Франц Сіўко
УДОГ
Аповесці і апавяданні
АПОВЕСЦІ
ТРОЕ
I.
I тут, у гэтым пляскатым, падобным на блiн стозе, на якi ўзбiлiся выпадкова надвячоркам, не было спакою. Сякач доўга не мог заснуць, усё тоўк Юрку нагамi ў спiну, то мармытаў нешта няскладнае, то падхоплiваўся як апараны з месца, сцiснуўшы ў руцэ тронак страпарэза, тупа азiраўся наўкола. Ад аднаго ягонага цяжкога, звераватага позiрку ў Юркi мiжволi замiрала сэрца. Лежачы на спiне, ён рабiў выгляд, што спiць, а сам тым часам пiльна сачыў з-пад рукi за кожным рухам хаўруснiка.
Нарэшце той, сцягнуўшы боты, нiбыта супакоiўся: уладкаваўся побач валетам, захроп. Смурод ад ягоных ног так моцна шыбануў Юрку ў нос, што яго ледзь не званiтавала. Ён памкнуўся павярнуцца да Секача спiнаю, але беспаспяхова: той адразу напружыўся, пачаў шнарыць рукою па лежбiшчы.
Змiрыўшыся з лёсам, Юрка ўхутаўся з галавою ў каўнер курткi, прымусiў сябе змежыць павекі.
Калi ён прачнуўся, Секача побач не было. Не было i плашча. Толькi ўмяцiна ў саломе ды востры, да рвоты прытарны пах брудных ног напамiналi аб iм у гэтай пустэльнi.
Юрка паляжаў яшчэ колькi часу, затым падняўся, пазяхаючы, накiраваўся да краю сцiрты.
Ад месца, дзе з’ехаў унiз Сякач, вяла да хмызу вузкая, пракладзеная нагамi паўз атаву няроўная паласа. Ля кустоў яна рэзка зварочвала ўправа i неўзабаве гублялася за пагоркам.
Ён спусцiўся са стога, стараючыся трапляць нагамi ў Секачовы сляды, падаўся полем да кустоўя. Падарожжа аказалася не з прыемных: раса працiўна студзiла ногi, штанiны хутка набрынялi вiльгаццю, зрэзаная напярэдаднi саломаю скура пад iмi зачырванела, пачала свярбець.
Сякач, убрыўшы па каленi ў ваду, мыўся. Зачуўшы ззаду шоргат, ён iмгненна выпрастаўся, выхапiў з кiшэнi штаноў страпарэз.
– А, ты, прыдурак! – сказаў, убачыўшы Юрку. Схаваў нож назад у кiшэню, павольна зачэрпваючы жменямi ваду, узяўся аблiваць белыя, сколатыя iголкамi грудзi. – Жэрцi хочацца... Пашукаў бы чаго.
– Збоч хмызу бульбянае поле, – сказаў Юрка. – Можна набраць бульбы i спячы на агнi.
– Дык спячы! – Сякач наблiзiўся да берага, пачаў церцi па чарзе трыснягом брудныя свае, парослыя валасiннем ногi. I чым больш цёр, тым больш зласлiвым рабiўся, налiваўся чырванню ягоны твар. – Халера, такi сверб мiж пальцаў. Зар-раза!
Юрка шмыгнуў у кусты, подбегам кiнуўся па следу назад, да сцiрты. Там знайшоў у кiшэнi мяшэчак i запалкi, зноў саслiзнуў унiз, падаўся на поле.
Бульба яшчэ дзе-нiдзе цвiла, але шмат ужо было i сухiх, зрудзелых кустоў. Падчапiў адзiн такi палкаю – тры буйныя клубнi выкацiлiся на паверхню баразны, заззялi ў промнях празрыстаю, у цёмныя вочкi, скураю. Капнуў другi, трэцi – тое ж самае. Набраўшы паўмяшэчка, старанна зараўняў баразну, пашыбаваў да сцiрты.
Сякач ужо ляжаў наверсе, фыркаючы ад задавальнення, глымзаў нейкую скарынку. 3-пад цеснай майкi, якую ён паспеў на сябе ўспянцёрыць, выглядваў кавалак татуiроўкi: жаночыя ногi з доўгiмi, загнутымi ўнутр птушынымi кiпцюрамi.
– Накапаў?
– У-гу.
– Што далей?
– Трэба раскласцi вогнiшча.
– Дык раскладзi!
– Запалак не маю.
– На. Ды глядзi, ашчадна – апошнiя. Нож ёсць?
– Не.
– Ух, нядбалiца... Ладна, на страпарэз, – Сякач зласлiва шыкнуў, перавярнуўся на жывот.– Будзе гатова – паклiчаш.
– Свiння ты працiўная! – Жанчына пэцнула карову па шыi, зноў апусцiлася на зэдаль.
Тонкi белы струменьчык, пенячыся, бадзёра забiўся аб дно даёнкi. Карова скасавурылася, памахваючы хвастом, выцягнула шыю, пачала са смакам абскубваць лебяду, што сям-там вытыркалася па-над плотам.
– Вось толькi б гойсала, ды жэрла, ды дратавала лехi, – працягвала жанчына. – Ну, няпраўда, дам жа табе рады. Запру ў хляве, тады паскачаш, нягоднiца!
Карова, звычная, вiдаць, да такiх пагроз, абыякава зiрнула на гаспадыню, тыцнулася мордай у хустку.
Юрка счакаў, пакуль старая ўправiцца з даеннем, вылез з хмызу, няўпэўненаю хадою накiраваўся да хлява.
– Дзень добры, цётка, – сказаў, кiдаючы пагляд на схоў, дзе застаўся Сякач. – Як маецеся?
Жанчына хвiлiну-другую стаяла нiбы скамянелая, моўчкi глядзела на нязванага госця.
– Добра жыву, дзякаваць Богу, – сказала нарэшце, падхоплiваючы даёнку з малаком. – Сам хто будзеш?
– Ды вось, еду ў Полацк па справах. А тут, як на злосць, матацыкл сапсаваўся, кукую на дарозе. Есцi захацелася – не вытрываць, можа, дасi якога харчу?
Яна згодна матлянула галавой, хуценька падалася праз панадворак да хаты.
– Скварчыну дам, хлеба, малака во... Здалёк едзеш?
– Здалёк.
– Ну дык пачакай, зараз прынясу. Дала б чаго гарачага, ды не палiла сёння. Адной цi шмат трэба? Таго лiзнеш, сяго – i сыты. I дроў мала, ашчаджаю.
Дзвярэй у сені яна не зачынiла, i Юрка выразна чуў, як яна размаўляла сама з сабою, бразгаючы посудам:
– Дам, а як жа... Дарога – гэта не жартачкi, у дарозе ўсяляк здараецца... Сёння ты чалавеку, заўтра – чалавек табе. А як жа, трэба дапамагаць адзiн аднаму. – Яна выйшла на ганак, падала Юрку ладны скрутак. – Во, малака ж яшчэ. – Зноў знiкла ў праёме, зноў вярнулася, на гэты раз са слоiкам. – Во, сам сабе налi. Лi, лi, не саромейся. Хочаш, тутака папi, хочаш – з сабою бяры. Слоiкаў у мяне шмат, не збяднею. Лi паўней. Ну, от – парадак.
Яна прысела на хвiлiну на зэдаль, i цяпер нарэшце Юрка мог разгледзець яе ўсю. Гэта была кабета гадоў шасцiдзесяцi пяцi, камлюкаватая, з тоўстымi агрубелымi рукамi, даволi мажная. Адно вока ў яе было крыху вузейшае за другое, а над брывом чарнела даволi вялiкая бародаўка, але гэта неяк зусiм не псавала твару – можа, з-за дабрынi, якою яна, здавалася, была наскрозь пранiцана. Апранута жанчына была вельмi проста: ватоўка, чорная, вышмальцаваная дзе-нiдзе спаднiца, на нагах – гумавыя шырокiя адразанiкi.
Яна таксама разглядала Юрку, але не адкрыта, а ўпотайкi – збоку, з-пад рукi, нiбы незнарок. Затым падхапiлася, пасмiхаючыся сама сабе, пачала перацэджваць малако з даёнкi ў бiтон. Зрабiўшы гэта, ускiнула зверху на бiтон накрыўку, панесла пад вiшняк, дзе стаяў напоўнены вадою цабэрак.
– Навошта вы гэта робiце? – здзiвiўся Юрка. – Малако ў ваду стаўляеце!
– Адразачку бачна, што не дзеравенскi, – засмяялася яна. – Гэта – каб адстаялася. Адстаiцца ў халодным – смятана будзе. Канечне, лепш бы ў пограбе, ды ў мяне няма. Каторы год ужо сынка свайго недарэку прашу – выкапай... дзе там! I ў той бок не глядзiць. Студня тэж няблага, ды зноў жа – трэба капаць, а хто будзе? Але нiчога, мая Лысуха тлустая, i таго, што ў цэбры выстойваецца, мне адной хапае.
– А сын?
– Ён асобна жыве, у Шмулёўцы. У яго свая гаспадарка. Кароў ажно дзвюх трымаюць, – яна ўздыхнула. – Вось як яно бывае: усё, здаецца, ёсць – а жыцця няма.
– Чаму так?
– Ат! – яна махнула рукой, адышлася ад цэбра.
– Дык я пайду, цётка, – заспяшаўся Юрка.– Дзякую за пачастунак.
– А на здароўе. I табе дзякуй.
– Мне за што?
– А за тое, што пагаманiў са старой, хоць жывога чалавека ўбачыла.
Секача ў схове не было. Але не паспеў Юрка i з дзесятак крокаў ступiць ад умоўленага месца, як дзве чэпкiя, дужыя рукi абцугамi абхапiлi яго ззаду за шыю, прыгнулi долу.
– Ну, надыбаў?
– Ага.
– Што сказаў? Нябось, расплявузгаў...
– Не.
– Глядзi мне! – Сякач пагрозлiва шыкнуў. – Калi што – галаву адарву. – Ён выхапiў з Юркавых рук слоiк, пачаў павольна, смакуючы кожны глыток, пiць. Час ад часу ён адрываўся ад пасудзiны, i кроплi, што заставалiся на вуснах i падбародку, тоненькiмi паскамi сцякалi назад, у слоiк. I толькi калi на дне засталося зусiм крыху, спахапiўся, падаў слоiк Юрку.
– Пi.
– Я ўжо папiў... там, – зманiў Юрка.
– Не хочаш – не трэба. – Ён дапiў малако, шпурнуў пусты слоiк у куст, дробна, па-бабску хiхiкнуў. – А ты зух, малы! Бач, як падлабунiўся да цёцi: напаiла, яшчэ i з сабою дала. Мабыць, дагадзiў! Ну, кажы, як на споведзi, памацаў крыху? Маўчыш? Значыць, было! Было-было! О, а тут што? Ого, сала! Ну, зух! – Ён падняў разгорнуты скрутак на далонях угору, прытанцоўваючы, весела пакiраваў напрасткi праз хмызняк да стога.
Сала аказалася ледзь-ледзь гарклявае, з ялчынаю, але на гэта не зважалi: елi хутка, са смакам, прыкусваючы хлебам i рэшткамi бульбы. Сякач, нейкi вачавiдкi палагаднелы, усё пасоўваў да Юркi лепшыя кавалкi, прыгаворваў:
– Еш, ты малады, табе патрабуецца.
Гэткая рэзкая змена ў настроi хаўруснiка i дзiвiла Юрку, i бянтэжыла. Што гэта ён? То зверам кiдаўся, а то раптам на ягня перарабiўся...
Сякач тым часам адвалiўся ад стала, улёгся нiцма на плашч.
– Мо паспiм гадзiну якую? – сказаў цiха, як не сваiм голасам. – Га?
Юрка прыпарушыў саломаю недаедзеныя кавалкi хлеба, зняў куртку, лёг побач.
– Колькi гадоў табе? – Халодная кiпцюрыстая далонь легла яму на лоб, паволi з’ехала да шчакi.
– Шаснаццаць.
– А выглядаеш маладзей. Вiдаць, не надта шчыравалi вас кармiць у iнтэрнаце?
– Усяляк здаралася. – Юрка таксама перавярнуўся на жывот.
Рука апусцiлася на плячо.
– За што цябе?
– За крадзеж.
– Шчасце тваё, што са мною спаткаўся. Адзiн бы нiзавошта не ўцёк з таго смярдзючнiка. Я, брат, кэпэзэшнiк сталы, усе хады-выхады знаю. Так што трымайся мяне – не прападзеш. – Сякач пасунуўся блiжэй – так што стала чутно яго перарывiстае, з пахам нячышчаных даўно зубоў, дыханне, шаргануў рукою па спiне...
I ў гэтую ж хвiлiну ўдалечынi выкацiўся з-за кустоў «Беларус», фыркаючы гарам, пакiраваў напрасткi да хутара.
– А гэта што за кент такi пхнецца? – прымаючы руку з Юркавай спiны, незадаволена прамармытаў Сякач. – Што за праява?
Трактарок, параўняўшыся са стогам, нечакана спынiўся. Малады, гадоў пад дваццаць пяць, трактарыст у кепцы набакiр i збадзяным, запарушаным пацярухаю ватнiку выкараскаўся з кабiны, пачаў спраўляць на кола патрэбу. Затым прыкурыў, не зашпiлiўшы кятуркi, уладкаваўся побач з лужынаю, узяўся разглядаць абутак. Бот на яго правай назе быў кiрзавы, другi, значна шырэйшы ў халяве, – больш нагадваў здаля гумавы. Маладзец, пахiстваючыся, недаўменна жмурыўся, мацаў адну нагу, другую i ўсё, здавалася, не мог уцямiць, як гэта такое здарылася. Нарэшце ён падняўся, бразнуў вобзем акурак, палез назад, у кабiну. Трактар жвава фыркнуў, памчаўся полем у накiрунку хутара.
– Што яму тут трэба? – заклапочана азваўся Сякач. – Ну ж боўдзiла! – Ён ускiнуў угору сколатае сваё, спружынiстае цела, пачаў апранацца. Па тым, як загарэлiся, заблiшчэлi ягоныя вочы, Юрка здагадаўся: пойдзе за трактарам следам. Ён хацеў запытацца, цi так гэта, але не асмелiўся.
– Цябе не тычыцца, – нiбыта адгадваючы ягонае запытанне, што камяком засела ў горле, рыкнуў Сякач. – Сядзi цiха i не выпендрывайся. – Ён споўз са стога, шырока, неяк па-звярынаму стаўляючы ногi, пасунуўся аблогаю да кустоў, туды акурат, адкуль з’явiўся трактар.
Юрка счакаў, пакуль ён знiкне ў лагчаку, таксама з’ехаў унiз, азiраючыся штохвiлiны на тое месца, дзе знiк Сякач, пашыбаваў да хутара.
Раса ўжо спала, i толькi дзе-нiдзе ў нiжэйшым выблiсквалi з-пад лiсця вiльготныя, быццам прысыпаныя iнеем кусцiкi трыпутнiку i пакручаных, нiзенькiх рамонкаў. Сонца было даволi высока, прыпякала. Але то была ўжо не летняя спёка – адчуваўся жнiвень.
Юрка перасек наўскос лагчыну, выйшаў напрасткi да хаты i адразу ўбачыў жанчыну. Яна сядзела на парозе хлява, кармiла з гарца курэй. Побач сядзеў трактарыст, хiстаючыся, тоўхаў яе пад руку.
– Адчапiся, слата, – адмахвалася яна. – Кажу няма – значыць, няма. А каб i было, не дала б, бадзяка ты паскудны. Сонейка ледзь у моц увабралася, а ён ужо залiў вочы... Сораму не маеш, сябе не шкада, дык хоць дзяцей пашкадаваў бы...
– Ну, матка... – не зважаючы на ўшчуваннi, працягваў квiлiць маладзец. – Апошнi ж раз прашу, будзь чалавекам! Апошнi, кажу табе, а болей i ў рот не вазьму. Ну-у вось адну толькi кропельку дай, а там паглядзiш.
– Сказала табе – няма. – Жанчына паднялася з месца, змахнула з падолу рэшткi круп. – Едзь на работу, лыга, нябось тры днi ўжо не паказваўся. Вось улепяць штраф, тады запяеш.
Трактарыст нехаця ўстаў, чапляючы нага за нагу, павольна паплёўся да «Беларуса».
– Не даеш – у iншым месцы знайду, – сказаў, узлазячы ў кабiну. – Мяне людзi паважаюць, дзе нi папрашу, усюды не адмовяць. Не тое што ты... Гады ў рады папрасiў, дык кукiш паказала.
Трактар рэзка iрвануў з месца, папоўз узмежжам да дарогi. I ўвесь час, пакуль ён быў вiдзён, жанчына нерухома стаяла пасярод панадворка, са стоена-скрушлiвай жальбаю ў вачах глядзела яму ўслед. Затым спахапiлася, ускiнула гарнец на плот, падалася да хлява, пачала адкiдваць вiламi ад дзвярэй гной.
Юрка варухнуўся, падаўся наперад. Сухая галiнка, праразаючы цiшыню, трэснула пад нагамi. Але жанчына, занятая сваiмi клопатамi, нават не схамянулася. Спарадкаваўшы гной, яна дастала з падстрэшша касу, прынялася абкошваць быльнёг вакол дрывотнi. Рабiла яна гэта спрытна, з веданнем справы, i Юрка, якi за ўсё сваё жыццё нi разу не трымаў касы ў руках, мiжволi ёй пазайздросцiў. Захацелася выйсцi са схову, папрасiць павучыцца. Але думка, што кожную хвiлiну можа ўзбiцца сюды Сякач, астудзiла яго.
Жанчына тым часам адклала ўбок касу, узялася збiраць накошанае ў кошык. Цяпер, калi яна стаяла амаль побач, бокам да куста, за якiм ён хаваўся, Юрка заўважыў, што яна не такая ўжо i старая, як падалося па першасцi. Зараз ёй можна было б даць i пяцьдзесят пяць, i меней. Была яна без хусткi, i гэта вельмi неяк ажыўляла, маладзiла даволi прывабны, з шыракаватым носам твар. Праўда, было шмат маршчын пад вачыма i на шыi, але i яны не псавалi агульнага ўражання: ўсё згладжвалi рахманасць i рухавасць моцнага, здатнага да любой працы чалавека.
Яна пераступiла праз парог хлява, i бадзёрае, працяглае, крыху надрыўнае скавытанне падсвiнка рванулася ёй насустрач.
Юрка вярнуўся ў хмыз, да таго месца, дзе чакаў яго ўранку Сякач. Расхiнуў куст чаромхi: слоiк ляжаў на месцы. Ён падабраў пасудзiну, рушыў назад, да хлява.
Жанчына ўсё яшчэ валаводзiлася з падсвiнкам: чуцён быў голас – такi ж засяроджаны, ушчувальна-пяшчотны, як ранiцой, калi яна размаўляла з Лысухай.
Нарэшце яна выйшла з хлява. Паставiла пад дрывотню кошык, пачала счышчаць з ботаў травой камякi гною.
– Не пужайцеся, цётка, то я.
Яна хiснулася ўбок, у вачах яе, чамусьцi чырвоных i вiльготных, мiльгнуў страх.
– Ты, малец? Фу, напалохаў! А казаў – направiш матацыкл i паедзеш. Не направiў?
– Не. – Юрка выцягнуў руку. – Вось, слоiк вам прынёс.
– Якi слоiк? – яна няўцямна пацiснула плячыма. – А-а, гэты... Дарэмна стараўся. У мяне iх, гэтых слоiкаў, можа, мiльён. Вунака цэлая гара быткуецца. – Яна адчынiла паветку. – Колькi разоў прасiла ягамосця: завязi здай – дзе там!
– Ягамосць – гэта хто?
– Сына так называю, – яна махнула рукой. – Трактарыстам робiць у калгасе. Во толькi ад’ехаў, з паўгадзiны. Мо бачыў?
– Бачыў трактар.
– Ну, ён быў... Дык не направiў, кажаш, матацыкл?
– Не.
– Шкада, з Косцiкам размiнулiся. Ён у мяне кемлiвы, петрыць у тэхнiцы, не зважай, што выпiвоха. От ён бы наладзiў. Шкада, што раней не прыйшоў. – Яна павярнулася, падалася панадворкам наўскос да хаты. – Хадзi з’еш што-небудзь. Наварыла, думала, можа, паесць, аж яму даволi ўжо, накармiлi чужыя ледзь не да гарачкi.
– Як гэта – чужыя?
– А так. Машына ў ягоных руках, вось i карыстаюцца... Падвязе каму што, соткi пабарануе цi абарэ – i плацяць гарэлкай. Яму радасць, а матцы – гора. Ды што зробiш: цярпi, Зося, так прыйшлося.
– Вас Зосяй зваць?
– Ды не! – засмяялася жанчына. – Я Мар’я. А пра Зосю гэта ў нас прыслоўе такое. – Ну, хадзi, хадзi ў хату. – Яна амаль сiллю ўцягнула Юрку ў кухню, пасадзiла на лаву, пад абразамi. Налiла ў талерку варанай капусты, дастала з-пад прыпека ладны кавалак мяса. – Вось, еш... У цябе бацькi далёка?
– Дык... у горадзе, – знiякавеў ад нечаканасцi Юрка.
Жанчына ўсмiхнулася.
– У горадзе жыць добра, – сказала, адразаючы ад акрайца лусту хлеба. – Магазiны побач, вада ў доме. Прыйшоў з работы, паеў i спачывай сабе. Не тое што ў вёсцы – клопат на клопаце. Статак гэты, зноў жа – хату трэба дагледзець: то комiн абвалiцца, то страха падзiравiцца, то склеп залье... У горадзе, канечне, лягчэй... Бацькi твае заможна жывуць?
– Нiшто сабе.
– Тэлевiзар маеце?
– Угу.
Яна падхапiлася, адчынiла дзверы ў лепшую хату.
