Анталёгія сучаснага беларускага мысьленьня

---

Эйдас - Слова пра спадчыну

Мы вяртаем спадчыну. Спадчына ёсць тое,
што нам належыць спачатку. Аднак мы яе вяртаем.
Яна не пераставала нам належаць і тады,
калі была адлучана ад нас, бо мы заставаліся
яе падставай, якою ахоўвалася і зберагалася
яе спачатковасць. Разам з ёй мы
вяртаем сябе, і можа, якраз у з’яве вяртання
спадчына найбольш голасна нагадвае нам
пра тое, што яна не толькі яна, але і мы,
і што яна тады яна, калі мы — мы.

Мы вяртаем яе, аднак, усё яшчэ недастатковым
вяртаннем, і ў вернутай спадчыне ўсё
яшчэ недастаткова самой спадчыны. I нават
калі б праграма, што мае за мэту адшукваць
сляды страчанага і нанова набываць аддадзенае
забыццю і нябыту, была выканана цалкам
і ўсе каштоўнасці, упісаныя ў яе рэестры,
апынуліся нанава дома, спадчына ўсё роўна
мела б патрэбу ў вяртанні: яе — нам, нас — ёй.

Мы існуем у праяўленым і самі ёсць праява таго,
што набывае ў ім імя і паставу,
і пра тое, што нас абрала сваёю праявай,
даведваемся, супастаўляючы сябе з праяўленым.
Яно само, пастаянна і кожны раз нанова
супастаўляе нас з ім.

Наша існаванне ў праяўленым нагадвае шлях,
а веданне — арыентацыю на гэтым шляху;
мы заўсёды ідзём першы раз і ведаем тое,
што нам відно.
Да нас гэтым шляхам ніхто не хадзіў, мы першыя,
і пасля нас ніхто ім не зможа прайсці, але таму,
што мы ім прайшлі,
той, хто будзе ісці пасля нас, зможа прайсці
сваім шляхам.

Хіба мы ідзём у нязведанае?

Існаванне адрознівае нас ад рэчы, і шлях
паказвае нам, хто мы ёсць. Мы ёсць таму, што мы
ёсць на шляху.
Але наша ёсціна ўсё яшчэ недастаткова ёсціна,
і таму мы ёсць на шляху.
Ніколі не лёгка адназначна сказаць, чаго ў ім больш,
заблуджэння ці празрэння, свядомага намагання
адшукаць
сябе на тым месцы, дзе ўсё становіцца бачным
і зразумелым,
ці падсвядомага імкнення ўхіліцца ад гэтага
намагання.

Асаблівасць нашай бытнасці ў існаванні,
што мы ў ім не з’яўляемся ў поўным сэнсе
тоеснымі сабе і тоеснасць у ім набываем.
Што азначае набываць тоеснасць?
Хіба гэта сведчыць пра нашу несапраўднасць?

Не, гэта хутчэй сведчыць пра сапраўднасць таго,
з кім альбо з чым такім чынам мы ўзгадняемся,
прыходзім да згоды, і хто (альбо што) заўсёды ведае
пра нас больш,
чым мы ў кожны момант свайго існавання.

А як падзея, і дзеля таго каб быць,
мусім адбывацца і здзяйсняць дадзенае менавіта нам.
У менавітым мы набываем імя і паставу, і
менавіта менавітым змястоўная спадчына.

Звярніце ўвагу: там, дзе, здавалася б,
у найбольшай ступені павінна было збірацца,
згушчацца і валадарыць асабовае — у
спадчыне,— яно самапераадольваецца, і менавітае
аказваецца вынікам гэтага самапераадольвання.

Мы не маем іншага імя, як імя спадчыны,
і не маем іншай паставы, як пастава спадчыны,
і адно ў асяродку, што асвоены спадчынай,
атрымліваем забяспечаную ёй магчымасць
станавіцца сабе сваімі, і лёс спадчыны
сведчыць, наколькі мы насамсправе сабе свае.
Праяўленае прад’яўляе нам нас і, займаючы
нас у сваё немінучае тут і цяпер,
не дазваляе нам выпадаць са свету, быць
выпадковымі ў свеце, быць у свеце сіротамі; яно
трымае нас, але так, як арыенцір трымае адлегласць,
ахоўваючы наша спрадвечнае права заставацца
спадкаемцамі свету.
Яно трымае нас таму, што мы самі трымаем праяву,
трыманне якой утрымлівае нас на пэўнай, заўсёды
дакладнай,
адлегласці ад праяўленага. Мы таму і бачым
праяўленае,
а бачачы, разумеем, што адпастаўлены ад яго
на адлегласць зроку і
разумення, і якраз у абсягу гэтай адлегласці
факусуецца прад’яўленасць.

