Мэдыі і камунікацыя
Курс лекцыяў
Сусьветная камунікацыя і камунікацыя ў культуры - Камунікацыя
Плян:
1. Прыватызацыя інфармацыйнай прасторы
2. Віртуальная цывілізацыя
3. Making things think
4. Рэліктавы шум першага слова
Прыватызацыя інфармацыйнай прасторы
Найбуйнейшы прадстаўнiк расейскага футурызму Велiмiр Хлебнiкаў меркаваў, што асноўным сродкам камунiкацыi ў будучынi станецца радыё, якое, аднак, навучыцца трансьляваць ня толькi голас i музыку, але i пазаакустычныя iлюзii — напрыклад, зрокавыя або смакавыя адчуваньнi: “Людзi будуць пiць ваду, але iм падасца, што перад iмi вiно. Просты i наедкi абед будзе здавацца раскошлiвым баляваньнем. Нават пахi скарацца волі Радыё: глыбокай зiмой мядовы пах лiпы, зьмяшаны з пахам сьнегу, будзе сапраўдным падарункам краiне... Радыё будучынi здолее выступiць i ў якасьцi лекараў, што лечыць бязь лекаў. Вядома, што некаторыя гукi, як “ля” i “сi”, уздымаюць мускульную здольнасьць, часам у шэсьцьдзесят чатыры разы, згушчаюць яе на пэўны прамежак часу. I ў днi абвастрэньня працы, жнiва, пабудовы вялiкiх гмахаў гэтыя гукi будуць рассылацца Радыё па ўсёй краiне i шматкроць уздымаць яе сiлу”.
Апрача таго, жыхары будучынi, паводле Хлебнiкава, будуць зносiцца праз своеасаблiвыя “ценякнiгi” — высачэзныя белыя сьцены, на якiя будуць праектавацца “ценепiсьмёны”: загады кiраўнiцтва, прыватныя абвесткi, вершы, нэкралёгi, “навiнкi зямной кулі”. У туманнае надвор'е навiны будуць друкавацца на аблоках (дарэчы, Кандрат Крапiва ў футуралягiчнай паэме “Хвядос — чырвоны нос” выказвае блiзкую думку: iнфармаваць людзей у будучынi мусiць кiнахронiка, якая будзе праектавацца ў вечаровы час проста на аблокi).
У iдэале вiдовiшча, якое разгортваецца ў жыцьцё з рэпрадуктару i экрану, са старонак газэты цi кнiгi, павiнна атачаць чалавека з усiх бакоў, мусіць затапiць вакол яго рэчаiснасьць, наколькi хопiць вока ды iншых пачуцьцёвых органаў. Мастацтва будучынi, напэўна, будзе чымсьцi падобным да парку атракцыёнаў “Футураскоп”, што месьцiцца ля Пуацье, памiж Парыжам i Бардо. Тут можна ўбачыць найбольш авангардныя спосабы апрацоўкi выявы, якiя толькi iснуюць у сьвеце. Напрыклад, “Кiнемакс” — гiганцкi экран плошчай 600 кв.м. i вышынёй у 8-павярховы дом. Можна наведаць “Дынамiчнае кiно”: у гэтым павiльёне фатэлi гледачоў круцяцца ў залежнасьцi ад руху герояў на экране. Ёсьць таксама залі “рэльефнага кiно”, iнтэрактыўных фiльмаў (тут гледачы выбiраюць самi той цi iншы варыянт сюжэту стужкi), “кiно на 360 градусаў” (9 экранаў дазваляюць гледачу адчуць сябе ў самым цэнтры падзеяў фiльму) i мноства iншых прыгодаў для зроку. “Дыван-самалёт” складаецца з двух экранаў агульнай плошчай 1.400 кв.м: адзiн — перад гледачом, другi — у яго пад нагамi, з чаго можна адчуць сябе мухай цi птушкай, паўдзельнiчаць у прыгодах пiлёта-кур'ера цi ведзьмы на памяле.
Многiя стужкi, што дэманструюцца ў “Футураскопе”, зьнятыя адмыслова для паказу на яго чароўных экранах (напрыклад, “Гiёме — крылы мужнасьцi” рэжысэра Жан-Жака Ано, сярод ранейшых работ якога — “Iмя ружы”). Iх немагчыма пабачыць дзе-небудзь яшчэ ў Эўропе, i цiкаўным застаецца хiба што самiм ехаць у Пуацье. I гэта наводзiць на думку, што ў адной з магчымых будучынь кiнематограф падзелiцца на некалькi эвалюцыйных галiнаў у адпаведнасьцi з той або iншай канфiгурацыяй экрану. Некаторыя фiльмы будуць здымацца для эксклюзыўнага паказу толькi ў адной кiназалі. Такi ж лёс чакае i тэлебачаньне, калi людзi авалодаюць нейкiмi новымi, яшчэ больш эфэктыўнымi сродкамi камунiкацыi. Толькi вызваленьне ад утылiтарнай функцыi перадачы актуальнай для ўсiх спажыўцоў або патрэбнай дыктатару iнфармацыi дазволiць тэлебачаньню i ўвогуле журналiстыцы перайсьцi ў стан мастацтва.
Сродкi масавай iнфармацыi маюць сёньня больш улады, чым калi-кольвечы раней. I аднак, на мой погляд, ужо зьявiлiся прыкметы iхнага непазьбежнага заняпаду, выклiканага прыватызацыяй iнфармацыйнай прасторы, у якой неўзабаве будзе жыць чалавек сам-адзiн або разам з блiзкiмi людзьмi. На зьмену ТВ-вяшчаньню для ўсiх прыходзяць кабельнае тэлебачаньне i вiдэазабавы, разьлiчаныя на больш вузкую аўдыторыю. Тэлеперадачы i вiдэафiльмы ўжо можна глядзець на экране пэрсанальнага кампутару, мадэлюючы на свой густ выяву, гукавое суправаджэньне i пасьлядоўнасьць кадраў. Найноўшыя iнфармацыйныя тэхналёгii ўжо не зусiм падобныя да мас-мэдыяў: кампутарныя сеткi маюць больш супольнага з тэлефонам, чымся з радыё. На чарзе — зьяўленьне iнтэрактыўнага тэлебачаньня, шматварыянтных фiльмаў i перадач: кампутар, вiдэамагнiтафон або тэлепрыймальнiк аўтаматычна будуць выбiраць дэкарацыi, павароты сюжэту, гукавое суправаджэньне i аблiчча герояў паводле густу i настрою гледача. Кiраваць тэмпам i зьместам падзеяў на экране чалавек зможа голасам, з дапамогай клявiятуры на пульце або кiбэршлему для адсочваньня выразу твару: дастаткова ўсьмiхнуцца або ўзьняць бровы — i далей сюжэт будзе разгортвацца ў iншым накiрунку. У вынiку нiводны фiльм амаль немагчыма будзе паглядзець двойчы. Кожны будзе глядзець сваё ўласнае кiно i асабiстыя зводкi навiнаў.
Сродкі масавай інфармацыі паступова ператвараюцца ў сродкі прыватнай інфармацыі. Нават у пляне аўтарства і распаўсюду, але найперш — у пляне спажываньня навінаў і забаваў. Клясычныя радыё і тэлебачаньне з адным-двума каналамі былі (а ў Беларусі ў значнай ступені застаюцца дагэтуль) вяршыняй канвоернай культуры індустрыяльнага грамадзтва, апірышчам (калі не самім вытокам) таталітарных рэжымаў 20 ст., найбольш зручным сродкам тыражаваньня аднолькавых думак у астранамічнай колькасьці галоваў. Сёньня ў радыёэфіры хваляў ужо ня менш, чым у моры — прынамсі, у менскім. Праблема свабоды слыху цяпер палягае ня ў праве чалавека пераключыць свой радыёпрыймальнік на іншую хвалю, а ў праве наогул яго адключыць (бо ён усё адно штосьці сьпявае за сьцяной у суседа). Мы жывем у аўтарытарнай дзяржаве, але амаль не заўважаем гэтага, бо маем магчымасьць глядзець замежныя тэлеканалы, якія беспакарана крытыкуюць улады сваёй, а зрэдчас — і нашай краіны. Адключыце ў Беларусі расейскае тэлебачаньне — і вы атрымаеце зусім іншую палітычную сытуацыю.
