CD, Студэнцкая Думка
02/2003
САМ САБЕ ВЫДАТ
Самвыдат - "літаратура, якая выдаецца недзяржаўнымі выдавецтвамі без дазволу цэнзуры <…> і таемна распаўсюджваецца сярод чытачоў". Прынамсі, такое зыходнае значэньне слова. У савецкія часы для некаторых гэта была бадай што адзіная магчымасьць выказацца. "Вялікі і магутны" даволі даўно зьнік, але самвыданьні працягваюць зьяўляцца. Іх робіцца нават болей.
Не, відаць, не цэнзура спарадзіла самвыданьні. І наўрад ці просты недахоп інфармацыі прымушае сотні людзей маляваць самаробныя часопісы, а потым на ўласныя грошы рабіць зь іх ксэракопіі. Cучасны самвыдат - дакладна нешта большае, чым прадукцыя падпольнага друку.
самвыдат як АЗАРТНАЯ ГУЛЬНЯ
Хто з нас не гуляў у дзяцінстве ў краму, у бальніцу, у вайнушку ці ў вялікую палітыку? А некаторыя людзі нават сталага веку ніяк не нагуляюцца "ў рэдакцыю". Часам гэтая гульня па захапляльнасьці не саступае наварочаным кампутаровым аркадам. Але ў ёй адчуваеш сябе куды больш вольна - і правілы сам выдумляеш, і іншых гульцоў уцягваеш колькі заўгодна. Газэтка або часопіс - гэта такі маленькі сусьвет, а ты - яго дэміург. Ты можаш яго памнажаць, распаўсюджваць, абменьваць… Карацей, радасьцяў поўная пясочніца. А калі вострых адчуваньняў усё ж не хапае, можна выдаць штосьці апазыцыйнае ці звышпанкаўскае - тое, за што дагоняць і паб'юць. Тады яшчэ і "Казакі-разбойнікі" атрымаюцца. Адны людзі гуляюцца нядоўга: зробяць два-тры нумары і кідаюць. А для кагосьці гэтая справа расьцягваецца ледзь не на ўсё жыцьцё (якое таксама - гульня).
самвыдат як АЛЬТЭРНАТЫВА АФІЦЫЙНАМУ ДРУКУ
У пэўным сэнсе так яно й ёсьць. Толькі адразу трэба зазначыць, што існуюць два тыпы неафіцыйных выданьняў: адны ня маюць нічога супраць таго, каб зь цягам часу зарэгістравацца, а вось другія на тое ніколі не пагодзяцца. Паспрабуйце толькі ўявіць сабе моладзевы часопіс "За*бок" або філязофскі альманах "За*упа Борхеса"… Менавіта такія выданьні і ўтвараюць тую прастору, якую хочацца назваць "самвыдатам" у сучасным разуменьні гэтага слова.
Дарэчы, калі казаць аб прасторавым вымярэньні, дык яно сягае далёка за межы нашай краіны. Самаробныя часопісы (з характэрным вызначэньнем "do it yourself") выходзяць і на тлустым Захадзе, а некаторыя нават трапляюць да нас. Звычайна іх выдаюць розныя радыкальныя грамадзкія аб'яднаньні - антыглябалісты, антыфашысты, анархісты, фэміністы і г.д. - або аматары ультранетрадыцыйных музычных кірункаў (часта выдавец і стваральнік такой музыкі - адна асоба). Тое самае, дарэчы, адбываецца і ў нас. Наагул, "мы" і "яны" шмат у чым падобныя. Варта пачытаць рэцэнзіі (з розных зінаў!) на канадзкі "Retarded Idiots" і гарадзенскі "Рабочы гудок", каб зразумець духоўную блізкасьць абодвух.
RETARDED IDIOTS #1 (Dan Charge/674 St-Jean #7/Quebek/G1R1P8/Canada)
Ха, попробуйте убрать все fuck, и он станет в два раза меньше…
(зь зіна "V mojom supe pechenje v forme zverjushek" №1, Піцер)
РАБОЧИЙ ГУДОК (2000, А4, 40 стр., рус.)
Х*ёвый зин! Хе-хе, вообще зин нормальный, просто если убрать из него все слова "Х*Й" и изображения фаллоса, зин станет меньше, наверное, наполовину. Вот так!