Усякі, не забяспечаны праявай, рывок
наперад, да авалодвання светам, апынаецца
адрывам ад праявы і зрывам адлегласці і
нясе небяспеку існаму. Той, хто паддаецца
гэтаму рыўку, падае ў праяўленае — і праяўленае
захоплівае яго ў свой палон.

У праяўленым не аказваецца спадчыны,
яна аказваецца ў прад’яўленасці праяўленага,
у той уцеляснёнай відушчасці, якая вартуе
нашу менавітасць, і таму, вяртаючы спадчыну,
мусім самі вяртацца ў яе.

Вяртанне спадчыны, безумоўна, не зводзіцца
да аднаразовай акцыі ці мерапрыемства,
як бы мы ні былі ў ім зацікаўлены, гэта —
доўгатрывалае дзеянне, настолькі доўгатрывалае,
што ўсякае валявое накрэсліванне
часавых рамак выглядае сваволяй.

Спадчына спалучана з рэчамі, але ніколі
не зводзіцца да сумы рэчаў і ніколі
не ёсць тут, але заўсёды — адтуль. Калі
ж мы ў сваім нецярплівым жаданні наблізіць
яе да сябе і авалодаць ёю як яе адзіна прызнаныя
спадкаемцы перапыняем яе скіраваную ў будучыню
інтэнцыю і замыкаем яе на сабе
замест таго каб самім уключацца ў яе паставу,
мы на свой кшталт рабуем яе і робімся
ўласнікамі нарабаванага.

Спадкаемцы не толькі “емнічаюць”, але
і аддаюць, і прызнаюць другіх тоеснымі сабе.

Асаблівасць спадчыны ў яе двухадзінстве.
У яе два цэнтры, два берагі, два адлікі:
адзін у мінулым, якое ўсё больш становіцца даўніной,
другі — у сучаснасці, якая ўсё больш становіцца
будучыняй,
і ад таго, якое яно, мінулае, залежыць, якая яна,
сучаснасць, і ад таго, якая яна, сучаснасць,
залежыць, якое яно, мінулае.
Спадчына асвойвае ў рэчаіснасці абсяг,
у якім тое, што было, пераходзіць у тое,
што настае, не трацячы сваёй самабытнасці,
больш за тое, выяўляючы і ўцелясняючы яе.
Яна не дае мінуламу станавіцца адсутным,
западаць у нябыт, западаць уне, занепадаць,
а наступнасці марнавацца і быць змарнаванай
у самааддачы не тоесным праектам,
таму, што не ёсць, а здаецца,— зданям.

Здані блукаюць на руінах. I паўстаюць
з нябыту. Руіны кажуць не толькі пра зруйнаванае
мінулае, якое больш не становіцца
даўніной, але і пра зруйнаваную сучаснасць,
якая больш не становіцца будучыняй.

У сітуацыі сустрэчы, якая мадэлюецца
спадчынай, ажывае і нежывое, у сітуацыі
не-сустрэчы руйнуюцца і руіны. I па тым,
якім духам вее ад руінаў, можна вызначыць,
што сёння на дварэ.

Спадчына — ахоп, “доўгае замыканне”,
у ёй супадаюць і пазнаюць сябе адно ў адным
папярэдняе і наступнае, той, хто дае, і той,
хто прымае, і не пытанне маёмасці, а пытанне
быцця актывізуецца ёю. У рэчыўным эквіваленце,
што прыходзіць да нас разам са спадчынай,
мы можам не разгледзець самой істоты спадчыны,
зрэшты, яе там можа зусім не быць.

Калі тое, што належыць асобе альбо хаўрусу
асоб як яе альбо іхняя ўласнасць,—
маёмасць, то спадчыне адпавядае найменне
быццёмасць, і для таго, каб мець
у ёй сваю долю, і каб мець яе сваёй доляй,
якая выпадае менавіта нам, трэба перш за ўсё быць.
Заўсёды застаецца небяспека падмены,
просталінейных паводзін — і тады замест багатай,
змястоўнай, пракаветнай спадчыны
атрымліваем мізэрную маёмасць, месца якой
адно сярод музейных экспанатаў.