Ледзь не штодня ў продажы зьяўляюцца новыя кнігі, газэты, аўдыя- і відэазапісы, CD-ROMы ды іншыя носьбіты інфармацыі, не прызначаныя для сынхроннага спажываньня ўсім грамадзтвам. На жаль, у нашай краіне найбольш палітычна актыўныя грамадзяне (тыя, што заўсёды бяруць удзел у выбарах і рэфэрэндумах: пэнсіянэры, калгасьнікі, міліцыянэры, вайскоўцы і г.д.) жывуць у палоне больш танных і зручных дзяржаўных мас-мэдыяў. Дзясяткі тысяч дарослых у Беларусі да гэтага часу нават ня ўмеюць чытаць, а яшчэ некалькі мільёнаў умеюць, ды ня хочуць — за выключэньнем тэлепраграмы на тыдзень. Для Лукашэнкі сапраўдная катастрофа — тое, што многія калгасьнікі і пэнсіянэры ўжо не глядзяць ягоныя шоў, бо проста ня маюць грошай на рамонт тэлепрыймальніка: электарат дыктатара — гэта тэлектарат.
На Захадзе ўлады ведаюць пра грамадзянаў нашмат больш, чым у нас (праз усталяваныя ўва ўсіх публічных месцах відэакамэры і праз кампутарныя сеткі, дзе рэгіструюцца ледзь ня ўсе ўчынкі кожнага чалавека). Людзі жывуць ува ўмовах татальнага кантролю, як у рамане Оруэла “1984”, але гэта не замінае большасьці зь іх адчуваць сябе свабоднымі — бо яны самі ведаюць пра свае ўлады нават больш, чым хочуць (як, да прыкладу, у справе прэзыдэнта Клінтана і Монікі Левінскай). Многія самі выстаўляюць на пагляд усяму сьвету інтымныя падрабязнасьці свайго жыцьця. У Інтэрнэце (а гэта сёньня — патэнцыйная аўдыторыя ў 1 млрд. чалавек і 200 млн. аўтараў) можна знайсьці тысячы прыватных дзёньнікаў — аналягаў тых, што колісь хаваліся пад падушкамі. У сетцы ўжо мноства мініятурных тэлекамэраў, усталяваных літаральна паўсюль: пад ложкамі, у прыбіральнях, на дахах будынкаў і г.д. Наш сьвет робіцца ўсё больш празрыстым. Зьнікае мяжа паміж прыватным і грамадзкім жыцьцём. Няма такой падзеі, зь якой нельга было б зрабіць навіну.
Абанэнты Інтэрнэту маюць магчымасьць чытаць ня толькі чужыя дзёньнікі, але і зводкі “асноўных” навінаў ад усіх інфармацыйных агенцтваў сьвету (за грошы, калі маюць патрэбу ў найсьвяжэйшых навінах, ці бясплатна, калі згодныя атрымліваць крыху запозьненую інфармацыю). Канкурэнцыя паміж інфармацыйнымі агенцтвамі прымушае іх улічваць густы ўсіх патэнцыйных спажыўцоў або спонсараў, выпускаць тэматычныя дадаткі, падаваць адну і тую ж інфармацыю пад рознымі “соусамі” і ў розных фарматах. Няма такой навіны, якую нельга было б ператварыць у грошы.
Інтэрнаўты маюць доступ да матэрыялаў тысяч газэт і часопісаў, тэле- і радыёстанцыяў з усяго сьвету (таксама існуе багата радыёстанцыяў і часопісаў, якія выходзяць у сьвет без эфіру і паперы, выключна празь Інтэрнэт). Сеткавая вэрсія, напрыклад, “Белорусской деловой газеты” зьяўляецца раней за друкаваную і дасылаецца некаторым падпісчыкам па электроннай пошце. Беларускія выданьні ў Інтэрнэце пакуль што можна чытаць бясплатна, але ў пэрспэктыве спажыўцам давядзецца, як на Захадзе, купляць электронныя газэты за такі ж кошт, як папяровыя (прынамсі, трэба будзе плаціць за поўны зьмест артыкулаў).
Апрацаваныя штатнымі журналістамі матэрыялы — толькі кропля ў моры арыгінальных дакумэнтаў, даступных празь Інтэрнэт. Калі вам не дастаткова газэтных пераказаў тых ці іншых падзеяў — можна зьвярнуцца да першакрыніцаў гэтай інфармацыі. На Захадзе ўсе дзяржаўныя ўстановы, грамадзкія арганізацыі, партыі і прадпрыемствы маюць свае старонкі на Інтэрнэце, дзе друкуюцца выступы прэм'ер-міністра, дэбаты ў парлямэнце, фінансавыя справаздачы і г.д. Можна замовіць кампутару самому збіраць усе патрэбныя матэрыялы, рэдагаваць і макетаваць іх — рабіць для карыстальніка пэрсанальную газэту або тэлепраграму. Даволі шырокае распаўсюджаньне сёньня атрымаў г.зв. тэлетэкст, які дазваляе гледачу атрымліваць навіны на свой густ у раздрукаваным выглядзе праз тэлеэкран. Неўзабаве мусіць зьявіцца штосьці супрацьлеглае: газэта з функцыямі тэлебачаньня, велізарны гнуткі экран, які можна будзе скласьці і засунуць у кішэню. Безумоўна, у блізкай будучыні застануцца і звычайныя друкаваныя выданьні, але многія газэты і кнігі зьменяць звыклае для нас аблічча: на цьвёрдым ці гнуткім экране яны могуць быць прадстаўленыя ў выглядзе радыё- і тэлепраграмаў або глябальных архіваў з доступам да арыгіналаў згаданых дакумэнтаў і неадрэдагаваных чарнавікоў, зь лініямі сувязі да згаданых у выданьні асобаў і ўстановаў, з фанатэкай для музычнага аздабленьня працэсу чытаньня. Дзякуючы Інтэрнэту газэты, радыё, тэлебачаньне, кінематограф, архівы і музэі асымілююцца ў адно цэлае, у нейкі новы сродак інфармацыі, які будуць кантраляваць ня толькі тыя, хто яго стварае і распаўсюджвае, але і самі карыстальнікі. Па сутнасьці, у той ці іншай ступені журналістам будзе кожны чалавек.
Усё больш журналістаў працуе у мас-мэдыях у статусе free-lance (па-за штатам) або засноўвае прыватныя агенцтвы навінаў. “Чацьвертая ўлада” паступова пераходзіць у рукі маленькіх незалежных тэле- і радыёстанцыяў. Сучасныя кампутарныя тэхналёгіі дазваляюць рэпарцёру самому рабіць здымкі і мантаж сюжэтаў у сябе дома ці на месцы падзеі, якая яго зацікавіла. Можна нават рабіць мантаж яшчэ падчас запісу, напрыклад, інтэрвію і адразу дасылаць яго гледачам ужо ў адрэдагаваным выглядзе (рэдагаваньне цяпер можа папярэднічаць пісьму — праз выбар кампутарнай праграмы-трафарэту). Забракаваныя кавалкі сюжэту, які ідзе ў жывым эфіры, можна замяніць папярэдне падрыхтаванымі архіўнымі кадрамі, музыкай, анімацыяй.
