Анталёгія сучаснага беларускага мысьленьня
Топас - Зона метафары
Я ведаю, што такое метафара, ды калі мяне просяць сфармуляваць яе азначэнне — я губляюся.
Дж. Кітс бачыў карысць грунтоўных ведаў у тым, што яны, акрамя іншага, ратуюць ад ліхаманкі “сачыніцельства”. На жаль, гэта не актуальна ў дачыненні да “ведаў пра метафару”. У апошнія дзесяцігоддзі мы аказаліся сведкамі сапраўднага буму “метафарафіліі”.
Зрэшты, “навукі пра дух” ужо даўно цяжарныя метафарай, якая сталася для іх і тэхнікаю (формай), і ідэалогіяй (зместам). Сёння ж метафара цікавіць і сферы, звернутыя да “мыслення, пазнання і свядомасці, да канцэптуальных сістэм, і, безумоўна, да мадэлявання штучнага інтэлекту” (Аруцюнова Н.Д. Метафора и дискурс//Теория метафоры. М., 1990. С. 6.). Варта ўгледзецца ў гэтага deus ex machina — раптам ён сапраўдны?
***
Я разумею тых, хто не разумее прычыны трывогі, для каго метафара — усяго толькі троп, адзін з тропаў, штосьці, ужытае ў пераносным значэнні. Калі б Вільгельм Дыльтэй, заснавальнік школы “гісторыі духу”, не натрапіў на “труп” Арыстоцелевай паэтыкі ці, прынамсі, не абвясціў пра гэта на ўвесь свет, наколькі б меней складаным бачылася чалавецтву ўласнае быццё! Аднак Дыльтэй неадкладна паведаміў пра анархію, што панавала “на паэтычных абсягах ва ўсіх краінах” на мяжы ХІХ—ХХ стагоддзяў; на ягоную думку, створаная Арыстоцелем паэтыка на той час ужо была мёртвай (Гл.: Дильтей В. Сила поэтического воображения. Начала поэтики //Зарубежная эстетика и теория литературы ХІХ—ХХ вв. Трактаты, статьи, эссе. М. 1987.).
Смерць гэтая сталася для тэорыі літаратуры падзеяй такога ж маштабу, як смерць багоў для філасофіі. Ды калі “быць чалавекам” здавалася непрыстойным напрыканцы ХХ стагоддзя, то разглядаць метафару ў якасці толькі “пераносу слова” лічылася вульгарным ужо напачатку XVIII стагоддзя, у часы Джамбаціста Віко. Ужо тады метафара пачала рыхтавацца да будучых трыумфаў.
***
Сёння сумуеш па метафары Арыстоцеля, які бачыў у ёй перанос слова са змяненнем значэння ці з роду на від, ці з віду на род, ці па аналогіі (у форме прапорцыі). Любая метафара, такім чынам, можа быць разгорнута ў параўнанне — усё проста ў гэтым трывіяльным свеце. Дарэчы, за колькі стагоддзяў да Стагірыта метафара — генератар адметнасці ці, прынамсі, неідэнтычнасці,— яўна раздражняла Канфуцыя, які ўвёў паняцце “выпраўлення (выпрамлення) імёнаў” (чжэн мін), якое, па сутнасці, было патрабаваннем дэметафарызацыі — ператварэння метафар (незвычайных слоў) у параўнанні (звычайныя, зразумелыя словы). Аднак ужо стагоддзі праз тры пасля Арыстоцеля метафара, дзякуючы Цыцэрону, зноў становіцца праблемаю, а не чымсьці дарэшты растлумачаным.