– А мой жа няспраўны каторы тыдзень стаiць, – сказала ўзрадавана. – Трэба б майстра выклiкаць, ды хiба дазавешся яго! Можа, ты паглядзеў бы, га? Глянь, даражэнькi, я i прыплачу, калi што...
– У вас чорна-белы? – Юрка застыў на парозе. – Не, у такiм я не разумею. У нас каляровы, дык той мог бы...
– А, каляровы... – жанчына расчаравана ўздыхнула. – Бач ты, каляровы... Ну, то ладна, хай сабе стаiць, можа, уламаю як-небудзь Косцьку завезцi ў райцэнтр.
– Ну, цётка, дзякуй вам яшчэ раз, – Юрка падняўся з-за стала, накiраваўся да дзвярэй. – Пайду я.
– Як знаеш сабе. – Жанчына прынялася парадкаваць посуд. – Шчаслiвенька.
Юрка выйшаў у двор, i яна амаль тае ж хвiлiны выбегла следам.
– Як не направiш, то прыходзь унаначкi, – гукнула з ганка. – Не саромейся, месца хопiць. Так што прыходзь.
– Дзякую. – Юрка весела махнуў рукой, насвiстваючы, падаўся да хмызу. I чым болей аддаляўся ад хаты, тым менш хацелася плесцiся ў логава. Можа, плюнуць на Секача ды вярнуцца на гасцiнны панадворак? Паесцi яшчэ, адаспацца як след, а там... Ды не, небяспечна. Вунь як з тэлевiзарам ледзь не засыпаўся. Хм, каляровы! Што б ужо рабiў з iм: усяго раз i бачыў – год таму, калi Лiдзiя Трафiмаўна, дырэктрыса, зазвала неяк пасля ўрокаў дахаты. Да таго дня i не ведаў толкам, што гэта такое – кватэра. Сядзеў дурань дурнем у куце, баяўся да ўсяго дакрануцца, каб не нарабiць неспадзеўкi якой шкоды. I нарабiў-такi. Захацелася па малой, i замест туалета тыцнуўся ў дзверы кладоўкi. Лiдзii Трафiмаўне стала смешна, а яму... Ледзь дачакаўся канца таго вечара. Пайшоў i, ачмурэлы ад нервовага напружання, заблудзiўся ў мiкрараёне, адстаў ад аўтобуса. Мусiў вярнуцца назад. Лiдзiя Трафiмаўна ўзрадавалася, кiнулася ладзiць пасцель.
То была пасцель! Ад аднаго толькi паху ландыша, што зыходзiў ад бялiзны, можна было звар’яцець i не прачнуцца.
Але ён прачнуўся. Ускочыў з ложка i жахнуўся, убачыўшы на бялюткай прасцiне здрадлiвую пляму. Такое i ў iнтэрнаце зрэдзьчас з iм здаралася, асаблiва калi снiлiся дзяўчаты, i тады моцна перападала ад уедлiвай касталянкi. Але то быў iнтэрнат, а тут... Похапкам успянцёрыў на сябе ненавiсную казённую апратку – i апромеццю з кватэры.
I колькi тыдняў запар потым не мог пераадолець сораму. Сядзеў на ўроках нахiлiўшыся над партай, баяўся зiрнуць Лiдзii Трафiмаўне ў вочы. Але ўрэшце ўсё неяк наладзiлася. Недзе праз месяц пасля таго прыкрага выпадку яна зноў паклiкала яго дахаты, але ён больш не наважыўся пайсцi ў гасцiннае тое жытло.
Затое наведаўся ў iншае месца, пасля чаго i трапiў у мiлiцыю. А там – Сякач, працiўная морда. Уявiў, як той ляжыць, раскiнуўшы рукi-ногi, у стозе, i аж нядобра стала.
Аднак Секача на месцы не было. I гэта так узрадавала Юрку, што ён амаль не падскочыў ад шчасця. Няма! Цi надоўга-то?
Ён сцягнуў з ног чаравiкi, паслаў куртку, з задавальненнем кульнуўся дагары на салому.
Неабсяжнае, з шырокiмi вокнамi блакiту памiж рэдкiх кучаравiстых аблокаў неба дыхала роўна i ўрачыста. Зрэдку парушала гэтую ўрачыстасць чародка птушак, i тады ўсё неяк мянялася ў краявiдзе.
А яшчэ праз хвiлiну выглядвала сонца, i адразу ўсё рабiлася навокал рэзкiм, асляпляла, слязiла.
Расслаблены промнямi, самавiтым абедам i цiшынёй, Юрка i не заўважыў, як правалiўся ў сон.
Прачнуўся ён ад прыкрага адчування ў вуху. Расплюшчыў вочы i ажно здрыгануўся ад пярэпалаху: побач сядзеў, крывячы вусны, нецвярозы Сякач i казытаў у вуху саломiнай.
– Спiш? Ну-ну...
Юрка падхапiўся, пачаў абувацца. Сякач тае ж хвiлiны павалiўся на ягонае месца, выцягнуў з кiшэнi недапiтую бутэльку.
– Хочаш? – спытаў сiпла, жмурачы асалавелыя вочы. – На, пi.
– Не хачу. – Юрка адхiлiў Секачову руку, выпрастаўся. Той iмгненна ўскiнуўся, схапiўшы Юрку за локаць, вывернуў руку назад, за спiну.
– Не хочаш? Як гэта? Ха-ха, – засмяяўся пагана, шчэрачы гнiлыя зубы. – А вось захочаш! Усё, што загадаю, будзеш рабiць. Ну, пi, каму сказаў! Пi, гад! – Ён тыцнуў гарляк Юрку ў губу.
Юрка глытнуў – раз, другi. Саладжавае, з пахам мяты пiтво абпалiла вусны, камяком засела ў горле...
– Слабак! – фыркнуў пагардлiва Сякач. – Не тут, свiнёнак! Марш унiз, там колькi хочаш ванiтуй.
Юрка з’ехаў са стога, нахiлiўся над дзiрваном збоч кусцiка. Працiўны рэзкi боль у грудзях нiбыта крыху адпусцiў, але па-ранейшаму было блага, усё ўнутры пераварочвалася, ногi лекацелi. Нарэшце яго званiтавала, i адразу зрабiлася лягчэй дыхаць – пасвяжэла галава, перасталi мiтусiцца ўваччу жаўтлява-зялёныя мятлiкi.
Тым часам надвор’е стала мяняцца. Раптам узняўся вецер, неба з захаду замiкiцiлася, пакрылася аблокамi. Задрыжэла, забiлася хвалiстымi пасамi трава, зашапацела працягла збоч поля густое альховае лiсцё. Потым яшчэ раз iрвануў, збiваючыся з рытму, вецер, i пайшоў дождж.
Сякач штосьцi крыкнуў зверху, са стога, але што – Юрка не пачуў. Ён усхапiўся з месца, хаваючы твар ад дажджу, скасабочыўшыся, кiнуўся да дрэва, што расло на ўзмежку памiж аблогаю i ўзгоркам. То была лiпа. Тоўстая, з рудым, парэпаным знiзу ствалом, яна, вiдаць, неаднойчы давала ў непагадзь прытулак падарожнiкам: усюды валялася смецце, неглыбокая вузкая ямiна побач зеўрала галавешкамi нядаўняга кастра.
Юрка толькi паспеў забрацца пад голле, як дождж перастаў. Гэтак жа iмгненна, як i ўзляцеў, ацiх вецер, аблокi рассеялiся, выпростваючыся, бадзёра зашумелi, загаманiлi ўверсе набрынялыя сукi.
– Гэй, шчанюк, дзе ты? – працiўны голас Секача данёсся здалёк, стаяў у шарачковай цiшы.
Юрка, якi ўжо намерваўся вылазiць з-пад голля, мiжволi забiўся глыбей, прынiк тварам да пабурэлага, цёплага камля. Недзе непадалёк, па-над кустоўем, успырхнула спужаная чалавечым голасам сарока, замяцелiла крыламi, засакатала па-дурному.
– Гэй! Гэ-эй!
Юрка падняўся на ўвесь рост, учапiўся абедзвюма рукамi за нiжэйшы сук. Дрэва калыхнулася, абдало градам кропель, але ён стрываў. Падцягнуўся, борзда перастаўляючы па ствале босыя ногi, пачаў паволi караскацца ўгору. Узабраўшыся на сук, хвiлiну перадыхнуў, учапiўся за наступны. Так лез i лез, спачываючы, аж пакуль не дапяў амаль да самай вершалiны.
I зноў крыкнуў Сякач, на гэты раз аднекуль збоку, з-за стога. Юрка азiрнуўся i ўбачыў яго: прыкладваючыся на хаду да бутэлькi, той брыў няўпэўненым крокам да ракi. Затым рэзка змянiў накiрунак, крутнуўся наўкола сябе, паплёўся ўсцяж кустоў да хутара.
Хутар таксама з дрэва, хоць i было ўжо цемнавата, быў добра вiдзён. Жанчына, якая дагэтуль корпалася ў гародзе, нiбы прадчуваючы прыход чужога, падхапiлася, падалася ў хату. Праз некалькi хвiлiн яна зноў выйшла на панадворак. Трымаючы ў адной руцэ лусту хлеба, у другой даёнку, накульгваючы, пашкандыбала за хлеў – туды, дзе жыравала на ланцугу мiж пуняй i гародамi карова. Лысуха падняла галаву, мыкнула, кiнулася насустрач гаспадынi. Тая паставiла даёнку, пачала кармiць з рукi жывёлiну.
Расхрыстаны Сякач мiж тым пераадолеў апошнюю канаву, ступiў на ўзгорак. Зараз ад хаты яго аддзяляў толькi хмыз, што цягнуўся на ўсход вузкай, як знарок абсаджанай абапал сцяжыны палоскай алешнiку, сярод якога пракiдалiся дзе-нiдзе кволыя белаватыя бярозавыя ствалы.
3-за кустоў, ад рэчкi, зноў павеяла халадком. Юрка сцепануўся. Кашуля, якую так неабачлiва змачыў, калi караскаўся на дрэва, лiпла да цела, студзiла плечы, непрыемна муляла каўняром вiльготную шыю. Трэба было б падсушыцца, але дзе тут цяпер раскладзеш вогнiшча? Трымаючыся адной рукой за сук, ён сцягнуў з сябе адзежыну, шпурнуў камяком унiз. Затым пачаў паволi злазiць сам. На ягонае здзiўленне, гэта аказалася куды складаней, чым падымацца: вiльготнае голле выслiзгвала з далоняў, шурпаты ствол дзёр жывот, ды i дацягнуцца нагамi ад аднаго сука да другога падалося не так проста. Двойчы ён ледзь не гупнуў на зямлю, страцiўшы раўнавагу, але ўсё абышлося.
Кашуля трапiла акурат на мурашнiк. Цэлае воблака рудавата-жаўтлявых мурашоў роспачлiва мiтусiлася па ёй сюды-туды, iмкнучыся сцягнуць з жытла.
Юрка падняў кашулю, моцна трасянуў. Аднак мурашоў гэта не напалохала, i прыйшлося сапстрыкваць iх па адным пазногцем. Калi ён урэшце даў рады мурашам, зусiм сшарэла.
Ён абуў чаравiкi, трымаючыся хмызу, пасунуўся следам за Секачом да хутара. Але ўжо праз колькi крокаў так змачыў абутак у вiльготнай пасля дажджу траве, што зноў мусiў зняць яго. Так, басанож, i дапяў да хаты, i толькi ўладкаваўшыся за блiжэйшым ад панадворка кустом бэзу, усцягнуў чаравiкi на пачырванелыя, заляпаныя гразёю ногi.
Жанчына перацэджвала малако. Яе вузкiя, з рэдкiмi светлымi вейкамi вочы спалохана мiргалi, вусны трымцелi ў збянтэжанай усмешцы. Яна баялася чужога чалавека i не хавала гэтага. «З чым ты прыйшоў?» – нiбы пыталася ўсёй сваёю постаццю.
А той сядзеў на нiзкiм зэдлiку побач з ганкам, моўчкi цiкаваў за кожным яе рухам звар’яцелымi сваiмi, расшыранымi зрэнкамi.
– Гэта... старая, плiхнi кроплю.
Жанчына нагнулася, адвярнула кранiк. Сырадой борзда заструменiўся ў падстаўленую бутэльку.
– Ды не гэтага! – раўнуў Сякач. – Ты што, з глузду з’ехала? – Ён усхапiўся, хiснуўся да жанчыны, паклаў руку ёй на клуб.
Яна рэзка выпрасталася, адштурхнула яго ўбок.
– Што ты, што ты, чалавек, здурэў?
Малако, высвечваючы ў цемры струменем, палiлося на зямлю, да радасцi ката, што цёрся тут увесь гэты час у чаканнi пачастунку.
– А ты, можа, дзеўка? – Сякач хiхiкнуў, прыхiнуўся плячом да вушака. – Дзеўка... гы-гы!
Жанчына зачынiла кран, паставiла бiтон у цэбар з вадою.
– Грэх табе, маладзён, – сказала, прыкрываючы цэбар дошкаю. – Я матка табе, а ты... Паскуднiк.
– Што-о? Я паскуднiк? – вочы няпрошанага госця пагрозлiва блiснулi. – Ах ты... – Ён хацеў адхлюбнуць з бутэлькi, але, разгарачаны злосцю, не патрапiў – малако пацякло па падбародку, на шыю, пад каўнер. – Вучыць мяне будзеш? Ну, сцерва!
Жанчына памкнулася ў сені, але тут жа спынiлася – зняможана апусцiлася на ганак, склала рукi на каленях. Сякач шпурнуў бутэльку пад плот, плюхнуўся побач.
– Ладна, – сказаў прымiрэнча, зазiраючы ў вочы. – Давай пляшку – i квiты.
– Няма ў мяне.
– Брэшаш! Бэйбус твой казаў – ёсць. Так што не скнарся, бабуля, нягожа матцы. – Сякач пасунуўся блiжэй да жанчыны, абхапiў яе за плечы.
Яна спрытна, нiбы чакала гэтае ягонае брыдкасцi, падхапiлася з месца, адбегла на колькi крокаў.
– Ой, Езус, што ж за насланнё на маю галаву! – заенчыла, сплёскваючы рукамi. – Што за лiха?
– Лiха ты яшчэ не бачыла. – Сякач падняўся з ганка, пырскаючы слiнай, гучна рагатнуў. – Ведаеш, што я зараз зраблю? Ведаеш? Ну, здагадайся!
Жанчына суцiшылася, моўчкi насцярожана пазiрала здаля на крыўдзiцеля.
– Ну, здагадалася? Не? А я вось што зраблю – падпалю тваю хату. Чырк-чырк – i пад страху. Ото пагрэемся. – Ён дастаў з кiшэнi карабок, чыркнуў запалку, паднёс яе да нiжняга вянца ў тым месцы, дзе вытыркаўся з паза шматок моху. Мох успыхнуў, полымя жвава папаўзло ўздоўж бервяна.
Жанчына роспачлiва заекатала, кiнулася да сцяны, пачала збiваць агонь далонню.
– Вось бачыш, як добра! – Сякач абхапiў яе ззаду. – Ну, што, адшкадуеш пляшку?
Жанчына адштурхнула яго. Але i сама не ўтрымалася на месцы, павалiлася нiцма побач з ганкам. Затым хуценька паднялася, абцягваючы на хаду спаднiцу, накiравалася ў сенцы.
Вярнулася яна вельмi хутка i не з пустымi рукамi: з паўбутэлькай, у якой боўталася на трэць вадкасцi.
– Ну, саўсiм iншая справа. – Сякач адкаркаваў зубамi пасудзiну, паднёс гарляк да носа. – Нябось, хлебная?
– Хлебная... апошняя, ад сына надоечы схавала. – Яна адышлася воддаль, стала ля плота, заплакала – гучна, уголас, не выцiраючы слёз. – Ап-пошняя, ад сына хавала.
Сякач здзiўлена зiркнуў на яе, прыклаўся да гарляка. I смактаў, i булькаў з асалодаю, пакуль не засталося на дне нi кроплi. Жанчына тым часам сiганула ў сені. Бразнула засаўка.
Сякач павярнуўся тварам да дзвярэй, паспрабаваў седзячы дацягнуцца да клямкi. Затым устаў, хiстаючыся, ударыў некалькi разоў штосiлы кулаком у аўшак. Жалобна дзынкнула пад ботамi, паляцела долу даёнка, перапалоханы кот, не дапiўшы сваёй порцыi, апромеццю кульнуўся пад ганак.
Жанчына не адчыняла, i Сякач накiраваўся да акна. Паскроб кiпцюрамi па шкле, размахнуўся, каб ударыць, але нешта яго стрымала. Вярнуўся назад, зноў узяўся лупiць кулаком у дзверы – цяпер ужо нагой. Жанчына штосьцi крыкнула з сяней, але разабраць слоў з-за грукату было немагчыма. Ды Сякач i не слухаў – здавалася, адчынi яна, i толькi тае i будзе палёгкi, што змалоцiць, здратуе на горкi яблык.
– Вось я зараз табе! – Сякач выхапiў з кiшэнi страпарэз, цiснуў на кнопку. Раздаўся пстрычок, блiснула лязо. Ён працiснуў яго ў шчылiну мiж дошак. – Во, бачыла? Ну, б.., зарэжу карову!
Ён збег з ганка, нечакана шпарка для п’янага чалавека, падскокам хiснуўся да хлява.
Жанчына енкнула, адшчапiла засаўку, выбегла на двор. Роспачлiва размахваючы рукамi, кiнулася следам за бандытам. Яна ўжо не плакала i не казала нiчога, толькi сцiшана, упаўголаса скавытала, як паранены шчанюк, што стрэў неспадзеўкi на шляху больш моцнага, жорсткага звера, i не засталося анiякае надзеi на паратунак.
Абое знiклi за вуглом. Юрка хуценька перабег да дрывотнi, прынiк плячамi да шурпатых, негабляваных дошак сцяны.
Сякач, трымаючы ў адной руцэ страпарэз, другой адшчэплiваў засаўку. Карова ў хляве занепакоена мыкнула, узбуджана засакаталi, пасыпалiся ўнiз з шаста куры.
– Зар-рэжу, зар-рэжу падлу!
Жанчына злёту навалiлася ззаду на яго, драпнула пазногцямi па руцэ. Страпарэз упаў лязом у гной, i гэта яшчэ больш раз’юшыла Секача. Ён ударыў жанчыну наводмаш па твары, яна павалiлася. Ён яшчэ два разы садануў яе нагою ў бок, схапiў за локаць, пацягнуў да парога. Яна ўпiралася, чапляючыся ботамi за сцяну, але сiлы былi няроўныя: нават п’яны ён быў дужэйшы за яе. Падцягнуўшы яе да парога, Сякач на хвiлiну прыпынiўся – перадыхнуць, затым зноў узяўся тузаць яе, нiбы бервяно, сюды-туды. Зразумеўшы, што праз парог перацягнуць яе не здолее, ён схiтраваў: заламаў адну руку за спiну, пачаў распранаць.
Яна закрычала, адняла ногi i вольную руку ад апiрышча, i ён гэта iмгненна выкарыстаў, iрвануў яе праз парог, вывалак на гнаявiшча.
– Ну, не хацела дабром, дык я зараз табе пакажу, – сказаў, цяжка дыхаючы, i стаў здзiраць вопратку, якая яшчэ на ёй заставалася.
Яна паспрабавала падняцца, але дарэмна: ён тут жа збiў яе з ног моцным ударам у жывот. Яна ацiхла, сцiскаючы ў жменi ашмётак спарахнелай саломы, поўнымi жаху вачыма глядзела на раз’юшанага нягодніка.
Кроў ударыла Юрку ў галаву, ды так моцна, што ажно зазвiнела, зацвэнькала ў вушах. Ён высунуў галаву з-за паветкi, рукою падаў жанчыне знак. Яна сцепанулася ад нечаканасцi, уся iмгненна напружылася, падабралася.
Сякач, стоячы да Юркi спiнаю, сцягваў з цела праз галаву брудную сваю, у гнаi i пацярусе, кашулю. У спешцы ён забыўся адшпiлiць на рукавах гузiкi i цяпер нiяк не мог даць адзежыне рады.
Юрка маланкаю выслiзнуў з-за вугла, кiнуўся ззаду бандыту пад ногi. I амаль тае ж хвiлiны жанчына, сабраўшы апошнiя сiлы, падхапiлася, штурхнула на яго Секача. Той ахнуў, кулем паляцеў пад сцяну. Жанчына схапiла вiлы, што стаялi побач у кучы гною, тыцнула iмi Секачу ў жывот.
II.
Яна слаба варухнулася, падняла галаву, каб зiрнуць, што сталася з Секачом (ад тае хвiлiны, як ён павалiўся, яна ўсё ляжала моўчкi на адным месцы, церабiла рукамi гной наўкола сябе). Убачыўшы нерухомае цела, войкнула, абапiраючыся плячом аб край кучы, падалася спiнаю ўгору, далей ад жахлiвай постацi. Затым перавярнулася нiцма, пастагнваючы ад болю, пачала паволi ўставаць.
Юрка ўсхапiўся з парога, кiнуўся ёй на дапамогу, але яна адмоўна хiтанула галавой: не трэба. Паднялася, абцягнула парваную спаднiцу, хiстаючыся, наблiзiлася да Секача. Той ляжаў дагары з расплюшчанымi вачыма. Тонкi струменьчык крывi сцякаў з рота на шчаку, ланцужком вiўся па шыi за брудны, не мыты даўно каўнер кашулi. Жанчына датыкнулася далонню да ягоных валасоў i тут жа з жахам адняла руку, енкнула, схапiлася за галаву.
– А Божачкi, а Божа, а Бо...
Недзе зусiм блiзка дзынкнула, пачуўся шоргат колаў па сцежцы. Жанчына роспачлiва замiтусiлася памiж Секачом i дзвярыма пунi, выхапiла з падстрэшша ватнiк, якiм запханая была дзiрка, накiнула на труп, хiснулася на панадворак.