Такім чынам, літаратар — не залежна ад таго, навіны ён зьбірае, успаміны вэтэранаў ці свае эратычныя фантазіі — мае стацца мультымэдыйным мастаком, які валодае ня толькі пяром, але і сродкамі апрацоўкі выявы і гуку. Пажадана таксама навучыцца рабіць свае артыкулы і апавяданьні ў некалькіх варыянтах (на выбар гледачу): у выглядзе забаўляльнага шоў, сур'ёзнай аналітыкі з табліцамі і спасылкамі, лірычнага вершу і г.д. Думаю, неабходнае для гэтага праграмнае забесьпячэньне неўзабаве зьявіцца.
Многiя мастакi i лiтаратары скардзяцца, што вельмi шмат губляецца на доўгiм шляху ад вока праз руку да пяра, шкадуюць, што нельга пiсаць наўпрост вачыма. Спадзяюся, новыя тэхналёгii дапамогуць вырашыць гэтую праблему, i на электронны носьбiт у кішэні будуць iмгненна запiсвацца для далейшай раздрукоўкi ня толькi тыя вобразы, якiя чалавек бачыць, чуе, прагаворвае — узятыя з вонкавай рэчаiснасьцi, але i тыя, што ён уяўляе сабе.
Можна паглыбiць iндывiдуальнасьць ня толькi пiсьма i друку, але i чытаньня. Кампутарызаваная кнiга перастае быць сродкам масавай галюцынацыi i ператвараецца ў прастору асабiстых фантазмаў. Я маю на ўвазе ня толькi экранныя хмызьнякi гiпэртэксту, але, напрыклад, вадкакрышталёвую кнiгу (свайго кшталту пэйджэр для зносiнаў з жывым або мёртвым аўтарам, што прадбачлiва запiсаў свае адказы i пытаньнi, а таксама зь iншымi чытачамi i крытыкамi). Плыткая паверхня вокладкi i старонак кнiгi дазволiць зьмяняць на свой густ шрыфты, iмёны герояў, фасон iхнай вопраткi на iлюстрацыях. Па сутнасьцi, кожны чытач будзе мець магчымасьць зрабiць уласнае перавыданьне ўпадабанага твору.
Разам з кнiгамi ў будучынi стануць прадаваць спэцыяльныя шлемы для чытаньня, якiя будуць сачыць за стомай вачэй i павялiчваць лiтары, а таксама за выразам твару i iнтэнсiўнасьцю думак, каб пераключаць разьвiцьцё сюжэту ў найцiкавейшы ў дадзены момант для гэтага чалавека бок. Ёсьць людзi, якiя любяць падчас чытаньня вадзiць па радках лiтараў пальцам — яны маглi б скарыстоўваць электронныя пальчаткi або напарсткi. Але найбольш зручна было б разьмясьцiць чуйнікі для счытваньня ўражаньняў чытача i карэкцыi зьместу кнiгi непасрэдна на яе палёх.
Iнтэрактыўная кнiга будзе ня толькi паказваць чытачу лiтары i iлюстрацыi, але i размаўляць зь iм чалавечым голасам (напрыклад, голасам аўтара). Можна будзе, спадзяюся, абмеркаваць зьмест кнiгi і зь яе героямi — маюць жа гледачы права пагаварыць з акторамi пасьля спэктаклю!
Яшчэ адзiн варыянт iнтэрактыўнасьцi — кнiга са звычайнай паперы з абстрактнымi малюнкамi i поўным наборам усiх лiтараў i знакаў пунктуацыi на кожнай старонцы, асэнсавана прачытаць якую i ўбачыць нешта канкрэтнае на iлюстрацыях можна было б толькi ў спэцыяльных акулярах. У адпаведнасьцi з тым або iншым настроем чытача i пэўнай праграмай яны самi будуць iмгненна адшукваць найбольш лягічныя i гарманiчныя спалучэньнi рысак i лiтараў, каб тут жа скласьцi зь iх фразы, вобразы, клясычныя або зусiм новыя тэксты. Магчыма, такi выгляд i павiнна мець Абсалютная кнiга, у якой захоўваюцца ўсе мастацкiя творы адразу, прыдатная для чытаньня зь любой нагоды i ўва ўсе бакi.
Віртуальная цывілізацыя
Былы “зборачны цэх” Савецкага Саюзу, наша краiна застаецца адным з найбольш iндустрыялiзаваных рэгiёнаў сьвету (паводле працэнту насельнiцтва, занятага ў прамысловасьцi). Большасьць працоўных у нас займаецца тым, што гераiчна (амаль на энтузiязьме) абслугоўвае састарэлыя станкi i машыны. У эканомiцы больш шчасьлiвых краiнаў ужо некалькi дзесяцiгодзьдзяў назiраецца працэс дэiндустрыялiзацыi: машыны навучылiся абслугоўваць самi сябе, а людзi (у каго ёсьць праца) занятыя ў сфэры паслугаў адно аднаму — адукацыi, гандлі, арганiзацыi сьвятаў i г.д. У Эўропе засталося ўжо ня шмат заводаў-гiгантаў: вытворчая база пераводзiцца ў краiны “трэцяга” i “другога” сьвету (былы сацыялiстычны лягер), дзе працоўная сiла ў некалькі разоў таньнейшая. Калі спадчына разьвітага сацыялізму ў Беларусі канчаткова спарахнее — гэтая хваля новай індустрыялізацыі накрые і нашу краіну коўдрай замежных інвэстыцыяў. А яшчэ празь нейкі час Беларусь і сама ператворыцца са “зборачнага цэху” Эўропы ў адно з “канструктарскіх бюро” для менш шчасьлівых краінаў Афрыкі ці былой Расеі. І калі хто з нас не дажыве да гэтага — спадзяюся, новыя высокія тэхналёгіі дапамогуць уваскрасіць яго, каб пабачыў на ўласныя вочы.
Многія людзі ў краінах “першага сьвету” (увогуле кажучы, сьветаў існуе столькі ж, колькі лічбаў у матэматыцы, але “першым” звычайна называюць той, які ў тую ці іншую эпоху задае тон усім астатнім) ходзяць на працу хутчэй па інэрцыі, чым зь пільнай патрэбы. Пэрсанальны кампутар дазваляе працаваць дома, перасылаючы праз мадэм на тэрмінал у офісе апрацаваныя тэксты, красьлюнкі, грошы і г.д. Некаторыя культуролягі з гэтай нагоды нават сьцьвярджаюць, што аўтамабілі неўзабаве пачнуць выміраць як дыназаўры: зьнікае патрэба кудысьці ехаць, усе свае жаданьні і прафэсійныя амбіцыі чалавек зможа задаволіць перад экранам хатняга кампутару. На маю ж думку, людзі будуць падарожнічаць яшчэ больш, чым сёньня, але амаль паўсюль будуць адчуваць сябе нiбы дома. Будучыня належыць нашчадкам Авеля — новым качэўнiкам-намадам, экiпаваным ня горш за Джэймса Бонда. Мастацтва новага стагодзьдзя мне ўяўляецца як сынтэз высокiх тэхналёгiяў зь першабытнымi формамi культуры. Бiзнэсам, выдавецкай справай цi iншай iнтэлектуальнай працай ужо можна займацца ў дарозе, у джунглях i дзе заўгодна. А далей, напэўна, чалавек зможа абсталяваць уласнае цела ўсiмi неабходнымi мiнiятурнымi прыладамi сувязi i апрацоўкi iнфармацыi. I тады офiс (працоўнае месца) звузiцца да памераў цела.