Цэласная ў сваёй паставе двухадзінства,
у якой “быць” і “мець” спалучаны такім чынам,
што абумоўлены адно адным і адно ў адным
зацікаўлены, спадчына не можа адно толькі
мецца, і калі мы заяўляем на яе правы
як на сваю ўласнасць, яна перайначваецца
ў маёмасць — і механізм не-сустрэчы раскручвае
свае руйнавальныя абароты.

У сваім стаўленні да спадчыны мы нечага
недагаворваем і недаздзяйсняем і адводзім
сабе не зусім тую ролю, якую адводзіць
і зберагае для нас яна.

Маючы сябе дадзенымі сабе, мы далёка
не заўсёды знаходзімся з сабою ў сітуацыі
сустрэчы, супадзення паставы і сутнасці,
бо мы не ёсць паасобку ўзятыя (як бы мы ні
актывізоўвалі гэтыя паасобнасці) ні сутнасць
паставы, ні пастава сутнасці, а іхняе супадзенне —
супадзенне, у якім яны не супаді
раз і назаўсёды, а супадаюць пастаянна, не рэчышча,
што наперад ведае шлях да мора і
сваім веданнем наперад аказваецца вычарпаным,
а рака, што заўсёды нанава перажывае
і распазнае гэты шлях.
Ад пастаўнасці існавання нам нікуды не
падзецца (ва ўсякім разе пакуль), адзінае —
мы можам і мусім пастарацца паставіцца да таго,
што нам дадзена, так, каб зразумець,
чаму проста быць нельга, чаму заўсёды, каб быць,
трэба быць некім альбо нечым і чаму так шмат,
калі ўсё, для гэтага некага альбо нечага,
залежыць ад таго, якія яны —
інакш кажучы, як яны ставяцца да дадзенасці,
прад’яўленай ім.

I тут мы таксама нечага недагаворваем
і недаздзяйсняем, і недагаворанае і недаздзейсненае
прад’яўляецца паставай таго,
што ў свеце ўсё большае праяўленага і ўсё
меншае прад’яўленасці праяўленага, усё большае
сутнасці паставы і ўсё меншае паставы сутнасці,
усё большае рэчаў і ўсё меншае спадчыны
і сам свет усё больш апынаецца ў сітуацыі
не-сустрэчы.

Спадчына паказвае сябе як твор. Калі
мы возьмемся разглядаць твор, каго і што мы ў ім
заўважым?
Па-першае, паставу самога твора — форму, у якой
уцелясніўся змест і які атаясаміўся з ёю.
Па-другое, творцу, мастака, аўтара —
таго, хто самога сябе прадаставіў
сабе ў якасці прылады, каб авалодаць прадстаўленым
і даць спраўдзіцца ладу.
I, па-трэцяе, тое, што прыходзіць невядома адкуль
і невядома якімі сцежкамі, але без чаго
твор застаецца толькі спробай, толькі “голасам
лямантуючага ў пустыні”, у пустцы, у пустаце,
што прыходзіць як водгук на голас.

У творы супадаюць голас і водгук, і чым
больш глыбокае гэтае супадзенне, тым больш
ён значны, тым болып ён менавіты.

Што завяшчае і перадае спадчына? Супадзенне.
Супадзенне — гэта асноўная, чым яна
значная і багатая, і рэч тут толькі падстава,
каб супадзенне змагло завяшчацца і перадавацца.

Зададзім сабе звычайныя пытанні. Чаму ўзнікае твор?
Што выклікае яго да жыцця? Што ён мае
на ўвазе сваім узнікненнем? Што прымушае
нас падаваць голас і ўцелясняць гук
і водгук у слове?

Калі мы будзем далей углядацца і ўслухоўвацца
ў істоту твора, мы раптам, магчыма,
адчуем далейшае, ці спачатковейшае, што
папярэднічае яму, і ў інтуітыўным пробліску
зразумеем, што тое, што ёсць цяпер,
ужо было да, што водгук папярэднічае гуку,
што знойдзенае прадумоўлівае шуканае,
што твор, у які мастак укладаецца з усёй сваёю
душою, ужо існаваў загадзя, што ён заўсёды існуе.
I чым ён больш дасканалы, тьш больш ён існы.