З таго часу праблема метафары паспела ператварыцца ў феномен. У немалой ступені гэтаму паспрыяла і тэорыя “дхвані”, выкладзеная індыйскім мысляром Анандавардханай у трактаце “Дхваньялока” (ІХ ст.): ён звяртаў увагу на здольнасць паэтычных выказванняў выяўляць (прасвятляць) штосьці, адрознае ад іхнага наўпроўставага значэння. Ужо ў ІХ стагоддзі паэтычная мова аналізуецца як “актыўная сіла, што фармуе і скіроўвае інтэлектуальную дзейнасць людзей” (К.Жоль). Пачатак анталагізацыі мовы звязаны не са структуралістамі, якія бачылі ў ёй медыума, што абумоўлівае магчымасць аб’ектыўных ведаў, спалучае ў сабе функцыі аб’екту і сродку пазнання, а таксама ўтрымлівае абгрунтаванне ўмоў, якія забяспечваюць самую магчымасць ведання. За тысячу год да іх Анандавардхана адчуў верагоднасць “пранікнення” тропаў у рэчы і нават ператварэння гэтых рэчаў пад уплывам мовы. У “Дхваньялоцы” прысутнічае своеасаблівая інтуіцыя пра будучую экспансію “імёнаў” у свет “рэчаў”.
Прыкладна праз дзевяць стагоддзяў пасля Анандавардханы італьянец Дж.Віко (1668—1744 гг.) канстатуе невычарпальнасць міфатворчага патэнцыялу метафары. Для яго метафара — маленькі міф, які з гэтага часу бярэ на сябе мадэлявальную функцыю, гарманізуючы па-свойму і тэксты, і быццё.
Калі паводле Арыстоцелевай логікі метафара — гэта замаскіраванае параўнанне, то з пункту гледжання Віканіянскай філасофіі ці псіхалогіі мовы метафара ёсць адметны тып экзістэнцыяльнай жыццядзейнасці (адметны тып светаўспрыняцця і светаразумення). На думку К.Жоля, гэтая “дыялектыка метафары” аказалася няўлоўнаю для філосафаў і моваведаў, аднак была даступная тэарэтыкам і практыкам рыторыкі. Ці не таму “новая рыторыка” адчувае сябе гэтак утульна ў разарванасці сённяшняга быцця, што своечасова зарыентавалася ў сітуацыі метадалагічнай разгубленасці? Дзеля таго, каб растлумачыць сутнасць змен, якія адбыліся з метафарай, варта звярнуцца да аналогіі.
Вядомы нямецкі фізік В.Гейзенберг лічыць, што для правільнага разумення светабудовы трэба адмовіцца ад паняцця “фундаментальная часціца” і замяніць яго паняццем “фундаментальнай сіметрыі”, ад якой залежыць спектр часціц ды іх узаемадзеянне. Паводле Гейзенберга, сучасная атамная фізіка фактычна выштурхнула прыродазнаўства з матэрыялістычнага шляху, па якім яно ішло ў ХІХ стагоддзі. У сучасных фізічных Тэорыях Вялікага Аб’яднання найдрабнейшыя адзінкі матэрыі з’яўляюцца не фізічнымі аб’ектамі ў звыклым разуменні, а формамі, структурамі ці ідэямі ў Платонавым сэнсе. Характарызуючы стан сучаснай фізікі, В.Гейзенберг мяркуе, што яна ажыццяўляе пераход ад прынцыпаў атаміста Дэмакрыта да прынцыпаў ідэаліста Платона (Гл.: Гейзенберг В. Шаги за горизонт. М., 1987).
Сучасныя гуманітарныя навукі імкнуцца вызваліцца ад уласцівага ім “антрапамарфізму” і набыць статус аб’ектыўных, дакладных, таму ажыццяўляюць пераход ад апісальна-эмпірычнага да абстрактна-тэарытычнага ўзроўню даследавання.
У гэтай сітуацыі метафара актуалізуецца не як рытарычны прыём (фундаментальная часціца), а як ідэя, спосаб структуравання, пераадолення хаатычнасці, фрагментарнасці жыццёвага матэрыялу — як “фундаментальная сіметрыя” ў разуменні Гейзенберга.
Мадэлявальная роля метафары асэнсоўваецца ў крыху нязвыклым аспекце. Бо сёння зразумела, што “метафара не толькі фарміруе ўяўленне пра аб’ект, але і прадвызначае спосаб і стыль мыслення пра яго” (Н.Аруцюнава).