У тэлевiзiйных навiнах неўзабаве мусяць зьявiцца сюжэты-рэканструкцыi падзеяў, якiя было немагчыма своечасова зьняць: авiякатастрофы, выбухi ў амбасадах, вярбоўка лiдараў апазыцыi замежнымi спэцслужбамi i г.д. Патроху ажываюць i нябожчыкi: напрыклад, нядаўна ў рэклямным клiпе зьняўся як жывы кiнаактор Стыў Макуiн (выканаўца ролi аднаго з каўбояў у “Цудоўнай сямёрцы”, памёр у 1980 г.), “эксгумаваны” з дапамогай кампутарнай сымуляцыi. Такiм чынам, нiякi вiдэазапiс ня можа больш лiчыцца абсалютна надзейным дакумэнтам. Нават цалкам “рэалiстычныя” выявы можна ўжо разглядаць як адзiн з атракцыёнаў вiртуальнай рэальнасьцi.
Празь некалькi дзесяцiгодзьдзяў людзi, верагодна, ужо ня будуць пакутлiва вучыцца новым прафэсiям, мовам цi танцам — дастаткова будзе замянiць пад фрызурай адну мiкрасхему iншай. Пры патрэбе можна будзе перапiсаць чалавеку нанова памяць, палiтычную цi сэксуальную арыентацыю i ўсю асобу наогул.
Амэрыканская фiрма IBM напрыканцы 1998 г. стварыла кампутарную праграму “Home Page Reader”, якая дазваляе карыстацца Iнтэрнэтам сьляпым людзям: кампутар рознымi галасамi агучвае выведзеныя на экран тэксты i прапаноўвае гаспадару варыянты далейшых камандаў. У пэрспэктыве ж экран станецца непатрэбны нават вiдушчым. З дапамогай непасрэднай стымуляцыi электродамi зрокавых ды iншых нэрваў можна будзе бачыць i адчуваць амаль усё, што адчуваў раней (у запiсе) або адчувае цяпер (у жывой трансьляцыi) iншы чалавек, жывёла цi робат. Такiм чынам, нябожчыкi змогуць час ад часу ажываць у чужой сьвядомасьцi — запазычваць чужое цела цалкам або дзялiць яго ў нейкай прапорцыi з гаспадаром.
Новыя лёсы чакаюць i шмат якiя рэчы. Напрыклад, кожны зможа зь цiкавасьцю i карысьцю для сябе прачытаць любую кнiгу. Трэба будзе толькi спачатку запоўнiць анкету на вокладцы (родная цi пажаданая мова, узровень адукацыi, настрой i г.д.) — і ў залежнасьцi ад адказаў тэкст сам трансфармуецца да найбольш цiкавага i зразумелага стану для гэтага канкрэтнага чытача. Трохi падобная кнiга ўжо распрацоўваецца ў Масачусэцкiм тэхналягiчным iнстытуце. Яна будзе мець папяровыя старонкi з тонкай электраправодкай усярэдзiне, дзякуючы якой лiтары змогуць зьнiкаць i зьяўляцца ў iншым месцы. Кiраваць працэсам будзе кампутар, схаваны ў пераплёце. Нацiсканьнем кнопкi можна будзе выбраць той цi iншы варыянт тэксту — “Міколку-паравоза” або “Анну Карэнiну”. Зь цягам часу стваральнiкi электроннай кнiгi спадзяюцца зьмясьцiць у яе памяцi ўсе тамы найбуйнейшай у сьвеце бiблiятэкi Кангрэсу ЗША. У 1998 г. на кнiжным кiрмашы ў Франкфурце ўжо выстаўлялiся больш простыя кнiгi з вадкакрышталёвым экранам замест старонак — свайго кшталту “тара” для лiтаратурных твораў (прыкладна на 10 тамоў), якiя можна набыць i запампаваць празь Iнтэрнэт. Вядома, праблему адаптацыi тэксту можна вырашыць i зь iншага боку: перад чытаньнем трэба зьмянiць пол, тэмпэрамэнт, колькасьць вачэй да таго стану, на якi разлiчваў аўтар, калi ўяўляў сабе iдэальнага чытача. Раней цi пазьней iнжынэры i пiсьменьнiкi створаць шматфункцыянальную Абсалютную кнiгу, якая паглыне, сярод iншага, папярэднiя праекты такога кшталту: Бiблiю, энцыкляпэдыю, “Гiсторыю КПСС” i г.д. На ўсе выпадкi жыцьця дастаткова будзе адной кнiгi. Або аднаго чытача. Але побач зь iмi будуць, як заўжды, iснаваць i нячытаныя звычайныя кнiгi, i непiсьменныя людзi.
Колькасьць жывых моваў i дыялектаў на плянэце паступова скарачаецца пад цiскам некалькiх найбуйнейшых — найлепш распрацаваных i камэрцыйна найбольш канкурэнтаздольных. Можа нават падацца, што ў рэшце рэшт на Зямлi застанецца адна агульначалавечая мова (ангельская, эспэранта цi нейкая новая). Хутчэй за ўсё, гэтага ня будзе: працэсы агульнай унiфiкацыi i стандартызацыi характэрныя пераважна для iндустрыяльнай (канвоернай) эпохi, якую некаторыя народы ўжо пераадолелi або ўвогуле абмiнулi. Кампутары ды iншыя разумныя машыны (а ўрэшце — кампутарызацыя самаго чалавечага цела: органаў зроку, мысьленьня, маўленьня i г.д.) павiнны вызвалiць нас ад патрэбы быць iнтэлектуальнымi i фiзычнымi копiямi iншых людзей. Iмплянтаваны ў акуляры або непасрэдна ў цела мiкрапрацэсар будзе сынхронна перакладаць пачутыя цi прачытаныя думкi зь “вялiкай” мовы на тую цi iншую мясцовую. Аднойчы нацыянальныя мовы пакiнуць памiраць. Больш за тое, адродзяцца многiя з тых, што ўжо даўно выйшлi з ужытку. Разьвiцьцю нацыянальных моваў будуць пагражаць ня столькi iнтэрнацыянальныя мовы, колькi iндывiдуальныя: кожны зможа стварыць уласную мову з фрагмэнтаў некалькiх афiцыйных або зь невядомых нiкому iншаму словаў i граматычных канструкцыяў. Заняпад унармаваных пiсьмовых моваў можна назiраць ужо сёньня.
Досьвед штодзённых падарожжаў па Iнтэрнэце або па казачных ляндшафтах кампутарных гульняў робiць зноў актуальнымi для сучаснай культуры ўяўленьнi першабытных плямёнаў пра iснаваньне паралельных сусьветаў. Напрыклад, аўстралiйскiя абарыгены вераць, што побач з нашай рэчаiснасьцю працягвае iснаваць мiталягiчная мiнуўшчына — “час мрояў”, якi можна наведаць у снох або з дапамогай шаманскiх прыёмаў, каб атрымаць дадатковыя сiлы i веды. Варты ўвагi той факт, што найбольш кампутарызаваны народ сёньня — не амэрыканцы або японцы, а канадзкiя эскiмосы: ужо цяпер больш за палову зь iх карыстаецца Iнтэрнэтам, а неўзабаве электронны “лiфт” у звыклы па шаманскiх практыках вiртуальны сьвет будзе мець кожны. Можна меркаваць, кампутарызацыя найменш пагражае нацыянальным традыцыям тых народаў, што ня зьведалi нi прамысловай, нi нават агракультурнай рэвалюцыi. Эскiмосы скарыстоўваюць Iнтэрнэт ня толькi як унiвэрсальны сродак камунiкацыi i забаваў на сваiм ускрайку сьвету, дзе няма чыгунак i гарадоў, але i як сховiшча этнічнай культуры, даступнай цяпер усiм жыхаром плянэты.
