Дзеньнік прыватнага чалавека

Апавяданьнi, iмпрэсii, эсэ

Дубавец Сяргей

---

Энігма

Важкi том выбраных твораў Максiма Танка за 1952 г. на добрую траціну прысьвечаны Сталiну. Дасканала зробленыя вершы. Я не ўстрымаўся й гадзiны са дзьве дэклямаваў, аж пакуль не сарваў голас. Знаёмы мастак сказаў мне: нiчога дзiўнага, у Маякоўскага такiя вершы яшчэ лепшыя. Маўляў, ёсьць таленты ад Бога, а ёсьць -- ад д'ябла, i яны бяруць верх папераменна. Дастаткова параўнаць з гэтымi майстэрскiмi вершамi Танка нягеглыя стогны сёньняшнiх паэтаў пра бел-чырвона-белы сьцяг i нашу недадушаную мову.

Але ў тым i рэч, што Танк -- не ад д'ябла. У iм ня знойдзеш нiчога прынцыпова нездаровага. Якраз наадварот. Сваiм роўным, заўсёды крыху прыўзьнятым тэмпэрамэнтам ён наблiжаецца да прарочага тэмпэрамэнту Купалы. Але Купала славiў Сталiна на схiле свае творчасьцi, пiшучы "левай нагой", па iнэрцыi. I гэта была ўжо ня першая iнэрцыя паэта, якi стаў Купалам яшчэ ў 1910-я. Танк жа пiсаў оды Сталiну "на ўзьлёце", толькi ўступаючы ў пару свайго шматкнiжжа. Як гэта растлумачыць?

Тут я адразу адкiдаю матывы "д'ябальскага часу", "немагчымасьцi пiсаць пра iншае" i што "ўсе так пiсалi". Iнакш ня варта было б i вылучаць Танка з шэрагу ўсiх ды iншых. Я думаю пра тлумачэньне, якое даў гэтаму другi знаёмы мне творца: маўляў, недалёкi чалавек, адораны пачуцьцём моўнага рытму, выхаваны на ўзорах эўрапейскага паэтычнага мадэрну, -- кляпаў сабе вершыкi на тэмы актуальнае iдэалёгii. А iнакш -- як растлумачыць тое, што першы свой "сталiнскi" верш Танк пiша ўжо 17 верасьня 1939 году: "Ад сэрца мы шлём сваё шчырае дзякуй Сьцягам i байцам i прыслаўшаму вас" (дарэчы, у наступных выданьнях усё гэта выпраўлена, хоць даты пакiнутыя ранейшыя)? Як растумачыць зусiм ужо вузкалобы паводле зьместу верш "Памяцi таварыша Жданава", напiсаны чалавекам, якi безумоўна ведаў пра вышэйназванага таварыша больш, чым ведаў тады просты сьмяротны, -- i напiсаны, пэўне ж, без чыйгосьцi прымусу? А хiба ня ведаў Танк пра масавыя пасьляваенныя рэпрэсii супраць "заходнiкаў", хiба не зьвярталiся да яго ягоныя ж паплечнiкi, знаёмцы, сваякi, калi вывозiлi Вiльню, Горадню, Нарач? А ён адказваў iм новымi вершамi пра калгаснае шчасьце, асьветлены зарою маўзалей, пра Сталiна, Сталiна, Сталiна... А iнакш -- як растлумачыць эпiграф з Пушкiна да верша пра мяжу ў Берасьцi: "Вот, вот она! вот русская граница"?

Калi б гэтыя тэмы былi нейкiмi выключэньнямi ў творчасьцi паэта, можна было б дашуквацца ў гэтых вершах i нейкiх адваротных намёкаў, як скажам, у канцоўцы верша "Правадыр": "Хай шумяць твае годы баявымi сьцягамi над краiнай маёй, над зубцамi Крэмля!" Можна было б гаварыць пра знарочыста аднастайную дыдактычнасьць гэтай паэзii. Але сам Танк абвяргае такiя дапушчэньнi.