М. Мінскі, аўтар тэорыі фрэймаў — сцэнарыяў, у чыім кантэксце вывучаюцца прадметныя і падзейныя аб’екты,— уводзіць у сваю сістэму аналогіі, заснаваныя на так званай ключавой метафары. Паводле Мінскага, ключавыя метафары прыкладваюць вобраз аднаго фрагменту рэчаіснасці да іншага яе фрагменту, і тым самым забяспечваюць ягоную канцэптуалізацыю па аналогіі з ужо ўсталяванай сістэмай паняццяў. М.Блэк, бясспрэчна, меў рацыю, калі сцвярджаў, што метафара менавіта стварае, а не выражае падабенства. Гэта палохае: мы быццам становімся палоннікамі метафары, чыя ісціннасць суіснуе з літаральнаю зманлівасцю. Перафразуючы выказванне К.Леві-Строса пра міф, можна сказаць, што не людзі думаюць метафарамі, а метафары самі думаюцца паміж сабою.
***
“Было б даволі дзіўна, калі б хто-небудзь любіў Зеўса” — заўважыў Арыстоцель. Метафара — падобна Зеўсу — не мае патрэбы ў нашай сімпатыі; мала яна траціць і ад нашай не-любові. Становішча чалавека эпохі Пост не проста няпэўнае — яно “ніякае”, мы нібыта ў кісялі блукаем. Раптам высвятляецца, што метафара — ці не адзіная “пэўнасць” сёння: яна, нібы рэторта, заключае ў сабе “кісель” сучаснага быцця, утрымліваючы ад расцякання не толькі яго, але і нас саміх.
***
Да нядаўняга часу пра анталагічнасць метафары і размова не ішла. Жыццё яе было даволі аднастайным. (Тое, што літаратурныя тропы жывуць: з’яўляюцца, развіваюцца, сталеюць, часам паміраюць,— адзначаюць, напрыклад, Дз.Ліхачоў, Э.Маккормак.) За “энны” прамежак часу яна вырасла ад “да-метафары” (комплекснага зместу архаічных вобразаў, паводле В.Фрэйдэнберг) да “чыстай” (паэтычнай).
Усё было б добра, калі б не здарылася н е ш т а.
Пасля таго, як гэтае н е ш т а адбылося, стала зразумела: метафара — не проста “самы прыгожы і ўжывальны з тропаў” (Марк Фабій КВінцільян) і зусім не пазнаваўчая памылка ў мове навуковага пазнання, як лічыў К.М.Тарбейн. Высветлілася, што яна — ключ да разумення асноў мыслення і працэсаў свядомасці; што нашае жыццё працякае ў свеце метафарычных паняццяў, а тыя каштоўнасці, што рэальна існуюць і глыбока ўкараніліся ў культуры, суадносяцца з метафарычнай сістэмай; што сама сусветная гісторыя — верагодна, гісторыя некалькіх метафар.
Абвяшчэнне метафары “адкрыццём закону ўніверсуму” (Х.Артэга-і-Гасэт) ператварыла яе ці не ў самы важкі аўтарытэт сучаснага свету, дзе, як вядома, адбываецца штосьці незразумелае і несумненна здарыцца штосьці агіднае.
Прадчуванне, чаканне змен абвастраецца, калі пачынаеш пільна ўзірацца ў “тут-быццё” нашай эпохі.
Б.Расэл бачыў у гісторыі філасофіі нейкую іерархію філасофскіх сістэм, кожная з якіх аднаўляе непазбежнае для гэтай гістарычнай эпохі пачуццё жыцця. Хоць Расэл лічыў, што згаданае “пачуццё жыцця” не падлягае ацэнцы (яно проста існуе), нельга не прызнаць, што нам яно трапілася дужа своеасаблівае. Нават калі меркаваць па тым, што сучасная філасофія — анархія дзіўных метафар.
Дж.Віко сцвярджаў: кожная эпоха канструюе свой міф — розніца толькі ў метафарах. Магчыма, менавіта спецыфічнасць сённяшніх метафар і абумоўлівае няўтульнасць сканструяванага міфа — вобразу рэчаіснасці, дзе адсутнічае матывацыя да жыцця, дзе развянчанне мае татальны характар, дзе антыподы выглядаюць аднолькава дзівакавата. На мой погляд, сутнасць сённяшняй метафары (як анталагічнай катэгорыі) раскрываецца праз своеасаблівую “дыялектыку трывогі”, прапанаваную тэолагам, філосафам Паўлем Ціліхам.