Спадчына — твор, які разгортваецца ў часе,
і абаротак, пра які мы толькі
што гаварылі ў дачыненні да твора і ў дачыненні
да твора інтуітыўна намацвалі яго,
тут прысутнічае у сваёй несхаванай відавочнасці
і выступае як рухаючая спружына. Усё
схоплена двухадзінствам і праяўляецца
ў двухадзінстве:
спадкаемца — ён ужо і спадкадаемца, рэч —
яна ўжо і змест, атрыманае —
яно ўжо і аддаецца, але аддаецца наперад,
у будучыню, і аддаецца заўсёды новым.

Бессэнсоўна абвінавачваць свет і саманадзейна
казаць, што ўсё залежыць ад нас:
як мы захочам, так і будзе. Яшчэ трэба змагчы
захацець, дый хочам мы, зрэшты, таму,
што ўжо атрымалі нейкі папярэдні дазвол на гэта,
што маем падставу хацець, што хаценнем адгукаемся
на нешта, што прад’яўляецца нам.

Як бы ні заклікалі лідэры народ да рашучых
дзеянняў і якія б разумныя і пераканаўчыя
довады ні прыводзілі ў абгрунтаванне неабходнасці
такіх дзеянняў, ён іх не зможа зразумець і
не захоча адгукнуцца, пакуль яму не прад’явіцца
магчымасць, у якой водгук супадае з гукам.
Народ — водгук. Бессэнсоўна абвінавачваць
яго ў тым,
што ён не гук, саманадзейна казаць,
што мы заўсёды казалі праўду.
Праўду не кажуць, а спраўджваюць, і толькі
спраўджаная праўда мае вагу. Казаная праўда —
гук, які не апладніўся водгукам, твор,
які застаўся ў намеры.
Але тым не менш гук мусіць падавацца
і падавацца так —
тут мы зноў вяртаемся да прынцыпу абаротку,—
каб у ім ужо, загадзя, прысутнічаў водгук.

Пра гэта нам кажа з’ява спадчыны, у якой тое,
што ёсць цяпер, ужо ёсць загадзя і ў якой мінулае
памятае будучы вынік; пра гэта нам кажа з’ява
творчасці,
якая прымушае творцу шукаць у рэчаіснасці
такое месца
і ствараць такую сітуацыю, дзе хацець —
гэта ўжо і магчы.

Наша адказная задача — насычаць рэчаіснасць
творчасцю, думкатворчасцю, дзеятворчасцю,
ствараць у ёй больш чым сітуацыю —
асяродак сустрэчы,
бо, напэўна, як нішто іншае, творчасць,
зразуметая ў сваім спачатковым значэнні,
здольная вяртаць чалавеку народ, рэчам —
сэнс, а спадчыне — бацькаўшчыну. Яна
здольная вызваляць рэчаіснасць ад улады зданяў.

У паставе спадчыны рэчы не ўладараць
над чалавекам, а чалавек над рэчамі, яны
не супрацьпастаўлены, а ўзаемапастаўлены так,
што іхняе ўзаемапастаўленне аказваецца ім
апірышчам.

Нятворчыя сітуацыі небяспечны тым, што
ў іх парушаецца суадносіна паміж чалавекам і рэчамі.
Гэтае парушэнне авалодвае чалавекам
да такой меры, што робіць яго прыладай
рэчаў, урэшце лішнім і рэчам, і самому сабе.

Чалавек становіцца залежным ад рэчаў,
заложнікам рэчаў, і ў авалодванні рэчамі
пачынае бачыць магчымасць свайго вызвалення
і мэту свайго існавання. Ён пачынае так бачыць таму,
што перастае бачыць тую адзіна неабходную мэту,
якая патрабуе прысутнасці і ўдзелу
ўсяго чалавека і якая робіць яго
неабходным.

Кожны раз гэта хутчэй не вонкавая, а
ўнутраная мэта, прад’яўленая чалавеку так,
што ён не можа ад яе ўхіліцца і не адказаць
на яе выклік.
I наколькі гэта дакладны і адпаведны
адказ, відаць у прад’яўленасці.