Нашы першабытныя продкi былi перакананыя, што ўяўленьне нiколi не падманвае чалавека: усё, што мы бачым унутраным зрокам, ня менш рэальнае за навакольную рэчаiснасьць (i наадварот). Усё, што мы думаем, малюем, апавядаем — сапраўды адбываецца недзе ў паралельных часава-прасторавых кантынуумах, у некаторых зь якiх жывуць душы дзядоў, сфiнксы, цмокi, Ленiн ды iншыя героi мiтаў. Не памыляюцца нават тыя, хто сёньня ўпарта сьцьвярджае (у тым лiку празь Iнтэрнэт), што жыве Беларусь.
Сусьветныя камунiкацыi ўжо iснуюць, а вось сусьветную культуру ўявiць сабе пакуль цяжка. Напрыклад, ёсьць англамоўная лiтаратура, расейскамоўная i г.д., але сусьветнай лiтаратуры няма. Пераклады толькi часткова вырашаюць праблему паразуменьня памiж народамi або пакаленьнямi. Сусьветная культура зьявiцца тады, калi высокiя тэхналёгii дазволяць нам iмгненна i дакладна разумець усе iншамоўныя тэксты. Гэта значыць, калi кожны чалавек па аб'ёме памяцi i сьмеласьцi ўяўленьня будзе роўны ўсяму чалавецтву.
Making things think
Цэнтральным сродкам камунікацыі ў найбліжэйшай пэрспэктыве мае стацца мабільны тэлефон, які будзе служыць для перадачы ня толькі голасу, але таксама тэкстаў, фотаздымкаў, тэлевізійных навінаў і нават грашовых пераводаў. У тэлефон будуць інтэграваныя крэдытная картка і пашпарт (ідэнтыфікацыйная картка) абанэнта, што дазволіць яму набываць авіяквіткі, напоі ў суседнім бары ці акцыі на біржы простым націсканьнем некалькіх клявішаў. Перадача праз кішэнны тэлефон пісьмовых тэкстаў пакуль каштуе ў 10 разоў больш, чым перадача голасу, але гэтая тэхналёгія мае добрыя пэрспэктывы, бо сучасным людзям больш даспадобы супольнічаць “завушна”— хаваць жывыя вібрацыі голасу за нэўтральна-стандартнымі літарамі. Ужо існуючая мадэль Nokia 9110 можа выконваць асноўныя функцыі кампутару і факсу, дазваляе адпраўляць і атрымліваць электронную пошту і лічбавыя фотаздымкі. Гэты тэлефон, аднак, мае ня надта зручныя (бо маленькія) экран і клявіятуру. У мадэлі Nokia 7110 гэтая праблема часткова вырашаная: экран у некалькі разоў вялікшы, і на ім можна пісаць сьветлавым пяром. Дарэчы, фірма Ericsson мяркуе неўзабаве пачаць выпуск электронных пёраў, якімі можна пісаць на любой паверхні і нават у самім паветры. Яны будуць выглядаць як звычайныя асадкі, але схаваны ў іх мікрачып будзе аналізаваць рух пальцаў і дасылаць гэтыя дыяграмы ў кампутар, дзе яны трансфармуюцца ў стандартны шрыфт. Такім чынам, клявіятура будзе ўжо непатрэбная. Вызваліцца ад неабходнасьці набіраць тэксты (і тэлефонныя нумары) дапаможа нам і мікрачып расшыфроўкі голасу, ужо ўсталяваны, напрыклад, у мабільніку Phillips Genie (каб патэлефанаваць сябру, дастаткова назваць ягонае імя).
Германскі канцэрн Siemens распрацоўвае бяздротавы тэлефон зь мікравідэакамэрай і каляровым дысплэем, выява на якім будзе ня горшая за тэлевізійную. Абанэнты змогуць браць удзел у відэаканфэрэнцыях, паказваць суразмоўцам, што бачаць навокал, падарожнічаць па Інтэрнэце і тэлеканалах. Аўтары канцэпцыі мяркуюць, што відэафон станецца для чалавека галоўнай крыніцай візуальнай інфармацыі, больш істотнай за тэлебачаньне і нават ягоныя сны. Існуюць, аднак, і іншыя спосабы зроку. British Telecom стварыла маленькі экранчык, які можна прымацаваць да звычайных акуляраў і, напрыклад, праглядзець у цягніку патрэбныя старонкі Інтэрнэту ці відэафільмы. Samsung выпускае ручны гадзіньнік, які можа працаваць як тэлефон і ператвараць цыфэрблят у экран. Распрацоўваюцца кантактныя лінзы з сыстэмай мікралюстэркаў і лязэраў, якія будуць трансьляваць на дно вока электронную пошту, тэлевізійныя навіны і г.д. Пераключаць каналы або старонкі Інтэрнэту дапаможа пульт дыстанцыйнага кіраваньня — той жа тэлефон (празь яго, дарэчы, можна будзе кіраваць і ўсімі хатнімі электрапрыладамі).
У 1997 г. у Масачусэцкім тэхналягічным інстытуце стварылі кампутар, зь якім можна размаўляць па тэлефоне (напрыклад, спытаць прагноз надвор'я для любой кропкі сьвету). Бэльгійская фірма Lernout & Hauspie распрацавала тэхналёгію, якая дазваляе кіроўцу аўтамабіля чытаць мапу, не здымаючы рукі з руля: трэба толькі сказаць бартавому кампутару, дзе вы знаходзіцеся і куды хочаце патрапіць, а ён растлумачыць найбольш зручны маршрут. Падобнае праграмнае забесьпячэньне ствараецца таксама для хатняй і офіснай тэхнікі, якая мае шмат складаных, няўцямных для карыстальніка функцыяў.
Новыя праграмы машыннага перакладу дазволяць нам чытаць, пісаць і гаварыць на замежных мовах, не вывучаючы іх. Тая ж фірма L&H рыхтуе праграму шматмоўнага перакладу ў рэальным часе для інтэрнэтаўскіх чатаў (абанэнт гаворыць па-ангельску, а ў іншым канцы сьвету кампутар імгненна перакладае ягоныя словы на японскую і раздрукоўвае або агучвае іх). Прэзыдэнт фірмы Гастон Бастыенс упэўнены, што ўжо празь пяць гадоў можна будзе, напрыклад, гаварыць па тэлефоне на францускай мове, а ваш суразмоўца ў Пэкіне будзе чуць у слухаўцы кітайскую.
Асноўнай мовай міжнародных камунікацыяў (паводле савецкай тэрміналёгіі — міжнацыянальных зносінаў) пакуль застаецца “вялікая і магутная” ангельская мова. Яна ж зьяўляецца асноўнай мовай, на якой мы размаўляем з рэчамі: кампутарам, відэамагнітафонам і г.д. (мімаходзь адзначу, што для зносінаў з сабакамі людзі абралі францускую мову). Усялякая манаполія раней ці пазьней усьведамляецца як тормаз чалавечай гісторыі. Аднамоўныя сродкі камунікацыі ня могуць стацца сапраўды сусьветнымі, бо далёка ня ўсе людзі і жывёлы маюць жаданьне і магчымасьць вывучыць ангельскую. Інтэрнэт стаўся асноўнай пляцформай для камунікацыі ў краінах Захаду, але Сетка ня станецца сапраўды глябальнай без засваеньня ўсіх моваў чалавецтва. Ужо ў 2002 г. колькасьць абанэнтаў Інтэрнэту, для якіх ангельская не зьяўляецца роднай, перасягне колькасьць англамоўных, і гэта паскорыць паляпшэньне якасьці перакладчыцкіх праграмаў. У пэрспэктыве яны будуць усталяваныя ня толькі ў кампутарах і тэлефонах, але і ў мэню тэле- і радыёпрыймальнікаў, каб можна было, напрыклад, усе спадарожнікавыя тэлеканалы глядзець на беларускай, а выступы правадыра па БТ — на суагілі.