– Здароў, Манюся! – Чалавек спрытна прытармазiў, абжаргаўшы раму ровара, стаў ля лавы побач з ёю. – Як маешся? Во, грошы прывёз, доўг, значыцца. Роўненька трыста рублёў, хочаш – лiчы.
– Грошы... – яна недаўменна пацiснула плячыма, але тут жа спахапiлася. – А-а, грошы! Ну, дзякуй.
Мужчына дастаў з кiшэнi пачак «Беламору», прыкурыў.
– Сёння ўжо i не паехаў бы, ды мая чыста затлумiла галаву: едзь ды едзь, можа, патрэбныя. Ну, як ты тутака адна?
– Нiшто сабе, дзякую. – Яна перасмыкнула плячом, нiбы ад холаду, захiнула шчыльней на шыi каўнер кофты.
– Ну i дзякаваць Богу, калi гэтак, – заварочваючы назад, на сцежку ровар, сказаў мужчына. – Дык я паеду. Дзякуй яшчэ раз за пазычку. Спатрэбiцца што – таксама прыходзь, выручым.
– Добра.
Ён выехаў з панадворка, аднак, прарулiўшы колькi метраў, зноў спынiўся.
– Ты, гэта... можа, здарылася што? – спытаў, пераводзячы пагляд на кучу гною, побач з якой ляжаў Сякач. – Га?
– Ды свiння, падла, затузала, – адказала яна, устаючы. – Як звар’яцела ўсё роўна. Гноем заляпала, спаднiцу во парвала.
– Вось яно што! Тое я гляджу – нiбыта ты не такая, як заўсёды. Ну, бывай. – Ровар рыпнуў, пакацiўся па пясчанiку.
Жанчына счакала, пакуль ён знiкне за кустоўем, знясiлена боўтаючы рукамi ўздоўж цела, вярнулася да хлява.
– Гэта не пра вас казалi надвячоркам па радыё? – спытала глухiм голасам у Юркi. – Уцяклi двое з-пад аховы, шукаюць iх. Адзiн па апiсанню да цябе вельмi падобны. I той... – Яна падышла да Секача, адхiнула ватнiк. – I гэты таксама.
I тут толькi, здаецца, да яе нiбыта дайшло, што здарылася. Яна ўскрыкнула, прыкрыла рот рукамi, гледзячы няўцямна на вiлы, што тырчэлi ў нябожчыка ў баку, пахiснулася, аб’ехала на зямлю.
Юрка кiнуўся ёй на падмогу, але яна не спатрэбiлася. Праз хвiлiну-другую жанчына паднялася, зноў нахiлiлася над целам, лёгкiм дотыкам пальцаў прыкрыла нябожчыку павекi, адышлася ўбок.
– Выцягнi ты вiлы, – загадала, адводзячы позiрк.
Юрка ўзяўся за цаўё, пацiху пасунуў па iм руку ўнiз, да таго месца, дзе пачыналася жалеза. Раптам цаўё калыхнулася, пахiстваючыся туды-сюды, пачало запаволена хiлiцца ўбок. Зашамацела, распаўзаючыся па шве, зашмальцаваная апратка, вiлы слаба рыпнулi, бразнулiся дзеравам аб парог. Юрка расхiнуў у мерцвяка на спiне кашулю i ажно войкнуў ад нечаканасцi: на целе не было анi драпiны.
– Ну, што там? – сцiснутым ад жаху голасам спытала жанчына. – Га?
– Цётка... вы не пацэлiлi, – дзiвячыся радасцi, што мiжволi ахапiла раптоўна ўсю ягоную iстоту, адказаў Юрка. – Вiлы трапiлi ў адзежу i заселi ў ёй. Во, гляньце.
Жанчына наблiзiлася да нябожчыка.
– А й праўда, хлопец. Але ж... як жа тады... Як гэта? – Яна апусцiлася на каленi, пачала лiхаманкава церабiць дрыжачымi рукамi Секачову ўскудлачаную галаву. Пальцы яе нiбыта штосьцi намацалi ззаду, на патылiцы – гэта Юрка зразумеў па тым, як яна рэзка адняла руку.
– Давай перавернем яго...
Яны адцягнулi цела далей ад парога, асцярожна, нiбы баючыся, каб не нарабiць яшчэ горш, чым ужо сталася, перакулiлi на жывот. Жанчына зноў прыклала руку да галавы нябожчыка, расхiнула зблытаныя, спэцканыя крывёю валасы.
– Бач, ударыўся, небарака, – сказала, гледзячы паўз Юрку невiдушчымi вачыма. – Ой, бяда, ой, горачка. Трэба ж гэтак... Пасля вайны на хворага немца ў кустах узбiлася, дык аж пакуль не сканаў даглядала, а тут... Што ж цяпер будзе?
– Вы не вiнаватая, цётка, – падаў голас Юрка. – Ён жа сам...
– Як гэта не вiнаватая? – усхапiлася яна. – Чалавека забiць – i невiнаватая! Эх, хлопец!
Нечакана зацерусiў дожджык. Спачатку як заiмжыў – дробны, нiбы вiльгаць ад туману, але хутка ўвабраўся ў моц, палiў спорны, сцюдзёны, як увосень.
– Трэба ў пуню перанесцi неяк. Ды не стой жа ты слупам, дапамажы.
Юрка падхапiў Секача за ногi, i яны асцярожна перацягнулi яго праз парог, паклалi на салому.
Затым жанчына выйшла, чвякаючы ботамi па гнаi, знiкла недзе за вуглом. Праз колькi хвiлiн яна зноў з’явiлася – з вядром у адной руцэ i бляшанкаю з-пад кансерваў у другой.
– Хадзi, пасвецiш, – сказала, кiруючыся да дзвярэй хлява. – На лiхтарык.
Юрка ўключыў лiхтарык, свецячы iм пад ногi жанчыне, падаўся следам за ёю.
– То для курэй. – Яна паставiла бляшанку ля катуха, пацягнула на сябе драўляную засаўку загарадкi, за якою вар’яцеў галодны парсюк. Жывёлiна замiтусiлася па загарадцы, з прарэзлiвым енкам кiнулася гаспадынi пад ногi. Тая агрэла парсюка засаўкай па спiне, загарадзiла нагамi карыта, шмякнула ў яго мешанку. Падсвiнак тыцнуўся лычам у ежу, задаволена рохкаючы, узяўся жвава сёрбаць рудаватую мучнiстую юшку. Жанчына пастаяла моўчкi хвiлiну-другую над iм, вылезла з загародкi, пайшла прэч з хлява.
– Цяпер Лысусе падкiнуць, i ўсё, – сказала, дастаючы з падстрэшша касу. Затым зняла вяроўку, што вiсела на цвiку збоч вугла, перакiнула яе цераз плячо, накiравалася да ўзмежка.
Юрка зноў свяцiў, а яна касiла – размашыста, па-мужчынску, нават не верылася, што не мiнула i паўгадзiны, як яна ляжала амаль непрытомная на кучы гною. Прайшоўшы колькi метраў, яна разаслала ля пракоса ў дзве столкi вяроўку, паскiдала на яе атаву, ускiнула Юрку на плячо.
Вывалiўшы карове накошанае, жанчына зачынiла хлеў, падалася да хаты. Юрка чуў, як яна падымалася на ганак, як бразнула дзвярыма. Затым усё сцiхла, i неўзабаве ў вокнах успыхнула святло.
Юрка падышоў да хаты, зазiрнуў у незапятую шыбу кухнi. Гаспадыня, нахiлiўшыся над цабэркам, шаравала рагожкаю рукi. Потым дастала з шафы чыстае адзенне, пачала пераапранацца. Рабiла яна ўсё неяк павольна, нават урачыста, i адчуванне нечага нядобрага кальнула Юрку, але ён тут жа прагнаў яго. Цi ж мала таго, што ўжо здарылася?
I калi жанчына выйшла зноў з хаты i наблiзiлася да пунi, ён нiчога не сказаў, толькi спадылба зiрнуў на яе збоку. Яна падышла да Секача, стала натужлiва, да ўтрапення ўглядацца ў ягоны белы, i цяпер нават, калi ён быў нежывы, перакошаны злобаю твар. Пасля павярнулася, пайшла назад.
Бразнула засаўка, i амаль тае ж хвiлiны патухла святло ў вокнах.
Юрка падбег да ганка, тузануў дзверы. Жанчына не адазвалася. Тады ён падышоў да акна, праз якое выбiвалася вонкi хiсткае, ледзь прыкметнае святло лямпы, пастукаў у шыбу.
– Што табе трэба? – адгукнулася яна гучным незадаволеным голасам. – Iдзi ў паветку, там знойдзеш што падаслаць i апрануць з Косцiкавага. Сваю кашулю на плоце можаш пакiнуць, ранiцой памыю.
Ён ледзь-ледзь змусiў сябе змежыць вочы, як зноў прачнуўся – ад нейкага сцiшанага гуку, быццам хто шаргануў далонню па сцяне. Падхапiўся, асцярожна, каб не перакулiць што ў цемры, стаiўся ля дзвярэй. «Што, калi Сякач?» – мiльганула дурная думка. Памацаў рукою засаўку – яна была на месцы. Тае ж хвiлiны на двары пачулiся крокi – нехта аддаляўся ад паветкi. Счакаўшы крыху, Юрка пасунуў засаўку, прыадчынiў дзверы, зiрнуў у шчылiну.
То была гаспадыня. Яна хуценька перайшла паласу святла, што выбiвалася з запятага нечым цёмным акна сяней, разматваючы на хаду вяроўку, знiкла ў праёме дзвярэй.
Юрка запхнуў назад засаўку, вярнуўся да свайго лежбiшча. Але класцiся зусiм не хацелася – сон нiбы рукой зняло. Якi ўжо там сон, ды яшчэ амаль упобачкi з мерцвяком! Дзiва, як дагэтуль задрамаў.
Успамiн пра нежывога Секача, думка, што нешта трэба з iм рабiць, бо не можа ж ён вось гэтак ляжаць, зусiм развярэдзiла ўзбуджаны мозг. А гаспадыня? Што яна надумалася? Можа, здасць яго заўтра мiлiцыi? Складзе на яго ўсю вiну, i даказвай iм... Выкручвайся, як можаш. Пагаварыць з ёю, цi што?
Ён усхапiўся з дошак, рынуўся да дзвярэй. Выскачыў вон, спатыкаючыся, кiнуўся да хаты.
Святло па-ранейшаму выбiвалася з акенца сяней – бляклае, няпэўнае, хiсткае. Ён пастукаў у дзверы – раз, другi... Жанчына не адзывалася, хоць i была (Юрка адчуваў гэта) недзе зусiм блiзка.
Ворах ахапiў хлопца. Не помнячы больш сябе, ён з усяе сiлы рвануў дзверы – так моцна, што калi яны адчынiлiся, ледзь не адляцеў да самага плота.
Яна стаяла на невысокiм самаробным зэдлi, адвязвала ад мацiцы вяроўку, што пятлёю звiсала ўнiз побач са сцяной.
– А-а, ты, – сказала, разблытваючы апошнi вузел. – Што, спужаўся? Ды не бойся, не зраблю... Адна была б, можа, i наважылася б, а так...
Яна злезла з зэдля, хiстаючыся, паплялася ў закутак, за шафу, дзе быў яе ложак.
Неўзабаве яна вярнулася. Трымаючы ў руках Юркаву брудную, у рудыя пiсягi, кашулю, тыцнула пад нос iнтэрнатаўскiм штампам.
– Целявiзар, каляровы... Навошта хлусiў? Думаў, разумнейшы за ўсiх? Ладна, што цяперака пра тое гаварыць. Iдзi ў тую хату ды кладзiся, позна ўжо. А ранiцой, як развiднее, пазвонiм з фермы ўчастковаму.
МЯЦIНА ДАЧКА
Дануся
Мабыць, ён праўду сказаў, той вяплаваты дзяцюк, што прыпоўз у кафэ надвечар i з якiм потым доўга мiтрэнжылiся, пакуль вытурылi з залы. «Усе вы тут б...». Мы з Наташкай, канечне, зайшлiся смехам, а загадчыца наша, Галiна Сяргееўна, так зiрнула на нас, што i датэтуль той пагляд стаiць у мяне ўваччу.
Вярнуўшыся з працы дахаты, я расказала ўсё мацi. Але яна, занятая зборамi ў чарговую паездку, толькi перасмыкнула вуснамi: «Смешна табе, дурная. Не тое яшчэ пачуеш, калi не возьмешся за розум». Узяцца за розум у яе ўяўленнi значыць паступiць вучыцца куды-небудзь у iнстытут цi, на горшае, хаця б у тэхнiкум. Сама яна робiцъ экспедытарам у быткамбiнаце, а гандляваць пачала, як толькi гэта стала дазволена. Набiрае па крамах рознага друзу i вязе ў Польшчу. Вяртаецца заўсёды ледзь жывая ад стомы i адразу бяжыць да Галiны Сяргееўны. Яны сяброўкi, ва ўсялякiм разе, калi на пачатку лета вызвалiлася гэтае месца афiцыянткi, мяне ўзялi на яго без анiякага-якога.
Мне дзевятнаццаць, я ў пазамiнулым годзе скончыла школу. Збiралася паступаць у педагагiчны, але тут нечакана з’явiўся Сашка, i ўсё пераблыталася.
У мяне досыць вясёлы нораў i прыгожая (так усе кажуць) пастава. Нездарма большасць мужчын, што наведваюцца ў кафе, iмкнуцца трапiць за мой столiк. Не скажу, каб гэта было мне непрыемна, хоць i мае такая папулярнасць адваротны бок. На свае вушы чула, як нейкi заезджы боўдзiла гадкоў пад пяцьдзесят плявузгаў напаўголасу суседу нешта наконт «каб з ёю пагушкацца». Вiдаць, з такiм жыватом ён толькi на тое i здатны. А наогул я на дурняў стараюся не зважаць.
Жывем мы ў цэнтры гарадка. У мяне асобны пакой, якi перайшоў мне ад старэйшай сястры Люды пасля таго, як яна выйшла замуж. Люда жыве зараз у суседнiм райцэнтры i наязджае да нас толькi тады, калi трэба прыдбаць што-небудзь на продаж. Як i мацi, яна ўся ў гандлёвых справах
Бацька мой працуе вадзiцелем на мiжгароднiх маршрутах, сноўдае тыднямi на «Iкарусе» па вобласцi. Гандлем ён, як i я, не займаецца, але зрэдку прывозiць для мацi з рэйса што-небудзь з таннейшага рыззя. Выглядае ён для свайго ўзросту даволi прыстойна. Мацi, якая апошнiм часам вельмi здала з-за пастаянных вандровак, побач з iм нагадвае калi не цётку, то старэйшую гадоў на дзесяць сястру – дакладна. Асаблiва заўважна гэта з ранiцы: твар адрузлы, у замаршчаках, пагляд абыякавы, бляклы, як у чалавека, якому даўно ўсё нецiкава, апроч прыбытку. I хоць сама яна, здаецца, зусiм на тое не зважае, мяне ўсё гэта вельмi непакоiць.
Абодва: бацька i мацi – тутэйшыя. Бацька гарадскi, а мама гадавалася ў Александрыне, гэта вёска вёрст за шаснаццаць ад райцэнтра. У Александрыне датэтуль жыве бабуля Алена, мамiна мацi. Паўгода таму карова здратавала ёй нагу, i зараз старая ходзiць з кiем. Карову бацька адразу ж здаў на мясакамбiнат, а «зайцоў», каб не папражылiся з-за iнфляцыi, перавёў у даляры. Мы амаль кожны тыдзень даведваемся бабы, а я калi-нiкалi нават застаюся ў яе ўнаначкi. Апошнiм часам гэта не надта прыемна, бо бацька завёз туды нядаўна нейкае халеры труцiць пацукоў, i ў хаце зрабiлася не прадыхнуць ад смуроду. Быццам цэлая плойма iх там палегла. Баба кажа – нiчога дзiўнага. Хаты пусцеюць у Александрыне на вачах, вось паразiты i цiснуцца туды, дзе яшчэ лiпiць жывое. Калi, маўляў, i надалей гэтак будзе, неўзабаве давядзецца небаракам шукаць прытулку дзе-небудзь у iншым раёне.
Зараз без дзесяцi восем, яшчэ гадзiна – i мы з Наташкай вольныя. А пакуль што сядзiм на кухнi, чакаем, калi з’явяцца дзве апошнiя мiжгародкi. Раз-пораз да нас зазiрае Галiна Сяргееўна, уздыхаючы, нецярплiва пазiрае на гадзiннiк.
Нарэшце з вулiцы даносiцца гул матора. Наташка хуценька ставiць на плiту патэльню з катлетамi i чайнiк, я дастаю з пасудамыйкi посуд. I калi вадзiцель, грукаючы чаравiкамi, з’яўляецца ў зале, у нас усё чын чынам.
– Каторы, Аляксеевiч цi Сашка?
– Нясi ты, – адказвае Наташка, i мне ўсё зразумела.
Сашка сядзiць на сваiм звыклым месцы ля акна, гартае газету. Ягоны твар падлетка, што зусiм не стасуецца да знешнасцi дарослага мужчыны (Сашку дваццаць шэсць), ажывае, расплываецца ва ўсмешцы.
– Прывiтанне!
– Прывiтанне!
Я стаўлю паднос на стол, падсаджваюся збоч.
– Сустрэнемся пасля?
– Можна. Я прыйду да гатэля.
Тае ж хвiлiны дзверы ў залу адчыняюцца i ўваходзяць яшчэ два клiенты – вадзiцель другой мiжгародкi Аляксеевiч i незнаёмая дзяўчына гадоў дваццацi трох з чорнаю дарожнаю сумкай цераз плячо. Аляксеевiч вiтаецца з Сашкам за руку, садзiцца побач, жэстам прапаноўвае месца дзяўчыне. Тая стаiць колькi хвiлiн у нерашучасцi, затым скiдвае з пляча сумку, нясмела прытыкаецца на крэсла пасярод мужчын. Блакiтна-шэрая хлапечая кашуля торбаю тупырыцца на яе худым целе, падфарбаваныя валасы няроўнымi пасмамi спадаюць па шыi ўнiз.
– Вам таксама катлеты, Аляксеевiч?
– Таксама.
– А вам?
Дзяўчына пацiскае плячыма, няўпэўнена глядзiць на паўпустую Сашкаву талерку.
– Мне б якой салаты...
– Салаты няма. Можна зрабiць бутэрброды.
– Бутэрброды дык бутэрброды.
– З сырам цi з кiлбасой?
– З сырам.
– Пачакайце хвiлiн пяць, – кажу i накiроўваюся ў кухню.
– Парадак? – пытаецца Галiна Сяргееўна, вiхляючы тоўстымi, як жорны, клубамi, шыбуе да свайго кабiнета. – То я тады, напэўна, пайду ўжо, дзяўчаты. Глядзiце тут, каб акуратна ўсё... Будзеце адыходзiць – не забудзьцеся падключыць сiгналiзацыю.
– Добра.
Дзяўчына сядзiць на тым самым месцы, глымзае скарынку. Сашкi няма, пад сподкам ляжаць дзве новыя тысячарублёўкi. Гэтулькi каштавала ў нас вячэра паўмесяца таму, але я ўсё не адважваюся яму пра тое сказаць.
– Вось, галодная, а толькi сыр заказалi, – звяртаюся да дзяўчыны. – Можа, усё-такi што-небудзь яшчэ прынесцi?
– Прынясiце, – са смакам накiдваючыся на бутэрброд, пагаджаецца яна. – Што-небудзь... i чаю яшчэ, калi ласка.
Я зноў вяртаюся ў кухню, пачынаю ладзiць яечню. Наташка тым часам наводзiць марафет на твары – збiраецца адыходзiць.
– Я пайшла.
– Шчаслiва.
Аляксеевiч таксама ўжо скончыў вячэру, чакае мяне, каб разлiчыцца. Праз хвiлiну i ён знiкае, i мы застаемся з незнаёмкаю ўдзвюх. Яна прымаецца за яечню, я стаю ля акна, гляджу, як Аляксеевiч вырульвае са стаянкi на праезную частку.
– Дзякуй вам! Скажыце, гатэль далёка адсюль?
– Недалёка, з паўвярсты будзе.
– Цудоўна. Я, ведаеце, упершыню ў гэтым горадзе.
– У камандзiроўку прыехалi?
– Не, па асабiстых справах. Вёску адну шукаю. Александрынай называецца – можа, ведаеце?
– Ведаю, мая матка александрынская. А бабуля i дагэтуль у Александрыне жыве. Аўтобус ходзiць туды два разы на дзень: апоўднi i а сёмай вечара.
– Апоўднi – пазнавата, – моршчыцца яна. – А раней нiчога няма?
– Няма.
– Ат, ладна, па крамах пахаджу.
Я апранаюся, уключаю сiгналiзацыю, i мы выходзiм на вулiцу. На дварэ цёпла i суха, пахне таполяй.
– А хто вам у Александрыне патрэбен?
– Ды так, чалавека аднаго шукаю, – яна на хвiлiну нiбыта нiякавее. – А як яно там будзе – невядома.
– Як-небудзь будзе, – кажу, зварочваючы ў завулак. – А вунь i гатэль.
– А калi там месцаў не будзе?
– Павiнны быць.
Ля гатэля Сашка корпаецца ў салоне «Iкаруса». Уладкаваўшы дзеўку, я выходжу на двор, ускокваю ў аўтобус. Сашка абдымае мяне, салодкая звыклая млявасць ахутвае ўсё маё цела, падкошвае ногi, робiць мяккай i падатлiвай, бы яблычнае павiдла .
– Не тут... ад’едземся куды...
Мы развiтваемся праз гадзiну. Сашка накiроўваецца ў гатэль, а я шыбую напрасткi ў цэнтр горада. I доўга яшчэ потым кружляю па пустых вулках, дарэмна стараючыся атрэсцi пах бензiну, што смалою ўеўся ў вопратку i цела. Калi ж падыходжу, нарэшце, да сваёй хаты, бачу праз фiранку бацьку: ён сноўдае сюды-туды па пакоi, размахваючы рукамi, нешта даводзiць бабулi, што сядзiць сцюцюрыўшыся за сталом i абыякава глядзiць на зяцевы бзiкi.