Прад’яўленасць паказвае чалавеку вынік яго
дзеянняў і ёсць тым Богам, які яго карае
і ўзнагароджвае, які кажа яму “так” і “не”,
які кажа яму “гэта — добра”, і “гэта — нядобра
таксама.
Яна не можа ім забыцца, як забываюцца
сны і намеры, і ад яе відушчага вока ён
нідзе не можа падзецца, хіба што ў нябыт.

Уласцівасць прад’яўленасці ў тым, што яна
не вонкавая чалавеку і не можа быць вонкавай,
а ёсць унутранае ў вонкавым, пазачасовае ў часовым.
I для таго, для каго яе вока не ёсць
вока другога, а вока яго самога,
нябыту не існуе.

Мэта ўсякі раз мае на ўвазе самога чалавека,
ён асноўны прадмет яе ўвагі, і што б
чалавек ні здзяйсняў, ён здзяйсняецца ў гэтым
сам. Здзяйсняцца — гэта станавіцца будучым,
усё больш будучым. Сам па сабе час ні больш
будучы, ні болып мінулы, ён аказваецца такім,
суадносячыся са здзейсненым і няздзейсненым.

Мабыць, вы ўсе некалі чыталі казку “Лёгкі хлеб”.
Ад казак вее ўсмешлівым духам мудрасці,
які засцерагае ад лёгкіх набыткаў і легкадумных
рашэнняў. Легкадумныя рашэнні выклікаюцца і
вабяцца лёгкімі набыткамі, і персанаж,
які кіруецца імі, перастае суадносіць сябе
з прад’яўленай яму мэтай і абірае за
мэту вынік, які, прад’яўляючы чалавеку хлеб,
перастае прад’яўляць яму яго самога.

Ён абірае за мэту канчатковасць, у той час,
калі ўсё самае важнае і істотнае для чалавека
здараецца з ім не ў доме выніку, а на шляху,
па дарозе да выніку.

Тады болын няма Бога, перад кім чалавек нёс
бы адказнасць за тое, як ён распараджаецца
дадзенай яму доляй. Ён нясе адказнасць толькі
перад вынікам, які ні перад кім і
ні за што не нясе адказнасці.
Непрад’яўлены чалавек не мае будучыні.
Яго набыткі нікуды не вядуць і, нават памножаныя
і ўзбагачаныя, не ўзбагачаюць яго. Наадварот,
з усё большай настойлівасцю яны сведчаць,
што ён усё больш набывае сябе як
рэч і ўсё больш траціць сябе як спадкаемца свету.

Чалавекам усё больш авалодвае небяспека
пераўтварэння у рэч, у нябожчыка — у таго,
каго не бачыць Бог і хто не бачыць Бога
і Богам.

Непрад’яўлены чалавек не мае не толькі будучыні,
але і мінулага: ён уводзіць у свет нябыт — і нябыт
займае месца Бога. Ніякага іншага месца,
апрача месца Бога,
нябыт не можа займець. Частковае ці прыватнае
не для нябыту.
I не для Бога.

Бог прымае чалавека. I вяртае яму
яго ўдакладненым і ўдасканаленым. Прымае яго так,
што ён заўсёды прыняты Богам усёю сваёю істотаю
і кожны раз сваім канкрэтным дзеяннем,
і вяртае яму яго таксама так.

Узаемаадносіны Бога, які прад’яўляе
чадавеку яго самога, і чалавека, які, каб
жыць далей і бачыць, як яму жыць далей,
прад’яўляецца Богу — свайму Богу, якога
нельга мець і якім таксама нельга быць метым,
разгортваюцца ў паставе спадчыны,
і тое “ёсць”, якое з гэтага вынікае, дазваляе
сказаць: спадчына ёсць пераадоленнем нябыту.

Чалавек набывае і траціць, і ў тым, што
ён набывае, ужо ёсць ён сам. Набываючы, ён
падсвядомым сваім намаганнем намагаецца набыць
сябе. Бо з самага пачатку свайго існавання
ён страчаны. Ён страчаны так дарэшты і
так грунтоўна, што, каб набыць сябе, мусіць
набываць увесь свет, бо толькі ўвесь свет з самага
пачатку яму раўнаісны.

Набыванне — апірышча яго існавання.