(зь зіна "Без намордника", №2, Менск)
Цэнзура ў такіх выданьнях адсутнічае па вызначэньні. Прытым лаянкавымі словамі тут часам разважаюць пра самыя высокія матэрыі (але гэта ўжо вяршыня дасканаласьці).
Ніводнае афіцыйнае выданьне не надрукуе "пахабшчыну", якая ў панкаўскім зіне выглядае цалкам натуральнай. Зь іншага боку, і стыль афіцыйнай прэсы далёка не заўсёды пасуе "нефармальнаму" выданьню. Возьмем хаця б жанр інтэрвію. Якія рэмаркі могуць дазволіць сабе журналісты "звычайных" газэтаў? Ну, "сьмяецца" або "задуменна маўчыць". А паспрабавалі б яны напісаць "вельмі гучна пукае"! Своеасаблівы шык - сьпісваць запар усё, што чуваць на дыктафоне, нават брэх сабачкі, і захоўваць лёгіку (ці яе адсутнасьць), уласьцівую жывой размове. Вось урывак зь інтэрвію гурта "The Manure" - вядома ж, пра музыку:
"Третья попытка
- Пошла. Значит ( ) щелк
Лихаим Клим - Ты на запись не поставил. ( ) щелк
- Раз, два, три - да нет, вроде пошло. ( ) щелк
Ничего, ничего, совершенно ничего, нет ничего. ( ) щелк Нет, не факт - это батарейки. Это батарейки. А на ( ) щелк
Щелканье
- А нет, смотри ( ) щелк пауза. Мы просто проверяем. ( ) Щелканье.
Клим - Потому что батарейки хе*овые ( ) щелк. На самом деле можно сказать ( ) щелк.
Щелканье…"
(зь зіна "V mojom supe pechenje v forme zverjushek" № 1, Піцер)
Тэматыка неафіцыйных выданьняў - таксама рэч эксклюзіўная. Гэта ў рэспубліканскай газэце будуць распавядаць пра канцэрт у Ля Скала ў гонар пасяўной і абмываць косткі знакамітасьцям. Героі самвыдату - такія ж звычайныя нефармалы, як і самі выдаўцы. Замест падзеяў сусьветнага маштабу тут абмяркоўваецца, хто набухаўся на мінулым канцэрце ў клюбе вёскі Пупкаўшчына, гітарыст якой тамтэйшай каманды лажануўся і г.д. "Вялікія" газэты на карэспандэнцыі падобнага кшталту адказваюць: "Ну каму гэта цікава?" Аказваецца, цікава.
"Здрасьці! Вось, раблю новы зін выключна ад сябе і для сябе. Так, я - эгаіст, і ня бачу ў гэтым НІЧОГА кепскага. Для сябе. А для астатніх? А няхай самі глядзяць, можа, чаго пабачаць…"
(diy.ego-zine "Говорящий троллейбус", №1, 2001)
Часам выдаўцы зьмяшчаюць у сваіх часопісах свае ж асабістыя дзёньнікі, назіраньні і развагі. І гэта таксама цікава. (А то ж не! Проста чужыя дзёньнікі ў нас чытаць неяк не прынята. Хіба што Кабэйнавыя). Як сказаў адзін з самвыдатаўцаў, Green, "я ня бачыў нецікавых зінаў" (хаця гэта ўжо, вядома, справа густу). Атрымліваецца так, што той, хто займаецца самвыдатам, ня проста стварае выданьне, альтэрнатыўнае афіцыйным, а кідае выклік грамадзкай машыне: вось я такі, а вы - як сабе хочаце.
самвыдат як СПОСАБ САМАВЫЯЎЛЕНЬНЯ
Напэўна, самавыяўленьне і ёсьць галоўнай мэтай ці ня ўсіх самвыданьняў. І тут ужо кожны самавыяўляецца на свой лад. Перш за ўсё - з аздабленьнем. Самая распаўсюджаная форма такой творчасьці - стракатыя постмадэрновыя калажы, зробленыя з газэтных фатаздымкаў і надпісаў. Асабліва пастараліся выдаўцы газэты "Бел@чка", якія зьляпілі з усяго гэтага цэлую паэму. У часопісе "Говорящий троллейбус" у якасьці аздабленьня выкарыстоўваюцца, вядома ж, тралейбусныя квіткі. "Вясковыя могілкі" любяць зьмяшчаць на сваіх старонках сапраўдныя абвесткі аб продажы помнікаў з кранальнымі заклікамі "Налетай! Подешевело!" Фонам для матэрыялаў часопіса ўвогуле можа служыць што заўгодна - газэтныя тэксты, контурныя мапы, пакрэмзаныя выразкі з порначасопісаў… Здараецца, выдаўцы няблага малююць - эфэкт атрымліваецца натхняльны. Нам, напрыклад, вельмі даспадобы мастацкае аздабленьне "Мухабойкі" (№1, красавік 2002 г.) і адзінкавага праекту "Marabaka".