– А, ты, – мацi стомлена ўсмiхаецца, клацае за спiнаю ключом. – Вячэраць будзеш? Не? Ну, як сабе хочаш... Там баба прыехала па грошы, што за карову выручылi, а бацька не хоча аддаваць, дык, можа, ты iх як-небудзь супакоiш?
– Самi супакояцца.
– I то праўда. Ну, я пайшла класцiся. – Яна пазяхае, знiкае ў дзвярах спальнi.
Я дастаю з палiцы кнiжку, стараючыся не зважаць на сярдзiты бацькаў голас, што раз-пораз даносiцца з кухнi, пачынаю гартаць старонку за старонкай. Але гэта працягваецца нядоўга. Дзесяць гадзiн. Толькi што скончылася вячэрняе набажэнства, на дарозе, што вядзе ад касцёла акурат паўз нашу хату, з’яўляецца натоўп малельнiкаў. Сцiшана перагаворваючыся, людзi паважлiва развiтваюцца, рассейваюцца па блiжэйшых завулках. Быццам паганяючы iх, з-за паварота паказваюцца дзве постацi ў чорным. Гэта ксёндз Рэгiмантас i пляменнiк александрынскай цёткi Манькi Iвон. Iвон шыбуе прама да нашай хаты, ксёндз, блытаючыся ў сутане, зварочвае ля скрыжавання на свае Лапухi. Ён прыгожы, як Езус, i ў свае трыццаць пяць выглядае на дваццаць. Не дзiва, што з ягоным прыездам касцёльнае жыццё ў парафii гэтак ажывiлася: дзеўкi спяць i мрояць, каб хутчэй пабачыць зграбнага латыша. Затое старэйшыя, наадварот, незадаволеныя: па-першае, казаннi прамаўляе па-беларуску, па-другое, занадта сучасны, маўляў, слухае абы-якую музыку, а па буднiх днях гойсае па горадзе ў джынсах.
Iвону семнаццаць, ён калека ад нараджэння – адна нага карацейшая за другую. З-за гэтага калецтва ён, вiдаць, i пахiнуўся да Бога i вось ужо другi месяц дапамагае ксяндзу ладзiць службы. Зрэшты, што ён там робiць у касцёле, дакладна не ведаю, не пыталася. Бо гаварыць з iм на падобныя тэмы – марная справа. Адзiнае, у чым не сумняваюся, дык гэта тое, што семiнарыяй, хоць ксёндз i прыспешвае, ён зусiм не трызнiць.
Ля хаты ён запыняецца, прыцiскаючы да бока перакрапаны ружанцам малiтоўнiк, ветлiва матляе мне галавой. Твар яго, па-хлапечы чысты, з ледзь прыкметнымi вусiкамi пад носам, расплываецца ў шчырай усмешцы. Ён хоча нешта сказаць, але з-за падвойных вокнаў (так i не дабралiся за лета выставiць) я нiчога не чую, таму паказваю жэстам, каб заходзiў у хату. Ён паслухмяна iдзе да ганка, знiкае ў сянёх. Лёгкi пярэпалах у кухнi... «дзяньдобры»...
– Я да Даны.
Я сустракаю яго седзячы на канапе, напусцiўшы на сябе абыякавасць, чакаю, што ён скажа.
– Я, гэта... хацеў папытацца наконт Александрыны. Ты паедзеш?
– У Александрыну? Яшчэ не ведаю, але, магчыма, паслязаўтра. А ты?
– Заўтра выпраўляюся. Цётка Манька сена збiраецца вазiць, дык трэба дапамагчы.
– Трэба, канечне, – кажу, ледзь стрымлiваючы дурны смех. – Надвор’е во гэткае стаiць.
– Ага, надвор’е. – Ён таўчэцца на месцы, па-жаўнерску прыцiснуўшы да бядра малiтоўнiк, нiякавата ўсмiхаецца. – А то хутка дажджы абяцаюць, тады паспрабуй.
– Тады не паспрабуеш.
Ён чырванее, адводзiць пагляд убок.
– Дык да сустрэчы?
– Да сустрэчы.
Ён выходзiць з пакоя, накульгваючы, сунецца калiдорам да дзвярэй.
– Гэткi слаўны хлопчык, а вось пакараў Бог немаведама за што, – калi зачыняюцца за iм дзверы, абзываецца-ўздыхае баба. – А мой ты дзяцёнак.
Алена
Гэта было нават крыху i дзiўна: упершыню за ўвесь апошнi час, што Алена ездзiла ў горад, яна выйшла на прыпынку не адна. Следам за ёю выскачыла з аўтобуса дзяўчына гадоў пад дваццаць пяць, у разгубленасцi стала збоч дарогi.
Алена счакала хвiлiну, цi не звернецца тая па дапамогу, але дзеўка маўчала. Змаўчала i Алена, абапiраючыся на кiёк, паплялася каляiнай у бок лесу, туды, дзе тулiлася сярод бярозак i хваiн яе хата.
Хата... Колькi памятала Алена сябе, заўсёды да яе спяшалася. Бо заўсёды мела поўны хлеў статку, а ўсё ж трэба было дагледзець, спарадкаваць, усяму даць рады. Давала, нягледзячы, што вось ужо больш пяцi гадоў жыла па смерцi Алеся, мужа, адна. I не абы-як, прыскакам, а так, як належыць самавiтай гаспадынi. Ва ўсялякiм разе карову не ў пару нi разу не падаiла.
Цяпер каровы не было, але дадому ўсё роўна карцела. Бо засталiся свiнчо, i авечка, i куры.
Яна ўжо прайшла ад прыпынку ладны кавалак, як пачула ззаду нечыя няроўныя, быццам чалавек спяшаўся пад цяжарам, крокi.
– Цётка, пачакайце!
Алена не бачыла жанчыны, толькi чула яе голас, але адразу здагадалася: тое самае дзяўчо.
I сапраўды, гэта была яна – дзяўчына з чорнаю сумкай. Параўняўшыся з Аленай, яна прыпынiла хаду, пайшла нетаропка побач.
– Вось, удзвюх, пэўна, весялей будзе, – сказала, перакiдваючы паклажу на другое плячо. – А вы жывяце тут?
– Ага, недалёка адсюль, – сказала Алена.
– Балiць нага?
– Балiць, каторы месяц... Карова, лiха яе, здратавала.
– I моцна балiць?
– Цяпер ужо не так. Але i хадзiць як след не пускае. Доктар кажа, аперацыю трэба рабiць, нейкую трасцу ўстаўляць у калена. Але я не хачу, нажывеш ужо з тым жалеззем.
– I як жа вы з гаспадаркаю ўпраўляецеся?
– Упраўляюся неяк. Карову здала. Сама, можа, i не наважылася б, ды зяць настояў. Яна яму даўно воўкам пахла. Бо касiць жа трэба, а цi ж хочацца? Сам i завёў на мясакамбiнат. Так во засталася без каровы. Цяпер надумалася цялушку купляць, дык ездзiла па грошы да ягамосця. А ты ж чыя будзеш?
– Я... здалёку, – сумелася дзяўчына. – Нетутэйшая.
– Тое, гляджу, з рускага гаворыш. Цi не да Гайдуковых на вяселле, – выказала здагадку Алена. – Але ж ранавата, здаецца, сёння толькi панядзелак яшчэ.
– Не, не на вяселле. Так, чалавека аднаго шукаю.
– I каго ж? – Алена скасiлася з-пад рукi на дзяўчыну, неўпрыкмет агледзела ўсю з галавы да ног: здаецца, нiчога, стан як стан. Хоць лiха iх ведае, цяперашнiх, – перавяжацца iншая, падцiснецца, дык аж пакуль не народзiць, не здагадаешся, што цяжарная.– Цi не з хлопцаў каго?
– Не, цётка, не тое, што вы падумалi, – усмiхнулася дзяўчына. – Жанчыну шукаю. Вёска ж ваша Александрынай называецца?
– Александрына, праўда. Але я не ў самой вёсцы жыву, а збоч, амаль на хутары. А табе ўправа, во мiнем зараз ручай, адразу i зварочвай.
– Дзякуй вам за падказку. – Дзяўчына звярнула на сцежку, папраставала ў накiрунку Александрыны.
– Хоць скажы, каго шукаеш? – крыкнула наўздагон ёй Алена. – Можа, падкажу, як знайсцi.
– Олю Шумскую.
– Олю? Дык то ж мая пляменнiца. Другая хата будзе ад крыжа. Блакiтная такая, з белымi аканiцамi.
Дануся
Грамадзянскi Кодэкс! Яе чырвоную кiдкую хустку я заўважаю здалёку, ад хлебнай крамы. Яна стаiць у чарзе да акенца прыёму шклатары, пыхкае тоўстаю, змайстраванай з газетнага аркуша самакруткай. Людзi наўкола азiраюцца на яе, свiдруюць няўхвальнымi позiркамi: жанчына, якая палiць, у нашай глухаманi вялiкая рэдкасць. Але ёй, здаецца, тое зусiм не абыходзiць.
Яе iмя – Гвiда. Мянушка ж Грамадзянскi Кодэкс прылiпла гадоў дваццаць таму, калi распачалiся амнiстыii i яна кiнулася дамагацца яе для раскулачанага бацькi. Бацьку рэабiлiтавалi, але ёй здалося гэтага замала, i яна пачала даходжваць кампенсацыi за матэрыяльныя страты. З таго, вядома, нiчога не атрымалася. Затое законы яна зараз ведае, напэўна, не горш за любога пракурора.
Яна таксама заўважае мяне, ставiць на зямлю стракатую сваю, працертую да дзiрак турэпку, шлыгаючы атопкамi па асфальце, бяжыць насустрач – павiтацца.
– Дзень добры, цётка! Што новага ў цябе?
– Ат, што там можа быць новага ў Гвiдкi! Вось, бутэлек назбiралася, дык хачу здаць... Дваццаць штук, не вялiкi скарб, а тым часам.
– Бабу нашу не бачыла апошнiя днi?
– Бачыла, учора. Яна з аўтобуса чыкiльгала. Дзеўка нейкая з ёю была.
– Якая дзеўка?
– Хто ж яе ведае якая, я не пыталася.
– Ценькая такая, з рудаватымi валасамi?
– Ага, яна. Худая-расхудая, я яшчэ падумала, цi не сваячка якая да Алены з горада прыехала ад’ядацца. Сама ж у Александрыну не збiраешся? Як прыедзеш, глядзi, мяне не абмiнi. Зойдзеш? – Яна азiраецца, шпурляе вобзем акурак, стрымгалоў ляцiць назад, да чаргi.
– Зайду, цётка, абавязкова.
– Што ты вярзеш, якая я табе цётка!
Тое яна выкрыквае ўжо ад самай чаргi, i людзi глядзяць на яе, бы на вар’ятку.
А можа, i сапраўды яна вар’ятка? Пасля гэтулькiх гадоў вандровак па высокiх кабiнетах прызначылi якую-нiякую пенсiю – ледзь не адмовiлася. Маўляў, тое, што адабралi: каня, карову, адрыну – вярнiце, а на хлеб сама зараблю, не зломак. Вунь колькi садоў наўкола нiчыйных, раз прайдуся ўвосень па кожным – i на цэлы год мне хопiць.
Апошняе дадумваю ўжо на панадворку, пад вясёлы бацькаў посвiст. Ён сёння вольны, капае ў расаднiку чарвякоў для рыбалкi. На iм кароткая чырвоная майка, праз якую прабiваюцца месцамi плямы поту, i зялёныя, па каленi, шорты.
– Прывiтанне!
– Прывiтанне!
Мацi, як заўсёды, пакуе сумкi. Яна так занятая справаю, што, здаецца, грымнi зараз стралянiна, наўрад схамянецца.
– Дана, ты? Есцi будзеш?
– Не.
– Ну, добра. – Яна адрываецца на хвiлiну ад баула, глядзiць паўз мяне ўдалеч невiдушчымi вачамi. – Я ад’язджаю ў восем. Халадзiльнiк поўны. Глядзi тут за бацькам. Будзе званiць Люда – скажаш, ейнае ўсё ўзяла. К наступнаму разу хай расстараецца што-небудзь з сантэхнiкi, кажуць, попыт на яе...
– Што напрыклад?
– Яна ведае.
– Ладна.
Ходзiкi паказваюць палову сёмай, можна збiрацца ў кафэ. Папраўдзе, сёння ў мяне выхадны, але прыязджае Сашка, таму я, як заўсёды па серадах, вырашыла памяняцца зменаю з Наташкай.
– Ужо? – бацька падцягвае шорты, утыкае лапату ў глебу. – Павязу матку на аўтобусную, магу i цябе падкiнуць.
– Не варта.
– А, ну-ну, глядзi...
– I ты глядзi
– Што значыць – глядзi?
– А тваё што?
– Нiчога, так кажу – глядзi сама, як лепш.
– А-а...
У кафэ нi чалавека, адно адмысловая Сяргеiўнiна прычоска ўзвышаецца вежаю над буфетам. Наташка, якая корпаецца над посудам на месцы, дзе звычайна вячэрае шафярня, паказвае мне штосьцi на мiгi, вабiць у кухню.
– Слухай, я пакуль што Сяргееўне пра замену нiчога не казала, чакала цябе. Сашка твой сёння раней прыехаў, паеў ужо.
– Як гэта – раней?
– Вось так, рэйс ягоны перанеслi на гадзiну. У гатэль пакiраваў.
– Пра мяне пытаўся?
– Не, паеў i пайшоў маўчком.
– А ты, канечне, не сказала, што я буду пазней.
– Не, мы ж не дамаўлялiся.
– Магла б сама здагадацца!
– А, я вiнаватая, – сяброўчын твар чырванее ад абурэння. – Ён сядзiць – каб паўслова, вачэй ад талеркi не падымае, яна – не папярэдзiць як след, а ты вылузвайся тут перад абаiмi, дагаджай...
– Ладна, не злуйся, – кажу i накiроўваюся прамым ходам да Сяргееўны.
– Ну, што скажа Дануся? Цi не зноў будзе прасiць пра замену?
– Не, Галiна Сяргееўна, не буду.
– Што ж так?
– Мацi ад’язджае на Польшчу, трэба дапамагчы сабрацца.
– Вось яно што. – Яна глядзiць на гадзiннiк, i хiтраватая задаволеная ўсмешка прабягае па ружовым, з акуратна падведзенымi вуснамi твары. – Тады канечне... Ад’езд – вельмi ўважлiвая прычына.
– Для чаго ўважлiвая?
– Каб не рабiць замены, для чаго ж яшчэ.
Злосць расце ўва мне, нiбы цеста, камяком засядае дзесьцi ў горле, гатовая вырвацца вонкi, слiзгае на языку. Але не, не зараз! Я хутка разварочваюся, выбягаю на двор.
Найкарацейшы шлях ад кафэ да гатэля – прысадамi збоч шашы. Але там зараз даволi шматлюдна, а мне гэта зусiм недарэчы. Таму я выбiраю iншы: паўз закiнуты тартак ля возера. Там нiхто не ўбачыць, а калi i надарыцца якая неспадзяваная сустрэча, заўсёды можна зрабiць выгляд, быццам так сабе забрыла, палюбавацца краявiдам. Хоць, папраўдзе, якi там краявiд! Захламлены гнiлымi яловымi абцiнкамi бераг, сапрэлыя апiлкi пад нагамi, замест вады – твань, смярдзючка-верашчака няпэўнага колеру, на якой гайдаецца пара непрамасленых дзiравых лодак. Да таго ж, кажуць, тут поўна п’явак. Ды што там п’яўкi! Похапкам скiдваю туфлi, пераадольваючы гiдлiвасць, брыду водмеллю да адной з пасудзiн. Лодка пагрозлiва асядае пада мною, але не тоне – цi то занадта мелка, цi то водарасцi не пускаюць. Ва ўсялякiм разе, перачакаць тут, пакуль сшарэе, можна. А да таго – мiльён светлавых дзён, бо яшчэ толькi восем, i недалужнае сонца, як знарок, спынiлася i вiсiць недапечаным блiнам над усiм гэтым бязладдзем пад назваю зямля. Як на злосць, i кнiжку якую з сабою не прыхапiла, усё ж хутчэй мiнуў бы час. Праўда, тут недалёка бiблiятэка, ды туды лепш не совацца: мацi колiшняй сяброўкi-аднакласнiцы, што робiць на абанеменце, давядзе да знямогi роспытамi пра жыццё-быццё ды разважаннямi пра тое, як удала, «у прынцыпе», вызначылася ў жыццi яе Танечка. Але побач з бiблiятэкай унiвермаг, можа, туды пайсцi?
Чвякаючы па глеi, пацiху кiрую назад, да берага, выбiраюся на сухое.
Чырвоны «Iкарус», чысцюткi, як толькi што з канвеера, самотна тулiцца збоч гатэля. Я не вытыркаюся – з-за вiтрыны, з-за лесвiцы другога паверха i так усё бачна, як на далонi. У салоне Сашка i... Божа лiтасцiвы!
Алена
Яна расплюшчыла вочы, пасунула ўбок фiранку: сонца было досыць высока. Зiрнула на гадзiннiк, i ажно зайшлося ў грудзях: палова восьмай, статак даўно ў полi, а яе Царыца марнее нядоеная ў хляве.
Не зважаючы на звыклы ранiшнi боль у калене, спаўзла з ложка, хiснулася ў сенцы па даёнку.
I толькi калi ўжо адчынiла дзверы хлява, успомнiла: каровы ж няма.
– Ёй, цi не парсюка ты надумалася даiць! – Ля ганка стаяла, пахiтваючы галавой, жонка мужавага брата Юзюка Манька, шчэрыла ў з’едлiвай усмешцы рудыя, пакрышаныя напалову зубы.
Хоць i даводзiлiся адна адной нiбыта раднёю, гэтую мусовую сваячку Алена не любiла за пацвеллiвы нораў i зараз, убачыўшы ў такi раннi час, мiжволi сцялася ад прадчування нейкае прыкрасцi.
– Гэта, ведаеш, заўчора дзеўка з вечара прыбiлася. Бытта Олю шукае. А Оля трэцi месяц ужо як у Вiцебску. От i дай ты веры. Што за дзеўка? З твару дык быццам знаёмая, а хто такая – хоць рэж, не ўспомню. Кажа, бабу адну прыехала шукаць, а Оля абяцала ёй дапамагчы. А што за баба – маўчыць, нi слова не кажа. Пытаюся, як хату знайшла, а яна на цябе i паказала. Маўляў, ад аўтсбуса разам iшлi. От я i падумала, можа, ты што ведаеш.
– Не, не ведаю. – Алена паставiла даёнку, прысела на лаву пад акном. – Мы i не гаварылi амаль.
– Ну дык што тады... Што ж яна, так i будзе сядзець? Не кажа нiчога, а ты думай. Без яе клопатаў хапае. Учора апоўднi, нi слова не мовiўшы, у горад выправiлася, сказала, к вечару вернецца, а датэтуль няма. Можа, ты, як вернецца, з ёю пагаварыла б?
– Няхай прыйдзе, – пагадзiлася Алена. – Скажы, каб прыйшла.
Манька хiтанула галавой, недаверлiва ўсмiхнулася.
– А можа, ты гэта... можа, ведаеш што, ды не кажаш, – сказала дрытоткiм – цi не ад радасцi, што адпадае лiшнi клопат – голасам.– Пэўна ж, сказала табе што-небудзь? Быць таго не можа, каб не сказала.
– Не, нiчога не казала.
– Ну, ладна, не дык i не, – супакоiлася крыху, хоць бачна было, што так i не дала да канца веры, Манька. Падцяла доўгiя, у нiтачку, вусны, азiраючыся па баках, нiбы шукала чаго, паклэпала з панадворка. Алена счакала, пакуль знiкне мiж дубцоў арэшнiку яе чырвоная, кiдкая на фоне кустоўя хустка, падалася ў хату – распальваць печ. I доўга потым, пакуль кешкалася з дровамi, i пасля, калi ладзiла катлы з бульбаю, усё думала i думала то пра карову, то пра дзiвакаватую незнаёмку.
Ачнулася яна ад сцiшанага стуку ў дзверы. Выйшла на ганак i ўбачыла дзяўчыну, пра якую гадзiну таму гаварылi з Манькай. На гэты раз дзеўка была ў джынсах, кароткая шэрая кашуля з шырокiм каўняром вiсела на ёй, бы на калку. «Чыста малец»,– падумала Алена.
Дзяўчына ўвайшла следам за ёю ў кухню, скiнула з пляча сумку, борздзенька, быццам баючыся, што не дазволяць, шлёпнулася худым клубам на лаву. Чымсьцi вельмi знаёмым патыхнула на Алену ад гэтага яе паспешлiвага, палахлiвага руху, ад звычкi схiляць, калi разглядала што-небудзь, галаву, ад усяго дробненькага, з кулачок, тварыка.
Госця тым часам расчынiла сумку, дастала з кiшэньчыка расчоску, пачала прычэсваць рудаватыя, падфарбаваныя хной валасы.
– Дык знайшла, каго шукала? – пачала размову Алена.
– Яшчэ не, – уздыхнула дзяўчына. – I Олi няма... От, можа, вы, цётка, паможаце?
– Як змагу, дык памагу. А каго трэба табе?
– Слядоў мацi шукаю.
– Мацi?
– Ага. Яна тут недзе жыла.
– Дык ты... не ведала яе, цi што? – здзiвiлася Алена. – Як гэта?
– Мяне з радзiльнi адразу ў дзiцячы дом забралi. Мацi хворая была надта, вось мяне ад яе i ўзялi. А я пра тое i не ведала аж да сёлетняга. Пачала распытваць у людзей, што ды як. Даведалася, што нiбыта Оля Шумская з тутэйшых мясцiн, сустрэлася з ёю. Але i яна нiчога толкам не сказала, апроч таго, што мацi ўжо памерла.