Існуе, паводле Ціліха, тры тыпы трывогі. Першы — трывога лёсу і смерці, другі — трывога пустэчы і бессэнсоўнасці (страта сэнсу), трэці — трывога віны і асуджэння. Тры тыпы трывогі, перажытыя ў сваёй максімальна напружанай форме, вядуць да адчаю. Але ў адчаі раскрываецца сутнасны стан чалавека, чыё жыццё ёсць пастаянным намаганнем пазбегнуць адчаю. Менавіта трывога штурхае нас да мужнасці самасцвярджэння, бо альтэрнатыва адна — адчай.
Экзістэнцыяльная трывога — галоўны матыў і філасофіі, і мастацтва канца ХІХ—ХХ стагоддзяў. Аднак калі раней з адчаем трэба было мужна змагацца, то цяпер пэўнае “пагружэнне” ў адчай бачыцца ці не адзіным паратункам. Гэта калісьці свет быў звіхнуты — сёння ён вывернуты да такой ступені, што андэграўнд (у агульнакультурным сэнсе) стаўся наменклатураю (у тым жа сэнсе). Літаратура, бадай, найбольш яскравае таму сведчанне, бо рыса паміж ёю і рэчаіснасцю знікла так незаўважна, што пачынаеш сумнявацца: можа, яе і не было? Сёння чамусьці не здзіўляешся, што “ў нас куды жыццё, туды і літаратура, а з другога боку, куды літаратура, туды і жыццё, што ў нас не толькі па-жыццёваму пішуць, але і па-пісьмоваму жывуць” (В.Пьецух). Ці то літаратура фіксуе спароджаныя жыццём метафары, ці то жыццё крадзе іх у літаратуры — не зусім зразумела.
Ды што ўсё ж такі здарылася, пасля ч а г о свет аказаўся вывернутым, з метафараю ў аўтарытэтах?
***
На думку Ю.М.Лотмана, адбыўся ВЫБУХ.
Выбух у культуры і гісторыі, а таксама звязаная з ім прынцыповая непрадказальнасць наступстваў — галоўная навуковая праблема, што цікавіла вучонага ў апошнія гады жыцця. Па сведчанні В.У.Іванава, Лотман ведаў, што ён піша ў выбуховы момант гісторыі ўсясветнай культуры. Адзначым, што сітуацыя выбуху — гэта не імгненнае, а працяглае па часе перажыванне крызіснага стану.
Р.Ісаеў у прадмове да хрэстаматыі “Сучасная руская літаратура (1985—1995 гг.)” (Астрахань, 1995 г.) сцвярджае, што руская літаратура перажыла на мяжы 80-х—90-х гадоў выбух, наступствам якога сталася “адміранне многіх звыклых эстэтычных уяўленняў і нараджэнне новых, якія напачатку сустракаюцца непадрыхтаванаю свядомасцю варожа”.
Калі прыняць за аснову пералічаныя сімптомы поствыбуховага “шоку”, давядзецца прызнаць: альбо ў іх выбухнула неяк не так, альбо ў нас нічога не здарылася. “Звыклыя эстэтычныя катэгорыі” ў беларускай культуры наагул паміраць не збіраюцца; “новыя” ж да нас часцей эмігруюць, чым у нас нараджаюцца.
На мой погляд, менавіта метафара Зоны найбольш адэкватна выражае сутнасць сацыякультурнай сітуацыі, што склалася ў сённяшняй Беларусі. Прычым надзвычай важнаю ўяўляецца экзістэнцыяльнасць гэтай метафары.
Вербалізаваць універсальнасць метафары Зоны для сучаснай беларускай культуры дастаткова складана. У якасці пэўнай “тлумачальнай мадэлі” ў кантэксце нашай размовы можа выступіць літаратура — як падкрэслена метафарычны “аповед”.