Што тычыцца тэкстаў… Тут самае месца разгарнуцца выданьням зь літаратурнай скіраванасьцю. Пра іх наагул трэба весьці асобную гаворку - надта ўжо многа іх, і ўсе такія розныя… Бываюць цалкам літаратурныя - яны належаць або якому-небудзь згуртаваньню, або прыватным асобам. Першыя часьцей за ўсё маюць схільнасьць да ператварэньня ў "афіцыйныя". "Асабістыя" - цалкам у руках сваіх выдаўцоў (часам і аўтараў адначасова). Найстарэйшае з гэткіх выданьняў у Беларусі - віцебскі "Идиот" (выходзіць з 80-х, зараз выглядае вельмі паважна), літаратурна-мастацкім спачатку быў часопіс "Выгребная яма" (выходзіць з 1994 г.). Сёньня, каб пералічыць назвы ўсіх нефармальных "літвыданьняў", будзе мала пальцаў абедзьвюх рук: газэта "Look Ahead" (Слонім), часопісы "Своя сторона" (Сьветлагорск), менскія "Хню", "Вясковыя могілкі", "Мухабойка", "Буль-Сток", напаўакадэмічнае "Слово и культура"… Пераважна літаратурныя менскі зін "Вредина", гомельская газэта "Аксамітны жах". Ня кажучы ўжо пра аднаразовыя праекты, пра літ-старонкі некаторых музычных зінаў (напрыклад, сьветлагорскія "Trumheim", "Падёж sкота", гарадзенскі панкаўскі "Дезертир" і г.д.). Часам увесь часопіс - гэта адзін літаратурны твор, ды яшчэ й з працягам. Пры вялікім жаданьні надрукавацца ў самвыдаце можа кожны, варта толькі дамовіцца з выдаўцом. У "Look Ahead", напрыклад, дастаткова даслаць пэўным чынам аформленыя творы - і яны будуць ня тое што надрукаваныя, але і абмеркаваныя на сходзе ЛТМА "Рунь" і, пры наяўнасьці капэртаў, дасланыя назад разам з рэцэнзіяй.
Творы ж у самвыдаце друкуюцца (або пішуцца ад рукі) самыя розныя. Ад лірыкі прыбіральняў да ўзьнёслых прызнаньняў у любові да бацькаўшчыны. Зь ненарматыўнай лексыкай і безь яе. Ад хоку да раману. Адсутнасьць цэнзуры часам нават шкодзіць: побач могуць апынуцца занадта нераўнацэнныя творы - гэтак і аўтара пакрыўдзіць нядоўга. Асабліва калі шэдэўр зьмяшчаецца з усімі памылкамі…
Я мову маю зберагу назаўсёды,
Ту мову дзядоў, дзеля мовы дзяцей.
Заўседы хай жывуць беларускія словы,
Ад гэтага мова мая багацей.
(Sкандал, "Look Ahead" № 4'2002)
Сапраўды, хай жывуць. Калі здолеюць. Можа, натуральны адбор - ня самы горшы шлях разьвіцьця літаратуры.
самвыдат як ІНТЭРНЭТ
Прастора сучаснага самвыдату вельмі нагадвае інтэрнэт. Там таксама няма цэнзуры, павесіць свае творы на які-небудзь літаратурны сайт можа хто заўгодна, дый музычныя сайты маюць шмат агульнага з фанзінамі. Хіба што кампутар ёсьць ня ў кожнага беларуса, а папяровае выданьне даступнае для ўсіх.
Асаблівае замілаваньне выклікае наяўнасьць у самвыданьнях "гіпэрспасылак". Тут часта зьмяшчаюцца рэцэнзіі на іншыя выданьні - вядома, з кантактнымі адрасамі, тэлефонамі, і-мэйламі і да т.п. Напішы - і атрымаеш яшчэ адзін зін. Гэтак жа, як націсьнеш мышкай на спасылку - і патрапіш на іншы сайт.