– Дык хто ж твая мацi?
– Яе звалi Янiнай. Янiна Арлоўская.
– Мяця?! – ахнула Алена. – Божачка, цi не трызнiш ты, дзеўка? Хто табе гэта сказаў?
– У метрыках так напiсана, – уражаная здзiўленнем гаспадынi, вымавiла няўпэўнена дзяўчына.
– Тое гляджу, твар мне твой знаёмы... Ажно Янiнiна дачка! А дзе робiш?
– Касiркай у ашчаднай касе, бухгалтарскiя курсы скончыла.
– А адкуль даведалася, што мацi ў Александрыне жыла?
– Жанчына адна сказала ў сельсавеце. Я хацела больш распытаць, але яна так дзiўна сябе паводзiла... Дык вы ведалi маму? Якая яна была?
– Якая? – Алена на хвiлiну сумелася. – Жанчына як жанчына. Звычайная.
– Яна тут увесь час жыла?
– Не, спачатку ва Узмёнах, а потым у Александрыне.
То была праўда, ды не ўся. Мяця нiколi не мела сваёй хаты, жыла дзе прыйдзецца, па людзях. Улетку начавала найчасцей па лазнях, узiмку прыбiвалася да якой-небудзь старой.
Упершыню яна прыйшла ў Александрыну гады праз два пасля вайны. З’явiлася надвечар, адна, з драўлянаю лялькай у руках. Падышла да хаты Лазовiкаў, неяк дзiўна падкурчыла пад сябе танюсенькiя, кароткiя ножкi, шлёпнулася прама на пясок перад ганкам. Алена, якая на тую хвiлiну была адна ў хаце, выбегла папытацца, што здарылася, але дзяўчынка толькi мацней прыцiснула ляльку да грудзей, мерна захiсталася целам з боку на бок. Неўзабаве ля хаты сабралася паўвёскi – паглядзець на прышлую. Пачалiся роспыты: хто, маўляў, адкуль. «Я Янiна, мне дванаццаць гадоў, – адказала, падымаючы ўгору ляльку. – А гэта Мяця. Мы жывём ва Узмёнах».
I тут хтось успомнiў, што, сапраўды, ва Узмёнах нiбыта ёсць такая дзiўная сям’я – мацi i дачка, i ў абедзвюх крыху непарадак з галавой. Хата iх нядаўна згарэла, з таго часу тулялiся па людзях у пошуках начлегу. Дзяўчынку двойчы забiралi ў нейкi дзiцячы прытулак, але яна кожны раз уцякала i вярталася ў родныя мясцiны.
Гэлька, Аленiна матка, чуллiвая, спагадлiвая кабета, завяла дзяўчо ў хату, пасадзiла за стол, налiла талерку капусты. «Капусту не люблю, – скрывiлася. – Мне полiўка падабаецца». Калi сцямнела, мацi паслала на лаве кажух, прынесла падушку: начуй, маўляў, куды ты пойдзеш, ноч на дварэ.
З таго дня Мяця (гэтая мянушка хутка перайшла дзяўчыне ад лялькi) стала сваёй у Александрыне. Начавала там, дзе пускалi, сталавалася з гаспадарамi. Абышоўшы па чарзе ўсе хаты, праставала ў суседнюю вёску – так i вандравала да восенi. З халадамi ж заўсёды вярталася ў Александрыну. Заходзiла ў першую стрэчную хату, не вiтаючыся нi з кiм, садзiлася на лаву, пыталася, цi варылi полiўку.
Не ўсiм даспадобы былi ейныя прыходы, i некаторыя з александрынцаў, каб пазбавiцца лiшняга клопату, адшукаўшы зручную зачэпку для самазаспакаення («яшчэ вошай нанясе цi iншае якое трасцы»), выправоджвалi ўнаначкi да суседзяў. Але наогул ставiлiся да яе добра, шкадавалi, дапамагалi адзеннем i абуткам. Яна ж нiколi нiчога сама не брала, а калi нешта давалi – не дзякавала, а толькi моўчкi ўсмiхалася ў адказ задаволенаю, неўразуменна-сцiшанаю ўсмешкай. Хлеб i iншы харч, якi калi-нiкалi перападаў ёй у торбу, яна акуратна перакладала сухiм лiсцём i пасля хавала дзе-небудзь у лазнi – рабiла прыпасы. Там жа, у лазнi, хавала ад чужога вока i шматлiкiх сваiх лялек, i тое, што даставалася з вопраткi, калi хто-небудзь памiраў.
Потым яна раптоўна знiкла i зноў з’явiлася ў Александрыне без малога праз сем гадоў. Алена, на той час ужо сталая жанчына, ажно сцепанулася ад сполаху, калi нечакана позна ўвечары адчынiлiся дзверы i тоўстая нiзенькая маладзiца ў зашмуленым ватнiку ўвалiлася ў хату, не даўшы «дзень добры», жвава ўладкавалася збоч стала, мерна захiсталася ў такт адной ёй чутнай мелодыi.
Пакрысе зноў усё стала, як было раней. Усё, апроч аднаго: цяпер не толькi боязь вошай кiравала кабетамi, калi адмаўлялi дзеўцы ў начлезе. Нябрыдкая з твару, жартаўлiвая, Мяця занадта шмат гаварыла пра мужчын, i жанкам гэта, вядома, не падабалася. «Што ж ты хочаш, усё пры ёй, – казалi адна адной з перасцярогаю. – Вунь як на заляцанкi адгукаецца, дарма што калека». Але крыўдзiць пакрыўджаную Богам нiводная не асмельвалася.
У год свайго дваццацiпяцiгоддзя Мяця зацяжарала. Жанчыны, i Манька паперадзе ўсiх, кiнулiся распытваць, ад каго, але яна нiчога не сказала. Набрынялая сокамi новага жыцця, сядзела, хiстаючыся, на падлозе ў хаце ўдавы Мурмулiхi, перакладала з месца на месца лялек. А прыблiзна за месяц да родаў склала ў торбу сёе-тое з жабрацкага свайго майна i знiкла неўпрыкмет у невядомым кiрунку.
Людзi ўсяляк нагаварылiся тады наконт бацькоўства. Не абышлося i без таго, каб абвiнавацiць каго-нiкаго з мужчын-александрынцаў. Алена i дагэтуль не забылася, як прыбегла аднаго разу Манька, пачала ўзахлёб вярзцi-нашэптваць штосьцi пра Алеся...
Трэцi, i апошнi раз Мяця аб’явiлася ў Александрыне два гады таму. Гэта была ўжо сталая кабета, яшчэ больш распаўнелая, з тоўстымi апухлымi нагамi, якiм штохвiлiны патрэбен быў адпачынак. У спусцелай напалову вёсцы яе стрэлi як родную, спагадлiва i зычлiва. Мех лялек, якiх яна прынесла з сабою, яна, як i калiсьцi гэта рабiла, схавала ў лазнi i, ходзячы ад хаты да хаты, скардзiлася, як кепска ёй было ў «дзядульнiку» i якiя нясмачныя зараз вараць гаспадынi полiўкi. А яшчэ расказвала пра дачку, якой дала такое прыгожае, мiлагучнае iмя – Галя i якую адабралi ў яе адразу па нараджэннi нядобрыя людзi. Яшчэ праз год Мяця памерла. Змерзла ў лесе, заблудзiўшыся ў час завеi пры пераходзе з суседняе вёскi.
I вось гэтае танклявае, апранутае па-гарадскому дзяўчо – Мяцiна дачка? Дай ты веры! Шукае матчыных слядоў, i няўцям ёй, што шукае.
– Чаму вы кажаце – Мяця? Яе ж звалi Янiнай. – Гучны, крыху ўсхваляваны Галiнiн голас выводзiць Алену са здранцвення.
– Мяця? Дык гэта мянушка ў яе такая была.
– Ад слова мята?
– Ага, ад яго, – адчуваючы, як чырванее, адказала Алена. – Яна любiла мяту збiраць.
– А-а. А пра бацьку майго вы таксама, напэўна, ведаеце? – Яна дастала з сумкi тонкую зеленаватую кнiжачку, падала Алене. – Бачыце, iмя па бацьку ёсць, а сам ён чамусьцi не ўпiсаны. Чаму? Можа, я крапiўнiца?
– Гэта... гэта, вiдаць, таму, што яны з маткаю не былi запiсаныя, – пераадольваючы здрадлiвае трымценне ў голасе, сказала Алена. – Бачыш – Iосiфаўна...
– Вы так кажаце, быццам вас гэта вельмi здзiўляе i вы дагэтуль нiчога не ведалi.
– Нязвыклае нам гэтае iмя – Iосiф. Мы тут усiх Iосiфаў Юзiкамi цi Юзюкамi завём... Вось i не даўмелася адразу. Ты ўжо прабач.
– Што вы, цётка! Гэта вы прабачце, што назаляю.
– Не назаляеш ты мне, – уздыхнула Алена. – Хiба ты вiнаватая, што так яно ўсё ў тваiм жыццi сталася? А вось хочаш, на могiльнiк цябе завяду. Матчыну магiлку паглядзiш. Якраз, пакуль карову даiць, i паспеем вярнуцца.
– Вы ж казалi – не маеце каровы, – здзiвiлася дзяўчына.
– Авохцi мне! – спахапiлася Алена. – От памяць стала. I колькi ўжо часу мiнула, а ўсё трызнiцца, бытта ў хляве мая Царыца.
Гвiда
Дзеўка Лiльчына – адыстар бацька. Пастава, рухi, твар – усё Стасева, да калiва падабрала. I гэткая ж таварыская, як Стась, нiколi мiма не пройдзе, каб не зачапiць. Хто я ёй, здаецца, – збоку прыпёку, а заўжды заўважыць, дарма што школу з нейкiм там медалём скончыла, а ў мяне ўсяго тры класы за плячыма, як той казаў, з калiдорам. А ўжо ўнiклiвая, Святы Езус! Усё заўважыць, усё запомнiць. Неяк з месяц таму бульбу ў склепе ўдзвюх перабiралi, пра суседзяў зайшла гамонка. Скасавурылася так на мяне ды кажа: «Што гэта цябе, цётка, не шануюць у Александрыне?» – «Як гэта не шануюць?» – «А вось так, не шануюць, я ж бачу – кпяць, перастарэкваюць». Як прачытала мае думкi. Ну, я, канечне, адказала ёй, але i падзiвiлася: такая маладая, а гэтак кемiць ва ўсiм.
А што не шануюць – дык праўда, не шануюць. Але я не надта бяру тое да галавы. Можа, зайздросцяць людзi. I то падумаць: усё жыццё з апошнiх сiл выжыльвалiся, а старасць надышла, i нiчога, лiчы, апроч хвароб, не зарабiлi. Канечне, дзяцей сяк-так паставiлi на ногi, адно гэта, бадай, i грэе.
А мне вось не даў Бог дзетак. Цi то пакараў тым, цi то пашкадаваў – яму аднаму ведама. Змоладу хацелася, канечне, мець, ды каму была патрэбная без кала, без двара. Бацьку як звезлi ў сорак сёмым, так i згiнуў. Засталiся ўдзвюх з маткаю, ды i яна нядоўга лiпела. Забiлася, небарака, упаўшы з воза, калi цягалi сена да чужое адрыны.
У калгасе я нi дня не была. Пастанавiла сама сабе i не ўпiсалася. Колькi нi ўгаворвалi, колькi нi страшылi – так i засталася аднаасобнiцай. Жыла неяк з шасцi сотак, во, глядзi, i да сямiдзесяцi дацягнула. Цяперака, пад старасць, гаспадаркай абзавялася. А што, вунь колькi сотак наўкола пустых, хоць дзесяць гектар займай ды ўрабляй, абы сiла. I чакаць не трэба, пакуль нарэжуць, не тое што раней – пад самы вугал размецяць, не развярнуцца чалавеку.
Пенсiю атрымлiваю, прызначылi як дачцэ бязвiнна забранага. Спачатку хацела адмовiцца, але потым раздумалася ды i ўзяла. Бацьку ды майна не вернеш, а жыць жа неяк трэба. Вось i шалеюць некаторыя: як гэта, маўляў, нiколi не рабiла ў калгасе, а пенсiю далi. Адна Алена нiколi не кальне. Ну, у iх, у Лазовiкавых, усе такiя далiкатныя, што старая, што Лiлька яе. Дануся наогул цуд. Ды нешта ж сумная вельмi сёння.
– Плакала ты, цi што, дзеўка? Вочы чырвоныя.
– Нешта пад павека трапiла, можа, казюра якая... Ну, як ты тут? Ды не глядзi так, у мяне добра ўсё.
Можа, i так, ды не Гвiдцы казаць пра тое, Гвiдка – страляны верабей.
– Тамака дзеўка гэтая ў вас, дык калi даведаешся што, скажы мне.
Пайшла, нават брывом не варухнула, як не пачула ўсё роўна. Няйначай, здарылася што. Можа, у хаце якiя непарадкi. Ды не павiнна ж, здаецца, гэткая дружная сям’я.
Цiкава, госця гэтая яшчэ ў Алены? Не бачна ж было, каб ад’язджала. Хто яна такая? Пэўна, не свая, каб радня была, Дануся ведала б. Дзеўка гарадская, адразу бачна, дзеравенскiя такiя не бываюць. А-вой, цi не яна гэта? Ну, яна, шыбуе з-пад ракi. Сукенка мокрая i падол падкасаны – значыцца, не праз кладку перабiралася. Iдзе... Але ж i ценькая, двума пальцамi, здаецца, перашчыкнеш. Не ядуць яны зусiм у тым горадзе, цi што? А й то паспрабуй ты, па цяперашнiм часе. З капейчыны людзi жывуць, казаў той, што прыдбаў у краме, тое i з’еў, не тое што ў вёсцы. Дабрыдзень жа цi дасць? А, дала, нават прыпынiлася.
– I вам таго саменькага. Здалёку iдзяце?
– Ад ракi. Купацца хадзiла. Да Лазовiкаў як тут карацей прайсцi?
– Вунака ля крыжа звернеце ўправа i якраз у Аленiну хату i ўпрэцеся.
– Добра, дзякую. – Глядзiць, а сама адно не спявае, ажно свецiцца радасцю. Жыццё: у адной слёзы на вачах, другая з усмешкаю да вушэй.
– Ну, я пайшла.
Цiкава ж, Манька цi заўважыць? Заўважыла, а як жа, вунь фiранка калыхнулася. Во ўжо ахвотнiца пацiкаваць, ля яе хаты хiба ўначы, i то калi зацьменне, неабгледжаны хто прабярэцца. Заўсёды ўсё згледзiць, нездарма за вочы Целявiзарам называюць. Убачыла, значыцца, неўзабаве тут будзе. Ну, iдзе, ды так шпарка, быццам сама сябе падганяе.
– Гвiда, мая ты суседачка...
– А, ты, Маня? Здароў была. Што скажаш?
– Я нiчога. А падумала – можа, ты што? Дзеўка гэна, што тутака круцiлася, ведаеш, надта ж мне некага напамiнае. А каго – нiяк не ўспомню, хоць зарэж. I што за халера: вось-вось, здаецца, успомню, а тут шась, i як перавернецца ўсё ў галаве. Твар гэты... ну, далiбог, недзе бачыла, а вось дзе – не даўмецца, бытта знарок хто блытае. Ты, бачыла, нешта гаварыла з ёю.
– Паздароўкалiся.
– I ўсё?
– Усё.
– А мне падалося, быццам гаманiлi.
– Не, нiчога не гаманiлi.
– I дзе я магла яе бачыць? Хоць бы Оля ўжо хутчэй прыехала.
– Маецца прыехаць?
– Ага, на вяселле. У пятнiцу павiнна заявiцца. Тады раскажа, што за дзеўка. Бульба, гляджу, нiшто ў цябе.
– Дзякаваць богу. Вось толькi прынiцела крыху з-за лебяды.
– Соткi, суседачка, даглядаць трэба.
Вось i заўжды так: патрэбнае выпытае, а пасля, вачэй у сабакi пазычыўшы, i аблiе брудам. Бедны Юзюк, як ён з гэткаю да шасцiдзесяцi яшчэ дацягнуў. Фанабэры – на дзесяцярых, бач, як паважна пасунулася, кiем носа не дастанеш. Быццам у самога Папы рымскага за куму сядзела.
А дзеўка тая, пiскля, нарабiла-такi пярэпалаху. А й праўда, хто яна? Мне таксама ўсё здаецца, быццам знаёмая. Можа, Дануся што даведаецца. Ды штосьцi ж доўга няма. Няйначай, частуюцца з дарогi. Алена частаваць майстрыца. Адных кампотаў у яе розных – на прычэпе зараз не вывезеш. Зноў жа, без мяса-кiлбасы не сядзiць, парсюка пад весну на паўтоны гакнулi. I да кiлунiны, ясна, сёе-тое знойдзецца. Цяпер не забаронена, дык штомесяц дымок па вечарах над лазняю ўецца. Гаспадыня што трэба. Вось толькi каровы не мае, ды, вiдаць, ненадоўга тое – куды ёй, такой мясюннi, без статку. Звар’яцее без працы ды па полi пабяжыць. Не Гвiдка, якой што з каровай, што без яе – усё адно, як ёсць, так i ладна. Вядома, каб не адна была, можа, i iнакш усё сталася б. Вось жа не сталася, ды, можа, яно i лепей так. Стрэла неяк днямi ў горадзе таго манцёра, што чапляўся некалi... Божухна, тоўсты, сiвы, а рукi ажно лекацяць з перапою. Вось бы паспытала шчасцейка, з гэткiм жывучы. Добра, што з’ехаў тады. Ой, калi ж тое было, цi не ў шасцiдзесятым? Ага, у шасцiдзесятым. Акурат алектрыку вялi ў Александрыну, i ён тутака за галоўнага ў iх быў. Высокi, плячысты, прыгожы – вачэй не адвесцi. Ну, i пачаў заляцацца. А цi ўсур’ёз, цi жартам, цi з нядобрым якiм намерам – пытацца ж не будзеш. I сам нiчога не казаў, адно цiскаў па суботах ля Акуневiчавай пунi, дзе вечарыны ладзiлiся. Прыцiсне да сцяны ды давай шнарыць рукамi, ненастойлiва так, быццам нехаця. Ён тады ўжо добры быў лыга, можа, таму гэтакi выдаваў вялы... Потым... Ажно ўспомнiць сорамна. Ноч цёмная, хоць вока калi, а мы ў стажку збоч пунi... А пасля мне дамоў трэба, бо валасы абы-як, i твар палае, i спiна, адчуваю, у пацярусе, а цётка Рэня, бацькава сястра, з iншымi кабетамi за вартавых на вечарыне па лавах, i ключ у яе. Прыйшлося праз акно ў хату лезцi. Баялася: ну, усё, зацяжарала. Аж не, абышлося. Не так ён там зрабiў што, цi як, але, лiчы, дзеўкаю засталася. А праз месяц, скончыўшы лiнiю, з’ехаў разам з астатнiмi. Во дзе было роспачы! Але неяк суцiшылася з часам. Пасля зрэдку сустракала ў горадзе, але ён нават не вiтаўся нiколi, што я яму, кухля дзеравенская, ды яшчэ падкулачнiкава дачка?
Але што гэта Данусi няма? Напэўна, добра Алена частуе, да смаку прыйшлiся кампоты-кiлбаскi. А можа, да вады куды падалiся, гарачыня ж нясцерпная, а дзеўкi маладыя, хочацца пакулогацца. Некалi сама тое любiла, за вушы, бывала, не адцягнеш ад ракi, а зараз нецiкава ўжо неяк, праўду кажуць – старасць не радасць. Яно й не дзiва: за дзень так нацягаешся ў гародзе ды ля статку, што й свет зробiцца нямiлы. Самакрутку сасмалiш, «Марыю» глянеш прыскакам ды ў ложак хутчэй, якое ўжо там купанне.
Сашка
Гарадок гэты, праўда, – нiшто сабе. Цiхi, зялёны. Адно кепска – занадта ўжо панылы. Увечары на вулiцы каб табе душа дзе азвалася, адно старыя сноўдаюць перад касцёлам. Здаецца, аднае i радасцi ў людзей, што маленне. Моладзi дык зусiм не вiдно, разварушацца нiбыта крыху пад захад сонца, i то ненадоўга, неяк цiшком, быццам баючыся. А так неблагая мясцiна. Дзеўкi прывабныя i неразбэшчаныя па цяперашнiм часе. Вось толькi iмёны нейкiя нязвыклыя, маю, напрыклад, Данусяй завуць, Дануся, Дана... Першы раз як пачуў, ледзь вушы не звялi: што за iмя такое? А потым прызвычаiўся – i нiчога, здаецца. Што iмя, абы чалавек, казаў той, добры быў. А яна якраз i неблагая дзеўка. Праўда, занадта нервовая часам бывае, ды хто зараз, пры такiм жыццi, не нервовы? А галоўнае – любiць мяне. Спачатку, як толькi пазнаёмiлiся, паказвала нораў, не саступала. Але пасля той купальскай ночы ў гасцiнiцы палагаднела, як рукою бзiкаватасць зняло. Словам, што трэба дзеўка. Цела дык наогул клас, адно грудзi велiкаватыя, але гэта ўжо што каму даспадобы. Так што хай будзе, не мех з бульбай, за спiнаю насiць не трэба. А то прыедзеш у рэйс, дык хоць воўкам iншы раз вый ад суму цi вязi якую з сабою ажно з Мiнска. Некалькi разоў, да Данусi яшчэ, так i рабiў. Халера iх, не гэтулькi таго задавальнення, колькi турбот! Тое не так, гэта не гэтак. I жаруць, быццам месяц пасцiлi. Зноў жа, шампанскiм трэба пачаставаць цi вiном якiм. А з пастаяннаю спакайней. Вунь цэны ў кафэ, лiчы, штодня скачуць, а яна як кармiла па ранейшых, так i працягвае кармiць.