Для таго, каб стаяць, трэба на нешта абапірацца
і для таго, каб ісці, трэба з кожным
крокам адштурхоўвацца ад таго, на што
абапіраешся, і з кожным крокам яго набываць.

Гэтак чалавек рухаецца і жыве — трацячы
і набываючы.

Але — пытанне — ці насамсправе ён траціць?
Ці ўмее ён траціць? Ці гэтак жа самааддана
ён укладаецца ў страчванне, як у набыванне?
Ці не перагружаны і не перазаняты ён набываннем?
I ці на самой справе ён рухаецца і
жыве? Ці, можа, усё больш, нягледзячы на вонкавую
актыўнасць і жвавасць, спыняецца і памірае?

Кожны раз, калі чалавек набывае нешта сабе,
ён гэтым не набывае сябе, а адымае з сябе.
Усё тое, што ён імкнецца займець, ён можа займець
толькі з сябе. Ніхто іншы яму нічога не можа даць.
Але ўсё больш дадаючы да сябе,
ён усё больш спусташаецца:
знадворку — магнат, знутры — жабрак.

Чалавек аказваецца страчаны таму, што
з самага пачатку, апрача сябе, нешта мае сабе.
Ён мае маё, і яго чыстае “я”, нібы абалонкай,
агортваючыся маім, адасабляецца ад раўнаіснага
і тоеснага свету. Ён адасабляецца маім, і маё ўсё больш
становіцца ім самім.

Жабрак мусіць угледзець сваё магнацтва і,
каб вярнуць сябе свету, здолець аддаць яго свету.
Аб гэтым хрысціянскі імператыў: аддай зернятка,
якое ты тоіш у сваёй торбе — і на Божай ніве
ты займееш колас.

Чалавек мае маё і маё мае чалавека.
Аднак, усё, што ніколі не цэласнае, а
таму заўсёды ненасытнае маё загадвае набываць
чалавеку, з’яўляецца часткай, фрагментам,
а то і аскепкам свету, і як бы далёка ні сягалі набыткі,
сума частак ніколі не становіцца цэласнасцю.

Але свет — гэта адзінае, у чым чалавек
сапраўды мае патрэбу, што спраўджвае яго
і дае апраўданне яго існаванню. Усё астатняе
не апраўдвае і спраўджвае яго, яно
проста недастатковае, і калі яно займае
сабою чалавека,
яно займае яго ад свету і замест свету.
Яно займае яго сабою так, што робіцца больш
займальным і блізкім, чым свет, і, займаючы
яго сабою так, набліжае канец свету.

Набыванае-сабе ўцягвае чалавека ў пустату
і рана ці позна пакідае з гэтаю пустатою сам-насам.
У ёй свет становіцца адсутным, але становіцца
прысутным нябыт.

Калі драматызм часу, які мы перажываем
цяпер і які сваімі межамі пасунуты ў глыбіню
стагоддзяў не менавіта ў гэтым, то з гэтым
тым не менш шчыльна звязаны. Мы жывём
так, нібы недзе ў будучыні ўжо настаў канец
свету і хвалі катастрофы, усё дужэючы, дасягаюць нас.

Мы рухаемся насустрач нябыту, мы ўжо
заняты і захоплены ім, мы нават прыспешваем
яго прыйсце, бо толькі там, у нябыце, зможам
канчаткова супасці з тым, што набываем
і маем сваім, — з рэччу.

У тым прапачатку, якім чалавек паяднаны
са светам, кожны ёсць усе. Глыбока, у сваёй
прадпамяці, мы захоўваем гэты досвед, і філасофія
няроўнасці не здольная яго абвергнуць.
Гэты досвед, нагадваючы нам, што праўда не
можа не быць несправядлівай, а справядлівасць
непраўдзівай, патрабуе ад нас нечага, што мы
яшчэ не здольны здзейсніць, і патрабуе нечага ад нас,
якімі мы яшчэ не здольны быць.
Але гэта выратавальнае патрабаванне.
I ад таго, ці мы прыслухаемся да яго
і ці адгукнемся на яго голас, нешта залежыць.
I можа зусім нямала.

Усё яшчэ застаецца надзея, што нашы імёны
не будуць выкраслены з кнігі спадкаемцаў свету
і што сіротам вернецца тое, што ім належыць
спрадвеку,— спадчына.

1998 г.