самвыдат як КЛЮБ ЗНАЁМСТВАЎ
Найчасьцей яшчэ адна мэта самастойных выдаўцоў - знайсьці аднадумцаў, пашырыць кола знаёмстваў. Вакол кожнага выданьня, калі яно існуе даволі доўга, утвараецца згуртаваньне выдаўцоў, аўтараў, чытачоў. Гэтыя тусоўкі спрабуюць усталёўваць і падтрымліваць кантакты з "калегамі". У Беларусі ўжо рабіліся спробы аб'яднаць самвыдатчыкаў. Адна зь іх, даволі ўдалая, была зьдзейсьненая ў лютым 2002 г. у Гародні па ініцыятыве КДС "Разам". Прыехалі туды, натуральна, ня ўсе беларускія самвыдатчыкі, але геаграфія прадстаўленых там выданьняў уражвае. У сьпісе прысутных, дарэчы, апынуліся ня толькі гарады, але й вёскі (часопіс "Паника в селе", прыкладам, робяць у в. Ламавічы Гомельскай вобл.). Наведалі Гародню і госьці зь Піцера. Выданьні таксама былі вельмі розныя - ад музычных фанзінаў да грамадзка-палітычных газэтаў. З усяго гэтага заапарку вылучаліся "самыя-самыя": самым тоўстым самвыданьнем быў панкаўскі зін "За*бок" - у ім каля сотні старонак; рабіць і памнажаць такое выданьне даволі цяжка, але ў гэтым і ўся чароўнасьць прадпрыемства. Самыя буйнанакладныя выданьні - "6 корпус", "паважная газэта для паважных студэнтаў" (больш за 100 асобнікаў), і газэты грамадзкіх суполак, якія выходзяць максымальным для самвыдату накладам - 299 асобнікаў. Самае шызоіднае - напэўна, нашыя "Вясковыя могілкі". Самае пэдагагічнае - газэта дзіцячага паэтычнага гуртку "Гном". Да таго ж, у Гародні ствараецца бібліятэка самвыдату; такія выданьні зьбіраюць некаторыя бібліятэкі й выдавецтвы ў Слоніме і ў Менску.
ня толькі НА ПАПЕРЫ
Той, хто думае, што самвыдат можна толькі чытаць, жорстка памыляецца. Яшчэ яго можна слухаць. У наш час самаробныя музычныя запісы - зьява звычайная. Распаўсюджваюцца яны часта разам з музычнымі зінамі падобнага кірунку, а некаторыя запісы зьяўляюцца гукавым дадаткам да іх (напрыклад, зборка экспэрымэнтальнай музыкі "Toiletpaper Swift" знаходзіцца ў прамым сваяцтве зь зінам "Выгребная яма"). Пра эстэтычную блізкасьць папяровага і музычнага самвыдату сьведчыць і аздабленьне ўкладышаў да гэтых касэтаў. Яны падобныя да старонак фанзінаў, а часам нават выглядаюць як самастойныя газэткі са сваімі мастацкімі тэкстамі й малюнкамі, якія ўтвараюць адно цэлае з музычным запісам.
***
Ok, - скажа чытач, - і дзе ж усе гэтыя газэты, касэты, часопісы? Чаму іх няма ў кнігарнях, шапіках Белсаюздруку?" А таму, што самвыдат - справа ўсё ж такі падпольная. І каб знайсьці яго, давядзецца трошкі пашукаць. Знойдзецца ён дакладна: акрамя саміх выдаўцоў, якія не хаваюць сваіх адрасоў ад ахвочых набыць іхныя "вырабы", ёсьць спэцыяльныя кропкі (так званыя distro), празь якія тыражуецца і распаўсюджваецца самвыдат; часам можна набыць усё гэта і на панкаўскіх канцэртах, і нават… на катэдрах ВНУ. Карацей, трэба ведаць месцы.
Можна і самому штосьці такое зрабіць. Гэтая думка апошнім часам наведвае шмат галоваў: самвыданьні працягваюць зьяўляцца і робяцца да нечаканасьці разнастайнымі. Яшчэ трохі - і яны створаць адчувальную канкурэнцыю афіцыйнаму друку. Але наўрад ці зоймуць яго месца. У самвыдату - іншая філязофія.