Адно кепска – калi на сур’ёзнае што спадзяецца. Бо тады, даражэнькая, даруй, давядзецца развiтацца. Ланцугi шлюбныя не па мне, паспытаў, даволi. Ды пакуль што цiха нiбыта, маўчыць. Вось толькi не развiталася нешта перад ад’ездам у сваю Александрыну. Але ат, такой бяды, iншая знойдзецца.
Тут адна заявiлася была. Думаў спачатку – клеiцца. Аж не – па справе. Таксама нiштаватая цёлка, толькi вось худая занадта. Пляскатая, бы лава, каб табе бугарок дзе, што спераду, што ззаду. А з твару нiчога – беленькая, вочы, як пацерыны. I без комплексаў, здаецца, з гэткiмi лепш за ўсё ладзiць справу. Заявiлася ды адразу ў салон. Я ажно прысвiснуў ад здзiўлення – вось гэта, думаю, падфарцiла. Так i гэтак да яе, з выкрутасамi, а яна i брывом не варухне. Нага за нагу закiнула, бессаромнiца, ды давай клопат свой выкладаць. Маўляў, бачыла, як я з Данусяю сустракаўся, а ў той нехта з бацькоў александрынскi, дык цi не мог бы я праз яе пра нейкую цётку даведацца. Я, канечне, паабяцаў, але i плату адпаведную запатрабаваў за паслугу. Не ў лоб, канечне, а далiкатна, здалёку, нiбы жартам. Але яна не зразумела, здаецца, вочы вылупiла i глядзiць гэткiм немаўлём, быццам толькi ўчора на свет з’явiлася. А мо i зразумела, ды выгляду не падала: жанчыну раскусiш хiба адразу? Ва ўсялякiм разе размова тая так нiчым i скончылася. Яно, можа, гэтак i лепш, крый Бог Дануся даведалася б – быў бы тарарам, а мне гэта зусiм недарэчы. Але, з другога боку, шкада, што не наладзiлася справа, дзеўка файная. I не бадзяжка якая. Хоць чорт iх там разбярэ, у iншай твар бы ў анёла, хоць абраз з яе малюй, а дапнеш – халява халяваю, бы ў бот соўгаеш.
Не, хай ужо Дануся будзе. Гэтая хоць паху бензiну не баiцца. А то i такiх даводзiлася страчаць: аддацца аддасца, але перад тым усю душу выцягне напамiнкамi пра лазню ды кпiнамi. Дырэктрыса гэтая во ў кафэ, да прыкладу. Адно й ведае, што носiк свой гузiчак моршчыць. Вось кiм таксама заняцца б! Прынадны кавалак, асаблiва калi спiнаю стаiць, абапершыся на сваю стойку. З такою памiтрэнжышся напачатку, затое пасля... Нiбыта незамужняя, а там хто яе ведае. У дзяўчат запытацца, цi што? Кепска, Дануся можа здагадацца, ды лiха з ёю, што яна мне, жонка, цi што? Дый момант зручны: акурат у вёску з’ехала i вернецца, Наташка казала, не раней нядзелi, вяселле там у iх нейкае...
Дануся
Лёгка сказаць: даведайся. У бабулi нашай хутчэй снегу ўлетку вымантачыш, чым што вызнаеш. Такая ўжо зацятая, як упрэцца, слова з яе не выцягнеш. Нiзавошта не скажа, пакуль сама не надумаецца. I заўжды, колькi сябе памятаю, гэтак было.
Спачатку, калi малая яшчэ была, думала: не давярае нiкому. Аж не. Проста характар такi, не любiць мянцiць языком. Гэта, можа, i няблага, ды трэба ж нейкая мера. Вось два разы ўжо папыталася пра Галiну – каб паўслова ў адказ, застыла каменем ды арудуе пруткамi, быццам у лiпенi толькi гэтым i займацца. Адно i даведалася, што Галькай дзеўку зваць. Паскуднiца! Нават не зачырванела стрэўшыся. Вылупiла зенкi i яшчэ ўсмiхнулася, нiбы роднай. Ну але пабачым... Вось толькi раскапаць, хто яна. Але ж як? Можа, чым бабу тузаць, лепш пайсцi самой запытацца? Скуль ты, маўляў, тут узялася, такая нахабная? Зараз недзе на дварэ, во i зручны момант прыхапiць неспадзеўкi. Знянацку, каб i апамятацца не паспела.
– Галiну не чапай. – Экстрасэнс яна, цi што, наша баба?
– Чаму гэта? Што яна – святая?
– Святая не святая, а госця наша. – Тонкiя ногi ў нiзкiх адразанiках сутаргава ўздрыгваюць, выпростваюцца ўздоўж палавiка. – Час прыйдзе, сама ўсё скажу.
– I што гэта за сакрэты такiя, што чакаць трэба?
– Замалая яшчэ, каб ведаць, падрасцi крыху. Колькi тамака на гадзiннiку?
– Палова трэцяй.
– Авохцi мне, зачмурылася з гэтымi шкарпэткамi. Гэта ж на могiльнiк з дзяўчынаю збiралiся.
– На могiльнiк?
– Ага. – Нават дзiва, як ад такога бязважкага цела застаецца на канапе гэткая ўмяцiна. – Дзе яна там?
Галька поле градку з морквай. Яна ў купальнiку, i я з задавальненем заўважаю, што цела ў яе – так сабе, а рукi i плечы густа, бы хлеб кменам, перасыпаныя дробным рабацiннем. Як нi дзiўна, назiранне гэтае прыносiць не толькi радасць, але i расчараванне: Божа, i з-за ўсяго гэтага сыр-бор? Але цягнецца яно нядоўга. Галька трымаецца так самаўпэўнена, што злосць зноў накатвае на мяне хваляй, i я ледзь стрымлiваюся, каб не кiнуцца на паскуднiцу з кулакамi. Во ўжо... А поле, поле як! Градак яна нiколi не бачыла, цi што?
– Ну, дык хадзем, Галя? – баба – расфранчаная – не пазнаць: з новаю хусткай на галаве, у лакiрках, сыходзiць з ганка, застывае каралеўнаю ля плота.
– Зараз, Алена Мiхайлаўна, хвiлiну.
Баба, якую i iмгненне лiшняга чакання заўсёды гэтак нервуе, цярплiва стаiць на адным месцы, глядзiць паўз мяне некуды ўдалеч невiдушчымi вачыма.
А што, калi i мне з iмi пайсцi? Я выходжу з сяней, рашуча накiроўваюся да яе. Але трэба ведаць нашу бабу.
– Дануся, я тут курэй выпусцiла пажыраваць, дык зрабi ласку, папiльнуй, каб лехаў не падратавалi.
Алена
Дайшоўшы да кладкi праз ручай, ад якога заставалася да могiльнiка зусiм блiзка, спынiлiся перадыхнуць i тут пачулi недалёка людскiя галасы. Побач пачыналiся пожнi, i першая ад кустоўя належала Шумскiм. Як на злосць, Манька была тут, нешта камандавала сыну i пляменнiку Iвону, што грузiлi на падводу сена.
Алена прыспешыла крок, каб хутчэй згубiцца мiж алешнiку, але не паспела. Азiрнулася i са сполахам убачыла, што непрыяцелька яе стаiць тварам да сцежкi i цiкуе за iмi з-пад рукi. Аднак сполах той трываў нядоўга. Тузануўшы за локаць да сябе дзяўчыну, нiбы загадзя паказваючы тым самым, што перамога ўсё роўна будзе за ёю, Алена шпарка выйшла на чыстае, упэўнена пашыбавала далей.
Што ж яна, Манька, мала паздзекавалася з яе, калi грашыла на Алеся, быццам гэта ён з Мяцяй... Ужо хто-хто, але каб Алесь! За ўсё жыццё сваё, бадай, нi разу не схлусiў. I што ж? Перад самай ягонай смерцю не ўтрымалася, выказала набалелае. А аказалася – няпраўда ўсё. Дык цi не час папомсцiцца? Тыцнуць паскуднiцу носам у тыя метрыкi, хай паглядзiць... I так выразна паўстаў перад Аленiнымi вачамi гэты неспадзяваны, маланкава-пякучы малюнак адплаты, што яна ажно ўскрыкнула ад узбуджэння.
– Што, цётка, зноў нага? – азiрнулася занепакоена Галiна.
– Ага, крыху аступiлася. Але нiчога, зараз будзем на месцы, вунь ужо вароты вiдаць.
Мяцiна магiлка, самая сцiплая тут, з танным, зладжаным у складчыну помнiкам, знаходзiлася наводшыбе. Наведваючыся да сваiх, александрынцы, аднак, не абыходзiлi яе, па чарзе прыбiралi, таму выглядала яна заўсёды прыстойна.
– А здымка няма, – сказала разгублена крыху – цi не ад няведання, як сябе паводзiць – дзяўчына. – На ўсiх помнiках ёсць, а на мамiным няма. – Што яна – не любiла фатаграфавацца?
– Не любiла, – коратка адказала Алена i пацягнулася паўз агароджу ў процiлеглы канец могiльнiка, туды, дзе ляжалi бацькi, Алесь i сынок-першынец. Адчувала: лепш за ўсё пакiнуць зараз дзяўчыну адну.
Вярнулася яна не хутка, блiзу праз паўгадзiны. Галiна сядзела побач з магiлкай на разасланай адзежыне, ладзiла букет з рамонкаў, якiх паспела нарваць дзесьцi непадалёку. Затым паставiла слоiк з кветкамi ў нагах кургана, быццам здагадваючыся, што няправiльна зрабiла, запытальна зiрнула на Алену.
– У нас не так ставяць, – сказала лагодна тая. – Ва ўзгалоўi трэба.
Галiна пераставiла слоiк, адышлася воддаль – паглядзець.
– Я пасунуся пацiху, – сказала Алена. – А ты пабудзь яшчэ крыху ды даганяй мяне.
Дзяўчына нагнала яе ля ручая, акурат у тым самым месцы, дзе ўгледзела iх Манька. Хлопцы па-ранейшаму тузалiся ля падводы, але самой Манькi не было вiдно. «Зырыць дзе-небудзь са схову», – падумала Алена. I сапраўды, ледзь перабралiся цераз кладку, як убачылi яе. З’явiўшыся аднекуль збоку, кабета прайшла з абыякавым выглядам метрах у ста ад iх, папраставала да сваёй дзялянкi. Гэта было неяк зусiм непадобна на Маньку – прайшла побач i нават не зачапiла словам, быццам не заўважыла. Але яна i сама тае ж хвiлiны, мусiць, адчула недарэчнасць уласных паводзiн: раптам рэзка развярнулася, узмахнула рукой, пакрочыла хуценька жанчынам напярэймы. Наблiзiўшыся, павабiла да сябе Галiну, адвяла ўбок, пачала казаць нешта на вуха.
– Што яна табе сказала? – калi дзяўчына вярнулася, спытала Алена.
– Што Оля заўтра маецца прыехаць. Яе запрасiлi на вяселле, i яна можа i мяне ўзяць з сабою.
«Дык вось яно што – вяселле, – адчуваючы, як халадзее ў грудзях, жахнулася Алена. – Што ж яна робiць, гэтая дурнiца? Збяруцца людзi, пачнуць лезцi захмялелыя з аповядамi ды ўспамiнамi, уводзiць у вушы непатрэбнае... Ну ж, зламыснiца!» Падумала так, але нiчога не сказала.
Дануся
Бацька выскоквае з кабiны, здымае на хаду майку, стрымгалоў кiдаецца да вядра з вадою.
– Але ж спякота, даруй, Божа!
Баба колькi часу назiрае здаля, як ён спалосквае, фыркаючы ад задавальнення, рудыя, загарэлыя грудзi, моўчкi, неяк па-петушынаму падыходзiць блiжэй, становiцца ўпобачкi.
– Ну, прывёз?
– Прывёз.
Ён вяртаецца да машыны, дастае з-пад сядзення партманет, вымае грошы, падае бабе. Тая задаволена ўсмiхаецца, трымаючы купюры абедзвюма рукамi, нясе ў хату. Бацька праводзiць яе засяроджаным паглядам, падсядае да мяне на лаву. У вачах яго, блакiтных, пачырванелых ад гарачынi, – нiчога, апроч стомы.
– Званiла Люда, цiкавiлася, як ты.
– Знайшла чым цiкавiцца!
– Што ж дзiўнага, сёстры як-нiяк.
Некалькi хвiлiн сядзiм моўчкi, пазбягаючы глядзець адно на аднаго, думаем кожны сваё.
– Матка, пэўна, ужо ў Гданьску. I ахвота ж цягацца гэткую далеч па спякоце. Быццам без тых ейных заробкаў не пражылi б. А то думай, як яна там.
– Яна – нармальна, – кажу, асаблiва нацiскаючы на першае слова.
Ён ускоквае з месца, ляпае далонню па сядзеннi лавы – заўсёды гэтак робiць, калi што-небудзь не па-ягонаму.
– Што значыць – яна? А я што, па-твойму, ненармальна?
– Ну, гэта як паглядзець.
– Як паглядзець! Без рэбусаў ты, канечне, не можаш? – ён мiжволi зрываецца на крык. Мяне гэта i весялiць, i адначасова палохае: упершыню бачу бацьку ў такiх нервах.
– Без якiх рэбусаў?
– Без такiх! – ён ужо не проста крычыць – заходзiцца словамi. – Знарок заўсёды гаворыш незразумела, каб пазлаваць! Я бачу! Ты... ты...
– Магу i зразумела.
Ён раптам абмякае, нiбы спалохаўшыся, што я i сапраўды здзейсню намер выказаць усё, што думаю, нiякавее, адыходзiць ад лавы. Яго хлапечая, з вострымi лапаткамi спiна гарбацiцца, як у прадчуваннi ўдару, твар крывiцца ў безабароннай усмешцы. Ён баiцца мяне, ды страх той, канечне, дарэмны.
– Ну, сашчупiлiся ўжо. – Баба выходзiць з сянец, абапiраючыся на кiёк, прастуе да нас. – Пасаромелiся б пры староннiм чалавеку. Ну, хай яна, маладая, а ты...
– Ну, вось, маеш лiтанiю, – бацька сплёўвае, паволi крочыць да машыны.
Але мяне ўжо забрала – нiбы д’ябал падсуклечвае.
– Пачакай, – кажу, ускараскваючыся следам за iм у кабiну, плюхаюся на гарачае сядзенне.
– Што яшчэ?
– Ты хацеў ведаць...
– Што?
Я моўчкi адчыняю дзверку «бардачка», дастаю з кута карабок ад запалак з Сяргеiўнiнай завушнiцай. Завушнiцу я знайшла ў кабiне ў мiнулую пятнiцу пасля таго, як ён вярнуўся з рэйса пазней звычайнага. Сяргееўна акурат перад тым, нейкая нязвыкла мiтуслiвая, пайшла ў той дзень дахаты адразу па абедзе, а назаўтра заявiлася ў кафэ без упрыгожанняў. Гэта было так непадобна на яе, што нiякiх сумненняў у мяне не засталося.
У яго, вiдаць,– таксама, бо маўчыць, як вады ў рот набраўшы, адно зобам варочае, быццам паветра яму не хапае. Сядзiць, абшчаперыўшы руль абедзвюма рукамi, i кропелькi поту несупынным раўчуком сцякаюць па шыi пад кашулю.
– Толькi гэтага клопату не хапала, – кажа нарэшце, паварочваючы ключ запальвання. – Не хвалюйся, матцы сам скажу.
Я выскокваю з кабiны, не азiраючыся, крочу да хаты. Сорам i сполах трымцяць ува мне камертонам, вязнуць увушшу, ледзяняць кроў. Няўжо сапраўды скажа? Не, толькi не гэта. Я паварочваюся, каб спынiць яго, але ўжо позна: фургон кранаецца з месца.
Гвiда
– А куры?
– У паветку заперла.Вернуцца – хай удзвюх пасвяць, калi гэткiя сяброўкi.
Зарослы чаромхаю лог нарэшцн канчаецца. Мы перасякаем луку i неўзабаве апынаемся ля затокi. Некалi тут была купальня, а зараз усюды густое кустоўе альхi, i прадзерцiся праз яго не так проста. Апроч гэтага даймае крапiва, яе таксама з каптуром, i адкуль толькi насеялася. Вада ў рацэ рудаватая, але толькi на вiрах, на быстраку ж вясёлая i празрыстая, як i даўней.
Дануся скiдае туфлi, не зважаючы на пякучку, шлэпае хмызам да касы, што вытыркаецца метры на два на згiбе пратокi. Затым, не распранаючыся, кiдаецца ў вiр, знiкае пад вадой. Ну ж нялюдскае!
Але страх мой дарэмны. Праз колькi хвiлiн яна вынырвае, вылазiць назад, на касу.
– Зноў вочы чырвоныя, цi не плакаць пад ваду хавалася?
– Выдумляй абы-што, – кажа, адводзячы пагляд. – Купацца будзеш? Дык распранайся. Цi, можа, саромеешся мяне?
Я расшпiляю верхнi гузiк кофты, але сцягваць яе не спяшаюся.
– А як жа ў лазнi распранаешся?
То ў лазнi: скiнуў усё, i гатова. Нiхто не бачыць, якое яно на табе, дзе лапiна, а дзе, можа, i не надта чыстае.
– Ладна, я адвярнуся.
Яна адварочваецца, я хуценька скiдваю з сябе ўсё, не чакаючы, калi выгляне з-за хмары сонца, уваходжу ў ваду.
– Летаў пяць не купалася, – кажу, пераадольваючы непрыемнае адчуванне холаду ў нiзе жывата. – Чаго добрага, сутарга яшчэ сцягне.
– Колькi прыязджаю ў Александрыну, гэтулькi i чую ад цябе ды ад бабы пра сутаргу.
– Што ж дзiўнага?
Яна ведае – нiчога. I я таксама ведаю, хоць i даўно тое было, гадоў цi не дванаццаць таму. Во гэтак шлыганула дзеўка ў ваду, i ледзь рады пасля далi. Адразанiк, што не ўратавалi, напэўна, згнiў дасюль у цiне, другi, што застаўся на назе, Алена спалiла адразу, каб не заставалася напамiну.
Але яна, падобна, iншае памятае.
– Гэтак ногi тады змуляла, здаецца, i зараз яшчэ гараць.
– Скажы дзеду-нябожчыку дзякуй, што паганяў вакол хаты, каб не ён, невядома, цi купалася б сёння. Запаленне – гэта не жартачкi.
– Дзякуй. I табе таксама.
Куст воддаль ад касы гучна расхiнаецца, i на беразе нечакана, як з-пад зямлi, вырастае мажная, камлюкаватая Маньчына постаць.
– Купаецеся? Тое, гляджу, пашыбавалi логам. Мы з мальцамi якраз сена на дзялянцы парадкавалi, я i заўважыла. А там Алена з дзеўкаю гэнай, на могiльнiк цягалiся... Ужо дахаты пайшлi. Я здагадалася, гэта ж яны на Мяцiну магiлку хадзiлi, далiбог. Мяцiна дачка яна, вось хто! – апошнiя словы яна вымаўляе чамусьцi шэптам, азiраючыся па баках. – Я адразу, як толькi яна сюды заявiлася, заўважыла падабенства. А цяпер i зусiм пэўная. Ты ж глянь, Гвiда, чыстая Мяця, адно танейшая за матку...
– Ну дык што?
– Як гэта – што? Забылася хiба, як яна вашай сям’i нашкодзiла, тая дурнiца?
– Дзецi за бацькоў не адказваюць.
– А, бач, не адказваюць! Якая ты добрая! А табе ж цi добра было, як без бацькi засталася? – Манька падкасвае падол спаднiцы, мiльгаючы iкрамi, перабягае праз вузкую палоску вады назад, да хмызу. – Ну, глядзi. Сама сабе гаспадыня.
Яна знiкае ў кустах, i мы з Данусяй зноў застаемся адны.
– Што гэта за гiсторыя з Мяцяй? Што яна пляла тут?
– Так, было дзела. Было ды сплыло... Што ты возьмеш з дуракаватай? Узялi за сведку, задалi некалькi пытанняў пра бацьку ды i ўхапiлiся за тыя адказы. Як не бачылi, каго дапытваюць. На ейных паказаннях i справу зладзiлi... Цяпер гэтая заявiлася.
– Паскуднiца.
– Табе ўжо што яна зрабiла?
– Можа, не менш як табе, – Дануся мая на вачах хмурнее, твар робiцца калючы, нiбы ажынавы куст. – Што яна цягаецца тут? Хай бы ехала сабе, адкуль з’явiлася. I чаму ты мне нiколi пра гiсторыю гэтую не расказвала?
– У бабы сваёй пра тое папытайся, а не ў мяне.
– Папытаюся.
– Ага, паспрабуй.
– I паспрабую, – кажа i глядзiць у твар такiмi вачамi, быццам есцi просiць.
Распавесцi ёй, цi што? Не дзiця, дзевятнаццаць дзеўцы. Але ж чорт яго, наробiш звады расповядамi. Хто ведае, што ў Алены наўме? Не, хай самi разбiраюцца.
– А можа ты ўсё-такi...
– Баранi Бог, – кажу, ледзь-ледзь вытрымлiваючы зацяты, з мальбою пагляд. – Што ты, Дануся?
Сапраўды – што? Забылася, хто я? Гвiдка-вар’ятка ды i чужая табе.
Дануся
I не думала нiколi, што можна во гэтак... «Што ты, Дануся?» Ды голасам якiм – быццам чуж-чужанiца адна адной. Адно не сказала таго – i за гэта дзякуй.
Баба ж, наадварот, здаецца, сама сябе пераплюнула. Нават угаворваць не прыйшлося, ад першага запытання як на споведзi ўсё выклала. I пра Мяцю, i пра дачку яе. I пра размову з Манькай таксама. Апошняга, пэўна, не зрабiла б, калi б ведала пра мае да дзеўкi рахункi. Ды хто ёй скажа пра iх? Не сама ж Галька, вядома. Яна, дуракаватая курыца, мабыць, i сама не здагадаецца, аж пакуль носам не тыцну. Цяцера цяцерай – ды што ж, казаў той, яблык ад яблынi...