Згодна з канцэпцыяй метааповеду Ф.Джэймсана, свет даступны і адкрываецца чалавеку толькі ў выглядзе гісторый, апавяданняў пра яго. Прычым, аповед — не столькі літаратурная форма ці структура, колькі “эпістэмалагічная катэгорыя”, зразуметая як “беззмястоўная форма”, што накладваецца нашым успрыняццем на неаформленую, сырую плынь рэальнасці. Нават прадстаўнікі прыродазнаўчых навук, напрыклад, фізікі, паводле Джэймсана, “расказваюць гісторыі” пра ядзерныя часціцы.
Зыходзячы з гэтага, можна разглядаць сённяшнюю беларускую літаратуру як аповед пра Зону адчаю, дзе жыццё працякае ў адпаведнасці з “дыялектыкай трывогі”.
***
Трывога лёсу і смерці ў нашай Зоне — ужо не прадчуванне пагрозы небыцця, а шок пасля сутыкнення з ім. У беларускай Зоне Пармянідава “быццё ёсць, а небыцця няма” траціць усялякі сэнс, бо беларусы — суседзі небыцця, тое знаходзіць яскравае адлюстраванне ў “пафасе і канфліктах постчарнобыльскай літаратуры” (Н.Аксёнчык). Так, абсалютна ва ўсіх паэтычных зборніках, выдадзеных “Мастацкай літаратурай” у 1996—1997 гадах, прысутнічаюць стронцыева-цэзіева-плутоніевыя матывы (а ў некаторых — дамінуюць, як у “Бабчыне” М.Мятліцкага). Пра што б ні “расказвалі” сёння беларускія празаікі, яны, прапісаныя ў Зоне постчарнобыльскага небыцця, апавядаюць пра норавы гэтай Зоны. Крытыкі ж абмяркоўваюць прыдатнасць таго ці іншага літаратурнага роду (жанру) для аднаўлення ва ўсёй маляўнічасці кашмару пражывання ў нашай камунальнай Зоне.
З чужынцаў нас цяпер наведваюць пераважна сталкеры, дый тыя — боскага паходжання:
Я з ім пад Брагінам снедаю.На ўсю акругу нас
Трое.
<…>
Ён бог, бо ніхто не ведае,
Што ён такое…
<…>
Ён думкі мае чытае,
Ён знае, што мне прысніцца.
Ды нечага ён чакае,
І некага ён баіцца,
Хоць голас яго — жалезны,
Пагляд ягоны — сталёвы,
Касцюмчык — замежны,
Гадзіннік — фірмовы…
…Хоць ён прада мной — непазбежны,
А я перад ім — выпадковы.
Такім бачыцца “бог зон” Уладзіміру Някляеву, для якога Зона — гэта як “страта, цяжарная Стратай”, гэта дурная бясконцасць гісторыі-пост.
“Зона” У.Някляева люструе надзвычай рэальным “веданнем” сапраўднага жыцця беларускай Зоны. Тое ж веданне — у “Чарнобыльскай малітве” Святланы Алексіевіч…
Бессэнсоўныя спрэчкі вакол таго, хто найбольш пацярпеў ад выбуху на ЧАЭС. Звернем толькі ўвагу на тое, што ў нашай Зоне Чарнобыль — кропка адліку новага “восевага часу”.
К.Ясперс меркаваў, што чалавецтва скрозь усясветную гісторыю рухаецца да новага “восевага часу”, здольнага спарадзіць аснову сапраўднай чалавечай гісторыі, уз’яднанага чалавецтва, такога суіснавання людзей, калі іхныя ўзаемаадносіны будуць грунтавацца на гуманістычных прынцыпах і пачатках. (Дарэчы, умоваю гэтага адзінства, паводле Ясперса, павінна стаць прымальная для ўсіх палітычная форма — прававая дзяржава, збудаваная на поўным адмаўленні ад любых відаў таталітарызму.)
Усе названыя дэфініцыі новага “восевага часу” нас не тычацца, бо ў Зоне — адмысловае разуменне “гуманнасці” ды “адзінства”. У Зоне — свае міфы. Згодна з Э.Касірэрам, форма міфалагічнай думкі ператварае ўсю рэальнасць у метафару. Міфалогія Зоны прадукуе метафары... Зоны. Чарнобыль — хоць і самая жахлівая ў сваёй незваротнасці трывога, але толькі адна з шэрагу. Трывога лёсу і смерці — першая з трох.
