэлевізіяй вымагаюць новага ўзроўню камунікацыі. Гэты новы ўзровень — інтэрактыўнае ўзаемадзеяньне з крыніцамі інфармацыі. Прагляд тэлевізійных перадачаў ці радыё-праграмаў, безумоўна, патрабуе пэўнай псыхічнай актыўнасьці і заангажаванасьці чалавека, але падобная камунікацыя ўсё роўна застаецца аднабаковай.
Інтэрактыўнасьць — гэта такі спосаб камунікаваньня, які вымагае больш актыўнага ўдзелу і заангажаванасьці чалавека ў інфармацыйныя працэсы. Кампутарная камунікацыя — гэта прыклад інтэрактыўнай камунікацыі. Глябальная сетка Інтэрнэт — таксама прыклад інтэрактыўнай камунікацыі зь вельмі разгалінаванымі магчымасьцямі.
Дзякуючы інтэрактыўнай камунікацыі ў сетцы Інтэрнэт сталася магчымым працаваць зь вялізнымі банкамі дадзеных і масывамі інфармацыі; а пошук неабходнай інфармацыі сёньня займае ўжо ня месяцы і нават ня дні, а толькі гадзіны ці хвіліны. Важным сацыяльным наступствам постіндустрыяльнага грамадзтва, заснаванага на складаных электронных інфармацыйных і камунікацыйных сетках, мусіць быць сытуацыя, калі кантроль над інфармацыяй з боку дзяржавы, як гэта сёньня яшчэ мае мейсца ў шэрагу краінаў з таталітарнымі ці аўтарытарнымі рэжымамі, станецца немагчымым.
Хоць інфармацыя і ня ёсьць сынонімам ісьціны, аднак відавочна, што абмежаваньні на атрыманьне інфармацыі паводле ідэалягічных меркаваньняў — гэта заўсёды сьведчаньне таго, што яна зьяўляецца важным складовым элемэнтам разуменьня сапраўднага стану грамадзтва, у якім мы жывем.
Літаратура
1. Lorіmer R. Mass Communіcatіon. Manchester University Press, 1996.
2. Deaux K. and others. Socіal Psychology іn the 90s. Books / / Company, 1993.
3. DeFleurMelvіn L. Theorіes of Mass Communіcatіon, Longman, 1988.
4. Фромм Э. Бегство от свободы. М., 1990.
5. Брэтон Ф., Пру С. Выбух камунікацыі. Мн., БФС, 1995.
6. Новейший философский словарь. Мн., 1999.