Расшыфроўваць і перакладаць голас тэлепрыймальнікам і тэлефонам дапамогуць праграмы чытаньня па вуснах ды іншых органах цела. У Масачусэцкім тэхналягічным інстытуце кампутары вучацца пазнаваць чалавечыя эмоцыі і прыстасоўваць да іх сваю працу. Мікравідэакамэры сочаць за мімікай і жэстыкуляцыяй, мікрафоны прыслухоўваюцца да інтанацыі, а мініятурныя біясэнсары на целе карыстальніка назіраюць за зьменамі псыхафізіялягічных парамэтраў — такіх як пульс, рытм дыханьня, электраправоднасьць скуры. Сучасныя кампутары бясконца распытваюць карыстальніка, што ім рабіць далей (просяць націснуць тую ці іншую клявішу). Эмацыйныя машыны ня будуць задаваць ніякіх пытаньняў. Схаваныя ў завушніцы, пярсьцёнку ці ў кампутарнай мышы сэнсары заўважаць, напрыклад, скачок электраправоднасьці скуры, калі вас узрушыць нейкая старонка Інтэрнэту, і кампутар сам падшукае для вас іншыя падобныя старонкі. Такія ж чуйнікі могуць кіраваць праз кампутар схаванай у гузіку ці на капелюшы відэакамэрай, якая будзе аўтаматычна здымаць усё, што вас зацікавіла, і зьмяшчаць здымкі на вашую старонку ў Інтэрнэце або дасылаць іх па электроннай пошце вашым сябрам ці Вялікаму Брату (ня варта забываць, што продак эмацыйнага кампутару — дэтэктар маны).
Найбольш амбіцыйны за ўсю гісторыю MTJ праект мае назву Oxigen (“Кісларод”). Ягоная мэта — растварыць кампутары ўва ўсім, што атачае чалавека (у сьценах, аўтамабілях, вопратцы, нават у паветры) і ў самім нашым целе. Паводле аднаго з аўтараў праекту, Крыса О'Мэлі, выглядаць Oxigen будзе прыкладна гэтак. Вы сядзіце ў бэрлінскай кавярні, смакуеце напоі, і раптам у вас нараджаецца пэўная ідэя. Вы вымаеце з кішэні тэлефон (які можа ператварацца ў кампутар, тэлевізар, радыёперадатчык, відэакамэру і г.д.) і кажаце яму: “Знайдзі мне Мэры ў Мілуокі”. Памочнік-хамэлеон скануе навакольле, знаходзіць найбліжэйшую камунікацыйную сетку і спрабуе скантактавацца з вашай каляжанкай праз тэлефон і электронную пошту. Але кампутар у сьцяне офісу Мэры адказвае, што яе няма на працы, і нават дзьверы зачыненыя — мабыць, яна дома ці ў дарозе. Памочнік тэлефануе ёй у машыну, потым яе хатняму кампутару. Той ведае, што яна дома і праектуе вашую выяву натуральнага памеру на сьцяну або ў паветра. “Мэры, мне тэрмінова патрэбныя матэрыялы, якія мы праглядалі ў нашую апошнюю сустрэчу!” — кажаце вы. “Мой кампутар раіць табе не хвалявацца гэтак, — адказвае Мэры.— Усе тыя нататкі ўжо загрузіліся ў твой камунікатар”.
Даваць загады схаванаму ў вопратцы або ў сьцяне кампутару можна ня толькі голасам, але і празь віртуальныя клявіятуру і манітор, намаляваныя праектарам на якой-небудзь паверхні: відэакамэра будзе сачыць за рухамі пальцаў і пераказваць іх працэсару, нібыта вы націскаеце сапраўдныя клявішы. Калі апрануць на рукі кібэрпальчаткі зь імітатарамі дотыку — можна працаваць з аб'ектамі на экране ці на ягонай праекцыі, як з рэальнымі рэчамі. Скульптары ўжо маюць магчымасьць ляпіць свае мадэлі зь віртуальнай гліны, хірургі могуць рабіць апэрацыі на вялікай адлегласьці ад пацыента, а навукоўцы — маніпуляваць асобнымі малекуламі пад мікраскопам.
Фірма Phillips распрацавала некалькі гатункаў лічбавай тканіны, здольнай атрымліваць і перадаваць электронную інфармацыю. Кавалачкі такой тканіны, нашытыя на бікіні ці на спартовы гарнітур, могуць выконваць усе функцыі сучасных мабільных кампутараў і тэлефонаў. Напрыклад, адна з мадэляў уяўляе сабой джынсавую куртку, у каўняры якой схаваныя стэрэанавушнікі. Калі каўнер апусьціць — музыку пачуюць усе навокал, калі ўзьняць — слухаць яе будзеце толькі вы самі. Нашытая на куртку тканіна-антэна дазваляе размаўляць па тэлефоне або загружаць інфармацыю ў Інтэрнэт. На рукаво можна прышыць панэль кампутарных гульняў. У спалучэньні з прыладай спадарожнікавай лякацыі і мікравідэакамэрай лічбавая тканіна дапаможа бацьком сачыць за малымі дзецьмі, а органам бясьпекі — за вялікімі. Вопратка такога кшталту патрабуе ня больш энэргіі, чым звычайны мабільны тэлефон: для падзарадкі дастаткова павесіць яе перад сном на адмысловую электразачэпку.
Іншы гатунак тканіны здольны зьмяняць сваю шчыльнасьць і цеплаёмкасьць у залежнасьці ад навакольнай тэмпэратуры: удзень яна нагадвае бавоўну, а увечары — цёплую воўну.
У 1998 г. ангелец Кевін Уорвік, выкладчык кібэрнэтыкі Рыдынгскага ўнівэрсытэту, прыжывіў сабе ў руку мікрачып памерам у паштовую марку, які дазваляе яму кіраваць сваёй хатняй і офіснай тэхнікай, не кранаючы клявішаў. Напрыклад, калі ён вяртаецца дахаты, мікрачып аўтаматычна адчыняе дзверы, запальвае сьвятло і выклікае ягоны асабісты вэб-сайт на кампутар, які ветліва кажа: “Хэло, прафэсар Уорвік!” Цяпер Уорвік плянуе імплянтаваць такі самы чып у цела сваёй жонкі, Ірэны: калі можна кантактаваць па радыёхвалях з машынай, чаму нельга зь іншым чалавекам? У выніку мае зьявіцца “тэлепатыя празь Інтэрнэт”: жонка будзе адчуваць на адлегласьці, прынамсі, рэзкія перапады ў псыхаэмацыйным стане сужэнца. Калі дамовіццца пра пэўны код і навучыцца лепш кіраваць сваімі эмоцыямі — можна будзе абменьвацца ня толькі пачуцьцямі, але і абстрактнай інфармацыяй.