***
Трывога пустэчы і бессэнсоўнасці на мяжы стагоддзяў, і тым больш тысячагоддзяў, як правіла, ператвараецца ў істэрыю. У нагнятанні апакаліптычных матываў ёсць штосьці ад дэкадансу, зразуметага як “старэнне стылю”. Ды калі астатняе чалавецтва можа гуляць у дэкаданс, дык у Зоне — свае гульні.
Сёння беларусы, акрамя экзістэнцыйнай “страты сэнсу”, непазбежнай для чалавека, перажываюць “страту самасці”. Трагедыя заключаецца ў тым, што страта саміх сябе (у нацыянальна-культурным сэнсе) з’яўляецца ці то паўтаральным, ці то зацяжным, перманентным станам. У.Гніламёдаў, аналізуючы ў артыкуле “Паэтычныя традыцыі і менталітэт” (“Полымя”, 1997, № 11) працэс празаізацыі паэтычнай мовы ў ХІХ стагоддзі, робіць наступную выснову: “…паколькі “прагрэс народа” быў штучным чынам запаволены, то прыпынілася, натуральна, і развіццё беларускай мовы як мовы літаратурнай. І не толькі мовы — усёй нацыянальнай культуры. Гэтаму спрыялі тыя нерухомасць, прыгнечанасць і манатоннасць жыцця, якія ўсталяваліся на Беларусі пасля паражэння шэрагу паўстанняў ХІХ стагоддзя”.
Новы век — новыя песні. Ды не ў Зоне. Некаторыя стваральнікі сучаснай беларускай культуры быццам страцілі матывацыю ўласнага руху. Іхнія творы ўмоўна можна параўнаць з паўфабрыкатам: нягледзячы на ўсю прэзентабельнасць, не хапае таго “неагульнага”, наяўнасць ці адсутнасць якога звязана з тым, кім усведамляе сябе творца — “насельніцтвам” Зоны ці “народам”. Імкненне стаць часткаю таго ці іншага кантэксту (славянскага, еўрапейскага, усясветнага ці інш.) тады набывае сэнс, калі самабытнасць з’явы не выклікае сумненняў ні ў “кантэксту”, ні ў самой з’явы.
У Зоне адчаю “самабытнасць” надрыўная. У згаданым артыкуле У.Гніламёдаў заўважае, напрыклад, што “беларуская паэзія ўзрасла на традыцыях ангажаванасці”. Апошнім часам усё выразней адчуваецца вымучанасць патэтыкі многіх твораў беларускай грамадзянскай паэзіі. Паэты “вучаць” народ — сябе, верагодна, далучаючы падсвядома да “каманднага эшалону”. У нашай Зоне асобныя творцы неяк залішне лёгка становяцца вертухаямі, стараюцца аздобіць “патрыятычнымі” лозунгамі пляц, дзе муштра несвядомага народу выглядала б эстэтычна. Маралізатарства — важнейшы чыннік ідэалогіі Зоны. Аднак многія творцы ставяцца да яго з непрыязнасцю, пра што сведчыць паэзія Р.Барадуліна, Н.Гілевіча, Н.Мацяш, В.Шніпа, Л.Рублеўскай, Л.Галубовіча, Л.Дранько-Майсюка ды інш.
“Новыя бітвы прыдумаў час” — заўважае К.Камейша ў адным з вершаў зборніка “Лінія лёсу”. Паўстанні ХІХ стагоддзя рэдукаваліся ў ХХ-м да пікетаў. Ды час ідзе — метафары застаюцца: “Мая Айчына — ты мая Турма, //І каб хацеў другой — другой няма” (Віктар Шніп). Людзі сыходзяць — Зона застаецца. Спачуванне выклікае няпафасны аптымізм таго ж В.Шніпа: “Люблю і веру, што мінецца дзень // І адпаўзе ў нябыт нябыту цень…” Толькі чаму замест шматкроп’я напрыканцы фразы так хочацца паставіць пытальнік? Можа, таму, што, паводле Ціліха, трывога пустэчы і бессэнсоўнасці раэлізуецца ў разнастайных відах адчужэння — і непазбежна перацякае ў трывогу віны і асуджэння.