Цi ня лепшы "сталiнскi" верш яго прысьвечаны Вiльнi. Тут -- апошняе чалавечае жаданьне паэта, якое ня можа быць выказанае няшчыра, i гэтая шчырасьць распасьцiраецца на ўвесь твор, у тым лiку й на iдэалягiзаваныя радкi. Я думаю, што гэты верш яшчэ вернецца ў анталёгii, дзiўным чынам несучы ў будучыню адухоўленае паэтам iмя тырана.

Я гэты горад знаю з даўнiх дзён,
Дзе дрэмлюць замка гордыя руiны,
Дзе ўзьняў густое вецьце ясень, клён
Над сном акамянелым Гедымiна;
Дзе пад аркадамi сiвых муроў
Праходзяць ценi вулкамi вузкiмi:
Пясьняр Лiтвы, наднёманскiх палёў,
У падарожным плашчы пiлiгрыма,
I Калiноўскi, i таварышы...
Я чую голас iх у змроку шэрым,
Я чую, як Вяльля ў начной цiшы
Бароў прадвечных падмывае бераг.

I хоць навiслых камянiцаў сiнь
Начэй нямала беспрытульных тулiць,
А ў збуджаным напеве успамiн
Яшчэ ня ўсё балючае заснула.
Яно на кожным кроку устае,
Гарыць у верасьнёвай пазалоце,
Дзе вецер песьнi першыя мае
Рваў на Лукiскiм, на калючым дроце, --
Усё ж люблю я гэтых вулiц гул,
Граду Панар, высокi золак ранiц
I маладосьць, абвiтую ў тугу,
Якой у вочы можна сьмела глянуць.

Я гэты горад знаю з даўнiх дзён.
I кожны раз мне новыя старонкi
Суровай былi адкрывае ён,
Запiсанай на камнi вежаў звонкiх.
I я чытаю пыльныя радкi,
Ў якiх вiтае сьветлы дух Скарыны,
I устаюць мiнулыя вякi
I слаўныя краiны гадавiны.
Вось абелiск узьняўся, як прамень,
Над Чэрняхоўскiм, над магiлай паўшых,
I словы Сталiна палаюць ноч i дзень
Аб дружбе брацкай i аб славе нашай.

Я гэты горад знаю з даўнiх дзён.
I каб ня хвойны пах бацькоўскай хаты,
I каб не нарачанскай хвалi звон
Ля курганоў, ля сосен расахатых, --
Хацеў бы я, каб мой апошнi сьпеў
Тут, сярод гэтых незабыўных вулак,
Дзе ўпершыню ён гулка празьвiнеў,
Знайшоў спакой i вечны свой прытулак.

Словам, нiдзе й нiколi потым, калi ўжо стала можна, Танк адкрыта ня даў падставаў думаць, што пiсаў пра Сталiна няшчыра, што на самой справе ўсё бачыў i разумеў па-людзку, а не па-функцыянэрску, што "ня верыў". Не, верыў. I, бадай, так моцна, што новыя часы зусiм загналi яго ў кут. Мы атаясамлiвалi яго зь Вiльняй, зь iмёнамi тых, каго ён там ведаў, з эўрапейскiм духам у беларускай паэзii. А ён, улаўраны й народны, чалавек прэзыдыюмаў i прывiлеяў, ператварыўся ў сапраўдны наглуха задраены танк на п'едэстале -- такi самы, як стаiць каля ягонага дому ў Менску. Напiсаўшы мноства тамоў, ён так i не сказаў нi слова пра тое, хто ён, i, будучы ўвесь час навiдавоку, стаў, бадай, самым замкнёным, таемным i загадкавым чалавекам у беларускай лiтаратуры.

"Недалёкi" -- занадта простая разгадка ягонае таямнiцы. Паэт узроўню Купалы й Багдановiча -- недалёкi чалавек, -- гучыць занадта парадаксальна для дэфiнiцыi. I таму, думаю, яшчэ не адно пакаленьне будзе шукаць сапраўднага Танка ў ягоных дзёньнiках, лiстох i вершах, тлумачыць яго й зноў не задавальняцца тлумачэньнем.