Навукоўцы ў многіх краінах спрабуюць падлучыць Інтэрнэт непасрэдна да чалавечага мозгу, што зробіць магчымым тэлекінэз — кіраваньне кампутарам ды іншай тэхнікай простым высілкам думкі. Дасьледчыкі з Мэдычнай школы Ханэмана ў Філядэльфіі навучылі пацукоў адкрываць вадаправодны кран, дасылаючы адпаведную каманду робату празь імплянтаваныя ў іхні мозг электроды. Ува ўнівэрсытэце Эмары, што ў Атлянце, падобныя электроды прыжывілі паралізаваным людзям, што дазваляе ім празь “мыш у галаве” кіраваць курсорам на экране кампутару, проста ўяўляючы сабе, што гэта рухаюцца розныя часткі іхнага бездапаможнага цела. Цяпер яны могуць самі пісаць (выбіраючы літары на экране), дасылаць і атрымліваць электронную пошту, адчыняць дзьверы і ўключаць тэлевізар. Нямецкія навукоўцы з унівэрсытэту Тубінгену дасягнулі такога ж посьпеху, не прыжыўляючы электроды, а проста прымацоўваючы іх да патрэбных участкаў мозгу.
Падобную тэхналёгію ў Брытаніі распрацоўваюць для вайсковых пілётаў, каб тыя маглі кіраваць сваімі машынамі ўва ўмовах бою з хуткасьцю думкі. У пэрспэктыве, напэўна, пілётам і ня трэба будзе ўзьнімацца ў паветра: кіраваць зьнішчальнікам можна і з падземнага сымулятару. Яшчэ лепш перанесьці паветраныя бітвы і ўвогуле ўсе войны ў віртуальную рэальнасьць — ператварыць іх у кампутарную анлайнавую гульню зь мільёнамі ўдзельнікаў, вынікі якой прызнаваліся б міжнародным правам.
Ува ўсялякім выпадку, галоўнай “зброяй помсты” ў наступнай сусьветнай вайне будуць не ракеты, а “бомбы па электроннай пошце” — кампутарныя вірусы.
Сёньня толькі пятая частка чалавецтва мае вольны доступ да тэлекамунікацыяў, а кожны трэці чалавек ня мае нават электрычнасьці ў хаце. Больш за палову насельніцтва ў бедных краінах застаецца непісьменьнай, і нашмат вялікшы працэнт ня ўмее чытаць па-ангельску, на асноўнай мове Інтэрнэту. Каб зарабіць на пэрсанальны кампутар апошняй мадэлі, сярэдняму амэрыканцу трэба працаваць месяц, а грамадзяніну Бангладэш — восем гадоў. У Беларусі разьвіцьцё Інтэрнэту таксама ня мае вялікіх пэрспэктываў у найбліжэйшай будучыні з прычыны беднасьці насельніцтва і нізкай канкурэнтнай здольнасьці нашай прадукцыі: галоўны рухавік экспансіі Сеткі — зусім не падтрымка дэмакратычнага руху ў адсталых краінах і не распаўсюд парнаграфіі, а гандаль (квіткамі, праграмным забесьпячэньнем, кнігамі, кампактамі і г.д.), пошук патрэбных тавараў і новых рынкаў збыту. Інтэрнэт кепска спалучаецца з нашай ценявой эканомікай, якая аддае перавагу наяўным, а не электронным грошам (электронныя хаваюцца за мяжой). Тыя ж праблемы мае большасьць краін сьвету. Ува ўсёй Афрыцы меней людзей, якія штосьці купляюць празь Інтэрнэт, чым у адным Лёндане. І тым ня менш Сетка паступова пашыраецца і ў бедных краінах. Арганізацыя Аб'яднаных Нацыяў заклікае ўсталяваць у кожнай вёсцы хай сабе адзін кампутар з выхадам у Інтэрнэт, і шмат дзе гэта ўжо робіцца. Абнадзейвае і тое, што простыя мадэлі кішэнных кампутараў будуць таньнейшыя за настольныя сыстэмы, і гэта дазволіць значна павялічыць колькасьць абанэнтаў Сеткі ў “трэцім сьвеце”.
А ў краінах Захаду праз пару дзесяцігодзьдзяў цяжка будзе адшукаць рэч, яшчэ не падлучаную да Сусьветнага Павуціньня. Лядоўня будзе сама сачыць за тым, якіх прадуктаў у ёй не стае, і замаўляць іх у краме, ложак будзе прыслухоўвацца да пульсу гаспадара, а ўнітаз — рабіць штодзённы аналіз мачы і калу апошняга. Любую рэч і нават уласнае цела можна будзе ператварыць у радыёпрыймальнік, тэлевізар, газэту. У падарожжах па Інтэрнэце будуць браць удзел усе органы пачуцьцяў: аб'екты на экране можна будзе ўспрымаць на пах, дотык і смак (у Паўднёвай Карэі ўжо выпускаюць пахавыя прыстаўкі да тэлевізараў). Наведнікаў вэб-сайтаў будуць сустракаць усьмешлівыя двайнікі гаспадароў або іх віртуальныя слугі. Яны паціснуць вам руку і адкажуць на ўсе пытаньні на любой зручнай вам мове.
Некаторыя фірмы ўжо стварылі сваіх сеткавых агентаў, вельмі падобных да жывых людзей. Напрыклад, каліфарнійскую кампанію Extempo ў Інтэрнэце прадстаўляе 30-гадовая брунэтка Джэніфэр Джэймс. Яна любіць чырвоныя сукенкі і музыку кантры, а на працы займаецца продажам аўтамабіляў. Джэніфэр размаўляе з наведнікамі сайту, дапамагае ім зрабіць выбар, прычым яе рэакцыі не заўсёды прадказальныя, бо не запісаныя наперад. Такога прадстаўніка ў Сетцы калісьці будзе мець кожны чалавек. Віртуальныя агенты будуць рабіць замест нас ледзь ня ўсю працу: удзельнічаць у біржавых таргах, шукаць навіны, кіраваць нашым аўтамабілем, весьці хатнюю гаспадарку, разьбірацца з падаткавай інспэкцыяй. На іх нават будуць выпрабоўваць лекі, перш чым даваць іх хворым вытворцам. Агенты будуць нястомна сачыць ня толькі за курсам акцыяў і за ўраганамі (уркаганамі), але і за справамі канкурэнтаў і нашых сяброў. Тое, што нам сёньня здаецца сапраўдным жыцьцём, у значнай ступені перакачуе ў віртуальную рэальнасьць, а вось чым тут, на зямлі, будзем займацца мы — не зусім зразумела. Магчыма, нашае жыцьцё станецца сапраўдным менавіта тады, калі новыя разумныя рэчы адправяць чалавецтва на пэнсію. Хай цяпер яны паўтараюць за Дэкартам: Cogito ergo sum.
Сучасная цывілізацыя разьвіваецца такім чынам, каб вызваліць чалавека ўжо ня толькі ад фізычнай, але і ад інтэлектуальнай працы. У цудоўнай кампутарызаванай будучыні за нас будуць думаць машыны, але асабіста мне і не шкада было б разьвітацца з абсалютнай большасьцю нашых цяперашніх думак. Хай машыны думаюць замест нас пра чарговага Лукашэнку, пра грошы, пра законы лёгікі, хай самі даглядаюць за іншымі машынамі. Кожнага разу, калі чалавек разважае лягічна, ён сам ператвараецца ў машыну.
“Вы спыталі, як мне ўдаецца зазіраць за межы прасторы. Пэўна, што не з дапамогай лёгікі. Ад лёгікі трэба вызваліцца перш за ўсё. Вы памятаеце яблык зь Бібліі, які Адам зьеў у раю? А ведаеце, што было ў тым яблыку? Лёгіка. Лёгіка і ўсялякае Спазнаньне. Больш там нічога не было. І вось што я вам скажу: галоўнае — гэта каб чалавека званітавала тым яблыкам, калі, зразумела, хочаш убачыць рэчы, як яны ёсьць. Тады вам больш ня будуць мроіцца ў кожнай рэчы яе межы”. (Дж.Сэлінджэр, “Тэдзі”.)