***
Асуджаныя на жыццё ў Зоне — хворыя на непазбыўную віну, бо міфы часоў “першатварэння”, распаўсюджаныя сярод іх, пераканаўча даводзяць, што ў будаўніцтве Зоны кожны прымаў удзел. Цверазілаўка А.Федарэнкі — выдатная метафара, якая ілюструе бессэнсоўнасць “паўстання” ў Зоне. Што б ты ні зрабіў,— вінаваты, не робіш нічога — вінаваты. “У кожнага свой смутак” (Э.Агняцвет) — віна, пэўна, таксама.
Беларуская літаратура, напрыклад, ніяк не можа вызначыцца, у чым жа яна канкрэтна вінная: у сваім “правінцыяналізме”, “саўковасці”, “вясковасці” (пералік далёка не поўны). Так, С.Дубавец выносіць уласны прысуд беларускай савецкай літаратуры ў артыкуле “Ружовы туман” (“ЛіМ”, 9 студзеня 1998 г.). Памятаючы: Зона вялікая — рана ці позна нехта асудзіць і яго, літаратар дае прэвентыўнага выспятку, не заўважаючы (ці ігнаруючы свядома), што ён дзейнічае ў межах усталяванага ў Зоне парадку: асуджаць можна таго, хто не пры справах. Дзеянне ж адбываецца ў Зоне метафар, якія “могуць стацца небяспечнымі не толькі з-за таго, што яны прымушаюць нас думаць, нібыта тое, на што яны намякаюць, існуе рэальна, але і з-за таго, што падштурхоўваюць нас да думкі, быццам уласцівасці адных рэферэнтаў метафары з’яўляюцца неад’емнаю часткаю іншых яе рэферэнтаў” (Э.Маккормак). Калі маніць адзін — значыць, маняць (могуць, хочуць) усе. Логіка Зоны. Яе, калі хочаце, дыялектыка.
Што рабіць, калі “позна жыць і рана паміраць” (А.Пашкевіч)? Вызваленнем здаецца радыкальнае: “Упоперак горла — лязом” (У.Някляеў).
На шчасце, беларуская літаратура (і культура ў цэлым) не схільная да суіцыду. Мы ўсё яшчэ маем надзею, што “прыйдзе новых пакаленняў на наша месца чарада” (Янка Купала), і ўжо яны разбяруцца. Ёсць, праўда, небяспека, што іх сустрэне тая ж Зона. І нашае сёння ў іхнім заўтра зноў будзе вінаватым.
***
Х.Артэга-і-Гасэт бачыў у метафары сімвал вышэйшай рэальнасці. Пасля “паўстання мас” гэтая “вышэйшая рэальнасць” стала неактуальнаю для пераможцаў. Метафары знайшлася праца ў індустрыі мрояў.
Метаметафарысты памкнуліся даць тропу новае жыццё праз ускладненне метафарычнага коду. Іхняя метаметафара (метабала, паводле М.Эпштэйна) — гэта мастацкі прыём, што дазваляе паэтычнай свядомасці прарывацца скрозь напластаванні культуры да першаснай міфалагемы, суадноснай з сучаснымі рэаліямі. Аднак метабала, блукаючы ў калідорах быцця, выводзіць у нейкую іншую “вышэйшую рэальнасць”, дзе пануе не ўсеадзінства, але адасобленасць. (Як адзначае крытыка, абяцанне метабалы часта заканчваецца пошукамі знешняга падабенства: “Сердце, сердце, тебя все слушай, // На тебя же не посмотри — // На боксерскую мелкую грушу, // Избиваемую изнутри” (А.Шварц).
Пэўна, беларускай паэзіі (як і ўсёй літаратуры) няма патрэбы пакутаваць у пошуках метабал, неакрэсленых і шматслоўных. У нас ужо ёсць — сапраўды экзістэнцыяльная! — метафара Зоны. Які ў яе патэнцыял, як з ёю абыходзіцца, як вылічыць радыюс (і наступствы) ейнага ўздзеяння — ах, як шмат мы ведаем пра ўсё гэта!
Ці ж нам, т у т э й ш ы м, не ведаць.
1998 г.