Вось усё, лiчы, i пастала на свае месцы. Цяпер толькi Гвiдку ўламаць, а там, глядзiш, i папомсцiмся. Доймем так, што сама лататы дасць.
Бабе, канечне, не след нiчога казаць. Яна дзiўнаватая, акурат, глядзi, наадварот зробiць, парве план. Сама ж наўрад здагадаецца, не да таго – бы сляпая, вобмацкам ходзiць, усё думае аб нечым. Можа, па карове сумуе. Пяць хвiлiн таму запыталася, дзе нiткi – каб схамянулася. Але гэта не страшна, з ёю здараецца: перуны смалi – нiзавошта не пачуе. Раней, калi меншая была, мяне гэта палохала, а цяпер нiчога, прывыкла. Iншы раз, як надакучыць усё, дык нават хочацца, каб нешта такое здарылася. Адно непрыемна – вельмi ўжо ўнiклiвая робiцца ў такiя хвiлiны. Быццам у душу глядзiць, а што там бачыць – аднаму Богу ды ёй вядома. Вось так, як зараз, галаву падыме ўгору, нос прыморшчыць i ўзiраецца, узiраецца. I галоўнае, пасля нiколi пра тое не ўспомнiць, запытайся – адно плячыма пацiсне: ты пра што гэта, маўляў?
А я адчуваю, не так сабе ўсё гэта, ёсць нешта нейкае, куды яна знарок нiкога не пускае.
– Эх, людзi...
Ага, нiбыта пачынае адыходзiць. Вось уздыхне зараз, апусцiць рукi i пойдзе, быццам нiчога нiякага, па справах.
Але што гэта – не рухаецца. Стаiць, як аслупянелая, на месцы, глядзiць на Гальку праз шыбу. А тая i вухам не вядзе, адно ведае ля парэчак круцiцца. Не бачыла яна iх раней нiколi, цi што? Паўкуста амаль аблаташыла, i як не званiтуе ад кiслi. Во за ажыну ўзялася, няўжо i яе будзе пхаць у рот, зялёная ж зусiм. О, жуе. Вось i скажы ты, што вар’яцтва не спадчынная хвароба. Матка ў лялькi да пяцiдзесяцi гуляла, дачка свет спазнае на трэцiм дзесятку, кiслае ад салодкага, небарака, не адрознiць. Сямейка! I баба – хоць бы што, маўчыць, як нямая, каб я гэтак, даўно ад куста таго пагнала б, а тут... Тая тым часам зноў на парэчкi ўссела, можа, дустам iх пасыпаць?
– Ты гэта вось што, унучка, – а голас жа, голас! – з Манькаю не надта раднiся.
I шыбуе на ганак, адтуль – праменька да парэчнiку. I пачынае сама ягады абiраць. Выбера спялейшую, ды не сабе ў рот, а дзеўцы на далонь: частуйся, маўляў, даражэнькая. А тая нiбыта толькi i чакала гэткае выгоды, адно i ведае, што жменю падстаўляць. Вось табе: з Манькаю не раднiся, а самой чужое раднейшае за роднае. Далiбог, нiчога не цямлю, усё ў галаве перавярнулася. Во да жоўтых дапялi. Ужо не па адной, а прама з галiнак зубамi сашморгвае. Працiўнота. Чым такое бачыць, лепей з Гвiдкаю пустапарожняе пералiваць.
– Надоўга ты? Не заседжвайся надта. У Галi сёння дзень нараджэння, трэба адзначыць як след. Так што не марахонь тамака, хутка вяртайся.
Ага, абавязкова. З пукам кветак, руж ды гладыёлусаў, каб надоўга запомнiлiся iмянiны.
– Вiншую!
– Ой, дзякуй, мне дваццаць чатыры споўнiлася. А табе колькi?
– Дваццаць дзесяць!
– Прабач, я не...
– Не зважай, любая, гэта ў яе настрой кепскi. А так яна неблагая дзеўка.
I на тым дзякуй!
Апромеццю выскокваю з панадворка, брыду ледзьве прытомная ў накiрунку Александрыны. Да вёскi рукой падаць, але спякота такая, што, здаецца, шляху гэтаму не будзе канца.
Гвiдка сядзiць на кукарачках у засенi дрэва, палошча ў начоўцы дробную, з арэх, радыску.
– Халера, так i не вырасла, трасца яе, – кажа, адкiдваючы з узмакрэлага iлба паску валасоў.
– Дык хай бы расла яшчэ, да Купалля, глядзiш, i аклямалася б.
– Ага, краты дадуць, злыднi. Паўгарода за тыдзень перакапалi. Ведала б, што гэтак будзе, тытуню лепш насадзiла б.
– Пасеяла б сланечнiку. Чытала недзе, надта баяцца яго краты.
– Праўда? К налецему пасаджу, калi не забудуся. Няўжо сапраўды дапамагае?
– Так напiсана.
– Ат, дрэнь, што напiсана, толькi галовы людзям тлумяць сваiмi пiсаннямi... Дзеўку бачыла?
– Бачыла.
– Вось яшчэ на нашу галаву. Сядзiць, i што ты ёй зробiш.
– Нiчога i не трэба рабiць, само зробiцца.
– А-ей, што ты надумалася? – выцвiлыя шэрыя вочы iмгненна цямнеюць, надброўныя дужкi з рэдкiмi валасамi цягнуцца вышэй.
– Нiчога, адчапiся ад мяне.
– Ладна. Можа, з’есцi што хочаш? Павiдла ёсць.
– Не, дома вячэра чакае. Дзень нараджэння ў нас.
– Дзень нараджэння? Ты ж у лiстападзе нарадзiлася. Баба ў сакавiку, здаецца.
– Галька iмянiннiца.
– Вось яно што! I хто стол ладзiць?
– Хто? Баба!
– А госцi ж будуць? – Яна злiвае з начоўкi брудную ваду, закурвае.
– Не ведаю, не пыталася.
– На вяселле збiраешся да Гайдуковых?
– Збiраюся.
– А дзеўку запросяць, як думаеш?
– А гэта не мой клопат.
– А чый жа тады?
Чый? Ой, Гвiдка, не надзiвiцца на цябе: цi сапраўды ты вар’ятка цi толькi ўдаеш?
Дадумваю тое ўжо на вулiцы, па дарозе дахаты. Думаю сабе, а ногi самi нясуць паўз цёткi Манькi сядзiбу. Бо яе не сустрэць у радыусе паўкiламетра – стопроцэнт немагчыма. Але што гэта? Ужо i параўнялася з хатаю, i гароды мiнула, а яна хоць бы шэптам азвалася. Не, нiбыта ляпнулi нечым ззаду. А вось i голас – крыху сiплаваты ад хвалявання, але гучны, без звыклага прысвiсту.
– Пляменнiца, а, пляменнiца! Што гэта ты, ля хаты была, а нават не даведалася мяне. Я сяджу ля акна: чакаю: ну, зараз зверне, а яна ў той бок не зiрнула. Цi не ўсердзiлася чаго?
– Мы ж не сварылiся з вамi, здаецца, дык чаго мне сердзiцца?
– А й праўда. – Яна згодна матляе галавой, бярэ мяне пад руку, цягне да хаты. – З Аленай калi пасварымся, дык то наша справа. У мяне характар, у яе таксама, цi мала як бывае ў жыццi. А ты маладая, што табе нашы звады, сваiм одумам павiнна жыць. Оля мая заўтра маецца прыехаць, вось, можа, сходзiце куды разам.
– Куды тут сходзiш, у гэткай глухаманi?
– Як куды? А на вяселле?
– Ну, хiба што на вяселле. Але ж я яшчэ няпэўная, цi пайду. Бо толкам не запрашалi, цераз бабу перадалi.
– Праз бабу? – цётчыны вочы круглеюць, вусны крывяцца ў няшчыра-здзiўленай усмешцы. – Я скажу Надзi, што гэта яна! Хай па-людску запросяць, як след. А то – праз бабу... I дзеўку могуць запрасiць, не аб’есць.
– Яе цi не запрасiлi ўжо.
– Ну дык вось! – цётка ўскiдвае галаву, у вачах яе – блакiтных, з кароткiмi вейкамi – непрыхаваная радасць. – Вось i добра, i пойдзеце разам.
I хоць мне i брыдка ад яе весялосцi, я ўсмiхаюся, пераадольваючы непрыязнасць, па-змоўнiцку мiргаю ў адказ.
– Пойдзем.
– I я кажу, – працягвае яна. – А то што ж гэта такое – рады ў гады сустракаемся, нiбы чужыя. Iзноў жа, дзяўчына хай паглядзiць, як у нас вяселлi ладзяцца, таксама ж не чужая.
– Як гэта – не чужая?
– Ат, хадзiла некалi пагалоска, – цётчын пагляд робiцца ўнiклiва-вiнаваты, быццам яна мiжволi, сама таго не жадаючы, выказала немаведама якую тайну. – Хiба баба табе не казала нiчога?
– Не.
– Ну, на Алену гэта падобна. – Яна на хвiлiну змаўкае, прыжмурвае вочы. – Наконт дзеда твайго тут... Нiбыта... Ай, не буду казаць, закрыўдуеш яшчэ на мяне.
Мне i клопату толькi – на яе крыўдаваць.
– Кажыце, не бойцеся.
– Ну, калi так... Але ж няго сапраўды не ведаеш? Не? Ну, тады скажу. Толькi ж глядзi, бабе нi слова. У яе, у Алены, заўжды паўтара людскога, ужо як уваб’е што ў галаву, калом адтуль не выб’еш. А справа от якая. Дзеўка гэтая, Галька, што ў вас зараз, цi не дзеда твайго дачка...
– ?
– Ага, уся Александрына некалi пра тое гаманiла. Канечне, толкам нiхто нiчога не ведае, але ж гуляла такая пагалоска. Мне што, я тое толькi, што ад людзей чула, кажу, аднак дыму без агню не бывае. Ёсць, значыць, нешта нейкае, так, без дай прычыны, вярзцi не будуць. Дзеўка ў яе, у Мяцi, знайшлася... I дасць жа Бог калецы. Бач, i не крывая якая, i не дурная, здаецца. Як каму разумнаму, дык чортведама што пашле, а тут...
Яна гаворыць хутка, без супынку, праглынаючы канчаткi – не жанчына, а камбайн на вытворчасцi слоў. Мне i брыдка гэта, але разам з тым i соладка: хвiлiна, здаецца, i сама ператваруся ў гэткую ж няўцямную, аслепленую злосцю балаболку.
– Але ж вам, цётка, што яна зрабiла?
– Мне? – падцiнае яна вусны i змаўкае ў недаўменнi. – Мне-е? Ды працiўна, мая ты пляменнiца. У Александрыне ад веку нiчога такога не здаралася, а тут на табе, маеш... Цяперака, чакай, гэтая сухарэбрына маладая што-небудзь выкiне. Вар’яцтва, яно, кажуць, i праз колькi каленаў перадаецца.
– Але ж дзiўны вы прыдумалi спосаб яе пакараць.
– Якi спосаб? – усхоплiваецца яна. – Я хiба сказала табе што? Гаворыш, як спiш.
Гвiда
А-ей, во каша заварылася. Гэта ж жылi сабе спакойна, як людзi, i гэтак усё за два днi перавярнулася. Хоць, папраўдзе, што нам тая дзеўка? Ну, прыехала i прыехала, i хай сабе. Дык не ж... Халернае здарэнне. А дзеўка сапраўды вылiтая Янiна, што з твару, што з хады. Аднае рознiцы, што розумам Бог не абдзялiў. Вывучылася во, глядзi, робiць, значыць жа, кумекае нешта. Матка, тая, бывала, i ў той бок не зiрне, дзе работа, толькi i здатная была полiўку сёрбаць. Аднаго разу прапанавала дзеля смеху ў талаку – бульбу палоць. Як усхадзiлася! Ажно затрэслася ад абурэння: што ты, маўляў, якое полiва, не бачыш хiба, што я iнвалiдка. Ах ты, сякая-такая, кажу, як з мужчынамi пацвельвацца, дык першая, а як зрабiць што – няма цябе. А яна: дык што ж я – вiнаватая, што чапляюцца?.. Потым з цяжарнасцю гэтай гiсторыя... Гэтулькi часу мiнулася, а так нiхто нiчога толкам не ведае. Нават Манька не ведае, хоць i выдае, бытта нешта вынюхала. Каб так было, iначай сябе паводзiла б. А то на аднаго тыцне пальцам, на другога. Ну, але яно i зразумела – сама не святая. Дакладна ведаю, на ўласныя вочы бачыла гадоў дваццаць таму. Юзюк ейны тады на ферме фуражырам рабiў, але надта ж загадчыкам хацеў стаць. А тут якраз нагода: папярэднiк ягоны, Сцяпанавiч, нечакана памёр. Ну, Юзюку i прапанавалi пасаду, толькi загадалi перад тым у парцiю ўступiць. Ён i ўступiў, хоць матка з бацькам i страшылi, што праклянуць, бо парцейцы ўсе Бога не прызнаюць i ў касцёл не ходзяць. Але ён не паглядзеў на тое. Бо надта ж выгодная была справа тое загадчыцтва. Бурак якi, мучыну, шматок сена – усё можна прыцягнуць дармавое з фермы, i высiльвацца не трэба. Зноў жа, конь у руках. Казаў той, i ўлежна, i ўежна.
Ну, уступiў, значыцца. У дзень прызначэння сам старшыня Савуць, нiбыта блаславiць, прыехаў. I з iм яшчэ адзiн – цi то сваяк якi старшынёў, цi то з канторскiх хто. Манька, вядома, застолле наладзiла, а мяне папрасiла радоўку за карову адбыць, iхняя чарга якраз была. Адбыла я, ганю ўвечары Васiлiну дадому. Чую, гамэрня ад ракi, ажно кусты разлягаюцца. Глядзь, а то Савуць з Юзюком, штанiны падкасаўшы, бродаюць у адбымку ўздоўж берага, песнi спяваюць. Упiлiся, значыць. Я да Шумскiх, карову ж трэба спарадкаваць. Прывязала Васiлiну ды ў хату. А там... I пасёння тое рыпенне ды Маньчыны стогны ўвушшу стаяць. Яна, Манька, тады не такая была, як зараз. Статная была кабецiна, вось ён i ўспянцёрыўся. Не ведаю, цi бачылi яны мяне, мабыць, не, але выскачыла я з хаты, бы кiпенем апараная, ды ходу.
Во такая Манька: як кажуць, у сваiм воку... А мне дык тая Мяцiна любошч анi не абыходзiць. Iншае смылiць: як яна тады бацьку падставiла. Дай ты веры, злавiлi небараку на ўездзе ў горад: «Ты чаго тут з мяшком за спiнаю цягаешся, Савецкую улась ганьбiш? Александрынская? Анiську Петрака ведаеш? Што за чалавек? Жартаўлiвы? З калгасу кпiў? Ага!» I загрымеў чалавечак.
Яно, канечне, дзецi за бацькоў не адказваюць. Але ж во прыехала, i ўскалыхнулася ўсё. I як ты нi круцi, варожасцi не пазбудзешся. А можа гэта я такая занадта помслiвая, што гэтак усхадзiлася? Ну, але хай сабе я – вядомая справа. А Дануся? Што ёй трэба ад гэтай няшчаснай? Лiнi, здаецца, з конаўкi – засiпiць ад злосцi. Што да чаго? Можа, у горадзе як сутыкнулiся? I пра Сашку свайго каб слова. То, бывала, вушы ўсе прагудзiць, а тут маўчок, быццам i няма яго. Адчуваю, нешта не так, а пытацца няёмка. Хто яна мне? Чужая, а чужы родным, як ты нi жадай таго, не стане. Як i дурань разумным. Во хоць бы Мяцiну сям’ю ўзяць. Матка яе, дзеўчына баба, таксама нiбыта з выкрутасамi была. Не такая, як дачка, але ж усё роўна... Няшчасная дзеўка! Выйдзе замуж, народзiць дзяцей, а якiя яны будуць? Вось i задача Алене: сказаць усё цi лепш змаўчаць? Скажаш – з панталыку саб’еш. I не сказаць нельга, бо ўсё роўна знойдзецца якi дабрадзей, ляпне, i тады яшчэ горш будзе. Во такая Манька, да прыкладу. Не сама расплявузгае, дык iншага каго падсуклецiць. Знарок, каб Алене наўпроць зрабiць. У iх даўняя варажнеча, не любяць адна адну, хоць i былi за братамi. Асаблiва пасля той залеташняй мiтрэнгi, калi Баранок-выпiвоха памёр. Таксама гiсторыя. Пайшоў чалавек уранку да Зiнкi-ўдавы касiць, а апоўднi знайшлi нежывога на пожнi. Перапiў небарака, рынуўся спаць ды i не прачнуўся. Ну, Баранiха, хоць, вядома, не надта i шанавала нябожчыка, на дыбы супраць Зiнкi: пасаджу, маўляў, сцерву, навошта паiла. I нарабiла б непрыемнасцi, калi б не Алена. «Што ты, – кажа, – Зiна, хiба пра помсту зараз трэба думаць. Чалавек памёр, ушанаваць яго трэба як след. Ну, не дала б Зiна гарэлкi, у iншым дзе месцы знайшоў бы». Тым i скончылася.
I наогул яна дзiўная, Алена. От, здаецца, спагадлiвая, а iншы раз такою чэрствай падасца, што ажно вусцiшна зробiцца. Нядаўна, з месяц таму, да прыкладу, Вольгу, сяброўку яе найлепшую, хавалi. I што ж? Слязiнкi не пралiла, хоць бы для выгляду. «Няўжо табе анi не шкада Вольгi? – пытаюся. – Нiколi ж болей не стрэнiцеся, не пагамогнiце». – «А мы пра ўсё, што трэба, пагаманiлi», – адказала i чырк па шыi: маўляў, досыць, во гэтак нагаварылiся. Цi той выпадак узяць, калi хлеў у яе загарэўся. Усе мiтусяцца наўкола, гвалт, крык – а ёй хоць бы што, сядзiць сабе на прызбе ды на агонь пазiрае, быццам зачараваная. «Не сядзi так, Алена, – штурхаюць яе, – рабiць нешта трэба, восень на дварэ, куды скацiну дзенеш». А яна: «Так трэба», i каб табе зварухнулася з месца.
I заўжды во гэтак, што б нi здарылася – адна песня: так трэба.
Цiкава, як тут ужо будзе з дзеўкай? Цi ўстане-то яна супраць Манькi? Бо тая, далiбог, на месцы не ўседзiць, нештачка будзе надумляцца. Калi ўжо не надумалася, вунь якая ўзрушаная ходзiць.
Манька
Матка мая так казала: усё, што нi зрабi, назад да чалавека вяртаецца. Як у ваду нябожчыца глядзела, разумная была, дарма што неадукаваная. Вось каб яшчэ да таго, да каго след, тое зробленае вярталася.
Дзiва, як я яе, дзеўку гэтую, адразу, калi першы раз убачыла, не прызнала. Бо ўся ж Юзюк. I нос гэткi ж кiрпаты, бульбiнай, як у яго, i вочы, i вусны. Дай ты рады, радзiмка на перадплеччы – ну акурат як у яго была, гэткiм жа шматком. Не ўцямлю, як Алена яе не заўважыла.
Кiлун недарэзаны, мала баб было яму наўкола, на вар’ятку паквапiўся. Я адразу здагадалася, што гэта ён. Пасля думаю – не, дай праверу, а раптам няпраўда. Прыцiснула яе ў лазнi ды давай сцюдзёнай вадою палiваць: кажы, маўляў, сякая-такая, ад каго, а то на лядзяшку замаражу. Ну, яна i не вытрымала, расказала ўсё як было.
А так было. Ён з фермы захмялелы вяртаўся, яна з лялькамi сваiмi на водмелi кулогалася. Ну, i загарэўся сабачына, п’янаму што – вада па калена. Яна адбiвалася нiбыта, але я не надта ў тое веру. Колькi там таго Юзюка было, ды яшчэ на падпiтку – пальцам пiхнi i павалiцца. Словам, дамогся свайго.
Адно дзякаваць богу – нi сам нiкому не пахвалiўся, нi яна не прадала. А то б хоць ты ў магiлу жывая ад сораму кладзiся. Спачатку разыходзiцца хацела, ды куды падасiся з малымi: Олi паўгода, Вiцю пяць з паловай. Каму патрэбная будзеш? А тут, як-нiяк, выгода. Статку поўны хлеў, i спаднiцы на анучы не трэба дзерцi. Нашкуматаў цадзiлак i насi сабе, аж пакуль мазалёў не натрэш. Раздумалася гэтак i вырашыла: буду цярпець, не я адна такая, з горшымi бабы жывуць. Канечне, да сябе перастала паскуднiка падпускаць, ды ён не надта, здаецца, аб тым бедаваў.
I вось жа собiла за гэткага выйсцi. Маладая была, дурная, на цяперашнi розум нiзавошта не згадзiлася б. Дзеўкай выходзiла, а ён – што, падзякаваў за тое? Аддзячыў дык аддзячыў: учотчыку клюгастаму, цi хто ён там, у пашчу кiнуў. Сам упiўся, а жонку з мужчынам чужым сам-насам пакiнуў: выкручвайся, маўляў, як знаеш. А той пеўнем: «Фярмоўства – гэта, гаспадыня-хазяюшка, справа выгодная». Ды блiжэй, ды ў абдымкi. От табе i анучкi-цадзiлачкi... Добра, не ўведаў нiхто. А маглi б уведаць, Гвiдка акурат адбывала радоўку, што, калi б зазiрнула? Яму, вепруку, што – на ложак павалiў ды арудуе, а ты тут потам халодным ад сораму ды страху аблiвайся. Цьфу! Больш дваццацi гадоў мiнула з таго дня, а дагэтуль помнiцца.