Рэліктавы шум першага слова
Чалавечы мозг мае 10 млрд. нэйронаў, кожны зь якiх можна лёгка змадэляваць на кампутары. На думку амэрыканскага фiзыка Аляксандра Балонкiна, калi мы празь некалькi дзесяцiгодзьдзяў зможам змадэляваць працу адразу ўсiх нэйронаў, чалавек як асоба зробiцца неўмiручым. Ён будзе iснаваць у новым, электронным целе кампутарнага чыпу. Электронны чалавек будзе мець шмат перавагаў перад звычайнымi людзьмi — зможа падарожнiчаць у космасе, па дне акiяну, у Арктыцы i г.д., а найперш — у кампутарных сетках. Ён будзе мець неабмежаваныя магчымасьцi ў навучаньнi i мысьленьнi. На маю думку, жыцьцё ў вiртуальнай рэальнасьцi будзе ня лепшым i ня горшым за фiзычнае. Прынамсi, манiпуляваць чалавечай сьвядомасьцю можна з аднолькавым посьпехам i там, i тут. Галоўная перавага (або загана) кiбэрпрасторы — тое, што там усё адбываецца хутчэй i можа бясконца паўтарацца.
Паступова зьявяцца новыя формы жыцьця: эфірная, электрамагнітная, сьветлавая і г.д. Па правадах і радыёхвалях будуць трансьлявацца ня толькі навіны, але і самі людзі. Зноў актуальнай будзе ўспрымацца перасьцярога вэтэрана партызанскага руху ў камунікацыях Францішка Багушэвіча: “Не пакідайце ж жывога эфіру, каб ня ўмёрлі!”
З тэлевiзiйнай рэклямы мы ведаем чалавекападобны “разумны” пральны парашок ОМО intelligent, iнгрэдыенты якога распазнаюць тып забруджваньня тканiны. Iснуюць шматфункцыянальныя лекi. Можна ўявiць сабе ўнiвэрсальны прадукт харчаваньня. А мэтай навукова-тэхнiчнай рэвалюцыi зьяўляецца стварэньне ўнiвэрсальнага чалавека, якi будзе безь вялiкiх цяжкасьцяў мяняць прафэсiю, грамадзянства, мову, пол, узрост, а нават i прыналежнасьць да пэўнага бiялягiчнага вiду. Чалавек пакiне гвалтоўна прыстасоўваць да сваiх патрэбаў прыроду i грамадзтва, бо навучыцца сам iдэальна прыстасоўвацца да iх. Магчыма, гэта i будзе для яго канцом гiсторыi i пачаткам вечнасьцi (у якой ён, дарэчы, i жыў у дагiстарычны час).
“На пачатку было Слова?..”
Вядомы маскоўскі авангардыст Алег Кулiк паспытаў сябе ў ролi новага Iсуса Хрыста — ахвярнага Збаўцы, пасланага нябёсамi ўжо ня людзям, а нашым братам — жывёлам. Падчас пэрфомансу “Сабака Паўлава” голы мастак быў сымбалiчна ўкрыжаваны на машыне — лябараторным абсталяваньнi акадэмiка Паўлава, на якiм калiсьцi былi закатаваныя сотнi сабакаў. Кулiк распрацоўвае тэорыю г.зв. заафрэнii, спрабуе стварыць свайго кшталту Найноўшы Запавет, сутнасьць якога — абуджэньне ў людзях першабытнай жывёльнай вiтальнасьцi (на мой погляд, лепш абудзіць чалавечнасьць у саміх жывёлах). Чалавек вылучыўся з жывёльнага царства ня так ужо i даўна, i некаторыя прыкметы кажуць, што не назаўжды. У iншым пэрфомансе Кулiк пераўвасобiўся ў ланцуговага сабаку i перакусаў наведнiкаў стакгольмскай выставы “Iнтэрпол”. У кожным з нас, сапраўды, сьпiць жывёла, але, спадзяюся, i ў кожнай жывёле сьпiць чалавек цi нейкая iншая разумная iстота.
Здольнасьць да камунiкацыi не зьяўляецца выключным прывiлеем чалавечага роду. Радыё i тэлекамунiкацыi ня маюць манаполii на транспартаваньне сэнсаў, маўленьне i пiсьмо — тым болей. У шырокiм дыяпазоне сродкаў сэнсаперадачы чалавечая мова займае вузкую i адносна новую паласу частотаў.
Асноўны i вельмi эфэктыўны канал перадачы абстрактнай iнфармацыi пажыцьцёвага карыстаньня памiж жывёламi (часткова i памiж людзьмi) — генэтычны. Усе мы атрымлiваем у спадчыну iнстынкты — досьвед жыцьця папярэднiх пакаленьняў.
Пакуль што навука ня ведае ўсiх генаў, паводле якiх будуецца чалавечы арганiзм i лад жыцьця, аднак у 1998 г. ужо быў расшыфраваны геном першай шматклеткавай iстоты — пляскатага чарвяка Сi Элеганс. Цiкава, што ён запiсаны камбiнацыямi чатырох лiтараў адпаведна да назваў нуклеатыдаў, зь якiх складаюцца гены ўсiх зямных арганiзмаў, займае аб'ём у 25 разоў вялiкшы за раман “Вайна i мiр”. Генэтыкi iмкнуцца прачытаць нашае цела як кнiгу, але апублiкаваць яе змогуць хiба што ў электроннай вэрсii дзеля яе неабсяжнага аб'ёму. Геном чалавечага арганiзму мусiць складацца з 3 мiльярдаў лiтараў у абрэвiятурах — зь iх атрымалася б кнiга на сотнi тамоў.
“Няма нiчога па-за тэкстам” (Дэрыда). Акудовiч у “Архiпэлягу Беларусь” параўноўвае беларускую нацыю зь бiблiятэкай (наборам тэкстаў). А хiмiкi нават увесь рэчавы сьвет разглядаюць як тэкст, якi можна перапiсаць нейкай сотняй лiтараў (паводле элемэнтаў таблiцы Мендзялеева). Найвялiкшая таямнiца быцьця — хто, каму i пра што пiша нашымi генамi, хiмiчнымi элемэнтамi, альфабэтам элемэнтарных часьцiнак квантавай фiзыкi.
“Выбух камунiкацыi” пачаўся не з вынаходзтва пiсьменнасьцi або ўтаймаваньня электрычнасьцi, а на 15 млрд. гадоў раней — зь Вялiкага Выбуху, у якiм нарадзiўся сусьвет.
Усе нашыя словы і жэсты, пахавая камунікацыя мурашоў, хімічныя рэакцыі, грукат рэчаў — гэта рэха таго першага Слова, зь якога, паводле Эвангельля ад Яна, усё і пачалося. Пры канцы сьвету ўсе мовы і падзеі зноў зьліюцца ў адно выніковае слова, але ня тое самае, што стварыла нас. Кожны наступны сусьвет гучыць па-свойму, але, здараецца, і паўтарае адзін з папярэдніх, як словы ў тэксьце. Суцяшае тое, што ня толькі мы жывём у рэху нечага кароткага слова, але і з кожнага нашага слова пачынаецца цэлы сусьвет.
Лiтаратура
1. Барысевiч Ю. Цела i тэкст. Мн., 1998.
2. Debraу R. Vie et mort de l'image. Р., 1992.
3. Общее языкознание. Сущность и история языка. Мн., 1993.
4. Хлебников В. Творения. М., 1986.
5. Фихтелиус Э. Десять заповедей журналистики. Стокгольм, 1999.
6. The Communications Revolution. Time (vol. 154, № 15). 1999.