Цяпер гэтая прыпаўзла немаведама чаго. Сядзела б у сваiм горадзе, дык не, маткi надумалася шукаць. Быццам матцы той толькi i клопату было, каб яе шукалi. Настырная, бачна па ўсiм, дзявуля. Але ж нiчога, дамо як-небудзь рады. На Гвiдку, вiдаць, мала спадзеўкi, а вось Данусю ўпаўне можна ўламаць. Яна, папраўдзе, дзеўка наравiстая, з чужой указкi не надта возьмецца што рабiць, але ёсць адна прынада. Ведаю пра ейныя з Iвонам шашнi, вось i пацягну за матузок. Гэта ж не жартачкi, хлопцу семнаццаць ледзь споўнiлася, а з чужой пасцелi не вылязае. Абы сшарэла, так коўдру ў рукi ды на двор. У хаце, маўляў, горача, дый мухi пад ранiцу даймаюць, лепей на кладнi, у прахалодным начаваць. А сам тым часам да Лазовiкаў. Вось табе i кладня. Што яны там удвух – венiкам адзiн аднаго абмахваюць, цi што? Мне што, хай сабе, а калi непрыемнасць якая здарыцца? Цi яшчэ горай – прывучыць мальца да сябе, а пасля кiне калеку, нацешыўшыся. Куды ён потым? Так што Дануська ў руках, лiчы...
Ногi гэтыя, халера iх – анi заснуць. Абы прылёг, так i пачынаюць гудзець. Да доктара, можа, зноў звярнуцца? Ды што яны, тыя дактары, разумеюць. «Солi, цётка, солi...» А я наогул салёнага не ем, наадварот, колькi жыву, на салодкае цягне. Дык што ён, той цукар, на соль у брусе перарабляецца? А то яшчэ на ўзрост пакiваюць. А што ўзрост? Вунь Гвiдку ўзяць... Семдзесят амаль, а смалiць больш за любога мужчыну, i не балiць нiколi нiчога. Цi тая ж Алена: на шэсць гадоў за мяне старэйшая, а хоць бы што ёй, каб не з нагою непярэлiўкi, жвавей за любую маладзiцу бегала б. Ну, у яе характар такi, хвiлiны без справы не пасядзiць, заўжды паперадзе ўсiх. Гэтак i Алеся перахапiла. Ён да мяне спачатку заляцаўся. Паўгода сустракалiся, а потым як рукою любоў зняло. Не ведаю, чым яна яго прываражыла, толькi неўзабаве пабралiся. А мне за Юзюка давялося iсцi, бо нiкога лепшага побач не аказалася. Так во параднiлiся. Хоць, папраўдзе, якая там радня, яны, Юзюк з Алесем, не аднаго бацькi былi. Таму i прозвiшчы розныя: яе Лазовiк, мая – Шумская. А магло б быць наадварот. От тады я паглядзела б... Ды ладна, што старое варушыць, што было, таго не вернеш, адно нервы ўспамiнамi развярэдзiш. Казаў той, жывому жывое, а яны абодва даўно ў магiле, добра, калi ад костачак што засталося.
А з дзеўкаю – давяду-такi справу.
Дануся
Цiкава, колькi яна можа выпiць? Трэцюю кульнула, а цверазей цвярозага, хоць бы ў адным воку. Вось гэта страўнiк. Кажа, ад бацькi, прадзеда майго, перадаўся. Той нiбыта штовечар еў хлеб з салам, а запiваў малаком, а ўранку скардзiўся, што кiшкi змацавалiся. Мо i мне часам той гарт перадаўся? Няблага было б, ды дзе там. Вось ужо i галава закружылася, i перад вачамi паплыло. У Галькi таксама, вiдаць, – языком ледзь варочае, сто першы раз дзякуе за падарунак.
Ежы – поўны стол, але нiхто не есць, бо горача. Затое мухам раскоша.
Хлоп-хлоп-хлоп. Баба прыўзнiмаецца, страсае з пелiны на падлогу з дзесятак камякоў. Яна майстрыца лавiць мух, колькi памятаю яе, заўсёды гэтым займалася. Галька – бялюткая, як снег, адно вушы гараць ды носiк уздрыгвае ад агiды.
– Вошай латвей паляваць, – заўважаю я. – Злавiў ды цiсь на зуб – усяго i клопату.
Госця, глытаючы сутаргава паветра, выскоквае з-за стала, апромеццю iмчыць з пакоя на веранду, адтуль – на двор. Праз хвiлiну яна стаiць ля плота, трымаючыся за штыкецiну, ванiтуе ў вяргiневы куст.
– Вярзеш абы-што, – голасам, у якiм нi на калiва пачуцця, кажа баба. – От стварэнне.
Я маўчком падымаюся з месца, прастую ў сенцы, адтуль – у пуню. Дзесятая гадзiна, i спаць хочацца так, што ажно зводзiць скiвiцы.
– Коўдру вазьмi, змерзнеш на скразняках.
– Не бойся, не змерзну, – кажу, узбiраючыся па драбiнах на кладню. – Лета на дварэ.
Праз дзiрку мiж дошак закота панадворак бачны, як на далонi. Баба з Галiнаю таўкуцца ля плота, адна лiе з каструлi ваду, другая палошча зубы. Ужо цемнавата, i iх постацi адсюль, зверху, нагадваюць ценi. Нарэшце абедзве знiкаюць.
Я вяртаюся да лежбiшча, плюхаюся з разгону на прахалодную прасцiну. За сцяною хлява патрывожаны певень выдае кароткае «кы-кы», i зноў усё ацiхае. Напэўна, да ранiцы, бо калi прыйдзе Iвон, я буду так моцна спаць, што наўрад прачнуся. Я, канечне, не чакаю яго, але ведаю: прыйдзе абавязкова. Кульнецца ўпобачкi, баючыся варухнуцца, будзе да ранiцы кармiць байкамi. I нiчога такога, крый Бог. Бо калека i да таго ж занадта далiкатны. Чырванее, як дзяўчына.
Ад угрэтай за дзень руберойднай страхi гарачынёй патыхае, як з печы. Кашуля мая iмгненна робiцца воглай, цела апаноўвае сверб – здаецца, уся жамяра, колькi яе тут ёсць, на кладнi, накiнулася на яго.
Унiзе чуецца слабы шоргат, нехта адчыняе дзверы. Але то не Iвон, яго я адразу пазнала б.
– Хто там?
– Гэта я, Галiна, – адказ гучны, хоць i не вельмi ўпэўнены. – Ты спiш?
– Сплю.
– А-а, – яна змаўкае, у нерашучасцi топчацца ля кладнi. – А я пагаварыць хацела з табою.
– Пагаворым заўтра, я стамiлася.
– Заўтра дык заўтра. – Дзверы з рыпам зачыняюцца, я чую, як яна асцярожна шлэпае па трасотнiку ўздоўж сцяны да хаты. Урэшце крокi ацiхаюць, i тае ж хвiлiны дзверы зноў адчыняюцца, нехта сунецца вобмацкам да драбiн. Гэта Iвон. Я бачу скрозь цемру, дакладней, адчуваю кожны ягоны рух, чую, як стрымлiвае ён няроўнае сваё, збiтае хваляваннем дыханне. Я пасоўваюся ўбок, даючы яму месца побач. Ён валiцца на прасцiну, моўчкi кладзе далонь мне на плячо. Гэта штосьцi новае, i яно мяне бянтэжыць. Я выпростваю руку, каб адпiхнуць яго ад сябе, але тут жа адхоплiваю яе.
– Ты голы?
– Я купаўся, усё мокрае. Майку зняў унiзе, думаў, тут будзе горача, як мiнулы раз.
– Сёння не горача. – Я накiдваю на ногi прасцiну, адсоўваюся ўбок... – Спi цi iдзi дахаты.
Ён паволi ўстае, колькi хвiлiн моўчкi стаiць нада мною.
– Таму што я калека, так?
Божа, што ён выдумляе?
Я хапаю яго за нагу, цягну штосiлы назад, на прасцiну.
– Iвон...
Я адчуваю ягоныя слёзы на руцэ, абдымаю яго, цалую ў мокрую шчаку. У галаве – суцэльны туман. Я сiлюся разгледзець у цемры ягоны твар, але бачу замест яго худы, з блакiтнымi вачамi пад рудаватымi вейкамi – Галiнiн... Калека... Хлопчык-мужчына з кульгаваю паходкай... Дзяўчо з лялькай у руцэ... Слёзы... Тоўстая маладзiца з вялiзным жыватом на падлозе, хiстаецца... Дзеўка ля плота... Рука...
– Дануся!
– Iвон...
Дыханне роўнае, як сонечны прамень. Посвiст цвыркуна – адкуль ён тут? Рука на плячы – не тое, не, не! Я вызваляюся, адсоўваюся.
– Iвон, ты мне падабаешся.
– Няпраўда.
– Падабаешся. Ты цудоўны хлопец.
– Але ж ты не любiш мяне.
– Люблю.
– Кахаеш?
– Люблю.
– Але не кахаеш?! Чаму!
– Гэтага нiхто не ведае.
Гарачыня iмгненна змягяецца сцюжай, я пераварочваюся нiцма, нацягваю на спiну ватоўку. Каўнер адзежыны пахне рошчынай – на млын у ёй возяць, цi што? Iвон тулiцца да мяне, прыхiнаецца шчакой да шчакi. Губы нашы на iмгненне сутыкаюцца, але толькi на iмгненне. Ён раптам размыкае рукi, i ўсё ягонае доўгае, спружынiстае цела робiцца вялым, бы кiсель.
– Iвон, табе нядобра?
Ён ляжыць дагары на голым сене, сам голы, збоч прасцiны, раскiнуўшы ўбакi ногi, устрапёна ўзiраецца ў цемру. Што ён думае, якую iсцiну iмкнецца спасцiгнуць? I хто дапаможа яму?
Я паварочваюся на бок, тварам да яго, нахiляюся – так блiзка, што адчуваю вуснамi ягоныя вусы.
– Iвон!
Але ён, падобна, ужо не чуе мяне. Моцным штуршком адпiхнуўшыся ад лежбiшча, ускоквае на ногi, сцiшана брыдзе да драбiн.
Гадзiннiка няма, а сонца, якое ледзь-ледзь узбiлася на прысады, паказвае самае вялiкае на палову сёмай. Але баба ўжо на нагах. Я бачу ў шчылiну, як яна накульгваючы спяшаецца да хлява. У правай руцэ ў яе даёнка, у левай – луста хлеба. Дайшоўшы амаль да дзвярэй, яна раптам спыняецца, бразгае даёнку вобзем, зможана апускаецца на бэльку паўразбуранага прысценка. Няйначай, зноў забылася, што каровы няма. Мне ўсё гэта смешна i разам з тым шкада яе – вiдаць, да скону будзе сябе квялiць.
Тым часам з хаты выходзiць Галiна. На ёй жоўтая кашуля i кароткiя, няпэўнага колеру, шорты. Спехам спаласнуўшы пад рукамыйнiкам твар i далонi, яна бяжыць бабе насустрач, падхоплiвае даёнку, штосьцi кажа напаўголасу. Тая згодна матляе галавой, нешта паказвае на мiгi.
Яшчэ зусiм рана, i мне хочацца спаць, але гэта ўжо наўрад удасца.
– Дануся, ты не спiш?
Я вытрымлiваю паўзу – такую акурат, якой дастаткова, каб паказаць, што яна мяне разбудзiла, стараючыся не шамацець сенам, адсоўваюся ад шчылiны.
– Хто там? – пытаюся, прыкрываючы рукою рот – нiбы пазяхаю. – Што здарылася?
– Нiчога не здарылася. Хачу пагаварыць з табой. Учора ж дамаўлялiся.
– Н-не ведаю, я яшчэ, здаецца, як след не прачнулася. Але ладна, давай, толькi нядоўга.
Яна ўзлазiць на кладню, колькi хвiлiн уважлiва глядзiць на мяне, быццам вагаецца, казаць тое цi не, што надумалася, затым пасоўваецца блiжэй, датыкаецца незнарок нагамi да маiх.
– Ой, прабач!
Я гляджу на яе з-пад паўраскрытых павек, дзiўлюся з яе нерашучасцi.
– Ну, дык што ты хацела сказаць?
– Не сказаць – параiцца. Алена Мiхайлаўна раiць мне тэрмiнова ехаць адсюль. А чаму – нiчога толкам не кажа. Вось я i падумала да цябе звярнуцца...
– Да мяне? Па дапамогу?
– Да цябе. А што тут дзiўнага?
– А не скажы! I якая ж дапамога табе патрэбная?
Вочы яе халаднеюць: мой недружалюбны тон, вiдаць, насцярожвае яе i адштурхоўвае. Яна колькi часу вагаецца, але ўрэшце патрэба бярэ верх.
– Наконт мамы. Быццам штосьцi недагаворвае твая баба. Хвалiць, апавядае, якая мацi была добрая i разумная, але я адчуваю... Мне здаецца, ёсць яшчэ нешта.
– Табе, мабыць, уяўляецца гэта.
– Не ўяўляецца. Нешта не так. А што? Дапамажы мне даведацца.
– Ну, я ж таксама не тутэйшая, адкуль мне ведаць. Гэта па-першае. Па-другое...
– Што па-другое?
– А, так, глупства.
– I што мне зараз рабiць?
– Гэтага я не ведаю.
То праўда – сапраўды не ведаю.
I спаць ужо зусiм не хочацца.
Баба стаiць спiнаю да хлява, штосiлы мянташыць палавiком аб вугал прысценка. Убачыўшы Галiну, якая выходзiць з пунi, яна кiдае палавiк на траву, вабiць дзеўку да сябе, i яны ўсаджваюцца на лаве пад вокнамi ў некалькiх кроках ад мяне. Чуваць iх добра, i я мiжволi навастраю вушы.
– Я не разумею, вы такая спагадлiвая да мяне, а гэтак... выштурхваеце. Чаму?
– Таму што iншыя могуць не быць такiмi. Трэба ехаць.
– Я ўжо сабралася.
– I куды падасiся?
– У мяне жанiх у Петрапаўлаўску. Запiшамся, i паеду туды.
– Петрапаўлаўск – гэта далёка, пэўна?
– Далекавата. Але ўсё роўна я сюды зноў калi-небудзь прыеду. Хоць праз дзесяць гадоў.
– Прыязджай.
Праз хвiлiну абедзве накiроўваюцца ў хату, а яшчэ праз чвэрць гадзiны зноў з’яўляюцца на панадворку. У Галiны цераз плячо сумка, баба трымае ў руцэ нейкi вандзэлак – цi не харч у дарогу. Не зважаючы на дробны дожджык, яны моўчкi шыбуюць да сцяжыны, што вядзе паўз гароды да аўтобуснага прыпынку.
Я стрымгалоў выскокваю з пунi, у роспачы, не ведаючы, што рабiць, гляджу, як абедзве аддаляюцца ад хаты. Першае, што прыходзiць у голаў, – кiнуцца зараз да Манькi, расказаць усё, а яна ўжо здолее iх апярэдзiць, затрымае, не дасць дзеўцы знiкнуць.
I тут – бачу Iвона. Ён нечакана з’яўляецца з-за гародаў, прытрымлiваючы рукою хворую нагу, няспешна сунецца мне напярэймы.
– Ты куды гэта? – пытаецца, i зацятая, упарта-пранiклiвая ўсмешачка, якой я нiколi раней у яго не бачыла, раптоўна асвятляе ягоны звычайна пахмурны, неяк вачавiдкi пасталелы твар. – Па цётку? Яна не выйдзе.
– Чаму не выйдзе? Што ты вярзеш?
– Я замкнуў яе ў хаце, – адказвае ён i паказвае ключ. – Прабач, я чуў вашу ўчарашнюю размову i пра ўсё здагадаўся.
I тут я сапраўды бачу паўз ягоную галаву цётку Маньку: яна роспачлiва мiтусiцца ля фiранак, бездапаможна тузаючы забiтыя звонку цвiкамi рамы вокан, крычыць штосьцi наўздагон пляменнiку.
Тым часам баба з Галiнаю ўжо на грудку. Праз хвiлiну-другую з’явiцца аўтобус, i ўсё будзе скончана. Я падбiраю ключ, якi Iвон кiдае мне да ног, моўчкi гляджу, як ён, цягнучы нагу, подбегам, хутка, як толькi можа, кiдаецца да прыпынку. Потым бачу, як ён дапамагае ўсцягнуць Галiне ў аўтобус сумку, як абое месцяцца на розных сядзеннях ля акна, паказваюць нешта бабе на мiгi...
Калi баба вяртаецца, я сяджу на лаве пад акном, раблю выгляд, што чытаю.
Яна бярэ з плота даёнку, варушачы вуснамi, кульгае да хлява.
– Што кажаш? – пытаюся.
– Прыязджай, прыязджай, – не зважаючы на мяне, кажа яна. – Праз дзесяць гадоў тут нiкога жывога не застанецца.
ЭПIЛОГ
Дануся
– Хоць бы зазiрнула калi. – Наташка вiдавочна адчувае сябе няёмка, хоць i стараецца схаваць няёмкасць пад маскаю весялосцi. – Усе ўспамiнаюць цябе. Днямi Сяргееўна пыталася.
– Ладна, можа, як-небудзь зайду, – кажу так, дзеля прылiку.
Тры месяцы таму я звольнiлася з кафэ. Цяпер сяджу дома, рыхтуюся да паступлення. Боўдзiла, што неяк улетку выказваў вялiкае жаданне «пагушкацца», аказаўся не абы-кiм – выкладчыкам сельскагаспадарчага iнстытута. Жаданне ягонае хутчэй за ўсё так i застанецца жаданнем. Хоць гэта i не Iвон – слова ласкавае сказаў – i даволi.
Дома ў нас, як заўсёды, вэрхал. Мацi па-ранейшаму ў вандроўках. Колькi мы з бацькам нi ўгаворвалi яе кiнуць гэтую дурную справу – нiзавошта не згаджаецца. Падобна, уцягнулася i ўжо жыць не можа без яе.
Бацьку нядаўна перавялi на мiжгароднiя маршруты. Цяпер я яго таксама рэдка бачу, i калi сустракаемся – перакiдваемся словам-другiм, i на тым канец. Пра Сяргеiўнiну завушнiцу, я, вядома, нiчога мацi не сказала. Ён, здаецца, вельмi мне за тое ўдзячны.
Сашка знiк. Перастаў ездзiць, i нi слыху, нi дыху, як скрозь зямлю правалiўся. Ва ўсякiм разе са жнiўня месяца я яго не бачыла. Але не надта аб тым бядую – святое месца, як кажуць... Так што хай здраджвае каму iншаму. Наогул, дзiўлюся, як тады яго да Галiны прыраўнавала, было б каго раўнаваць.
Баба нядаўна атрымала ад Галькi лiст з фотаздымкам, якi павесiла над ложкам у самым прыкметным месцы. Яшчэ яна купiла карову, але не адна, а ў складчыну з Гвiдкай. Зараз па чарзе даглядаюць. Наязджаючы зрэдку ў Александрыну, я, здараецца, жартую пад настрой, якiя яны, маўляў, зрабiлiся нягеглыя, што па адной не агораюць гаспадаркi, i тады абедзве ў адзiн голас адказваюць: «Можа, i так яно, дзетка, але ж не заракайся. Нiхто не ведае, як век звякуе».
ТАМ, ДЗЕ НАЙЛЕПШ
Самалёт зрабiў у паветры некалькi кругоў, пайшоў на знiжэнне. Манашка, што сядзела побач з Юрыем Iванавiчам, перажагналася, з перасцярогаю пазiраючы ўнiз, пачала малiцца. Толькi цяпер, угледзеўшыся ў твар жанчыны, ён заўважыў, якая яна маладая. «Гадоў дваццаць пяць, не болей», – падумаў i схiлiў галаву да iлюмiнатара, за якiм ледзь прыкметна трымцела крыло «Боiнга». Горы пад iмi знiклi, але горада яшчэ не было вiдно.
Папраўдзе, яму не надта карцела ў гэты Рым. Нечаканае запрашэнне ад Янкi, якое Юры Iванавiч атрымаў з паўгода таму, напрадвеснi, больш напалохала яго, чым узрадавала. Дзе тая Iталiя, ды i ўзрост, дзякаваць Богу, паважны – семдзесят тры. Яшчэ праз тыдзень сябар зноў прыслаў лiст, у якiм прасiў напрамiлы Бог не адмаўляцца ад паездкi. Тым больш, што ўсе расходы, звязаныя з пражываннем, ЯНЫ бяруць на сябе, а нейкiя там паўтысячы даляраў на дарогу ў абодва канцы ды кошт страхоўкi для IХ – наогул нявартая размовы драбяза. Што да гадоў, дык людзi, маўляў, i не ў такiм веку вандруюць, i не па такiх мясцiнах. Юры Iванавiч доўга вагаўся, але ўрэшце Янкава настойлiвасць перамагла.
I вось яна – Iталiя.
Самалёт таргануўся раз, другi, пракацiўшыся колькi соцень метраў па паласе, спынiўся. Манашка скончыла малiцца, з палёгкаю ўздыхнула, усмiхнулася Юрыю Iванавiчу:
– Gratuluje panu,przylecielismy!1 – сказала, падхоплiваючыся з месца. – Niech pan idzie za mna2.
Ён апрануў пiнжак, пакорлiва падаўся следам за жанчынаю да выхаду. Разгубленасцi, якая гэтак неспадзявана апанавала пры пасадцы ў Варшаве, тут, у Фiумiчыне, не было i блiзка.
У багажнай зале народу было няшмат.
– Czy nie na pana czekaja, – здымаючы з эскалатара сумку, сказала манашка. – Z tamtej strony1.
Юры Iванавiч азiрнуўся. На другiм канцы залы, ля выхаду, сапраўды, стаяў чорнавалосы малады чалавек з плакатам у руцэ. На плакаце былi напiсаны кiрылiцай вялiкiмi лiтарамi ягонае, Юрыя Iванавiча, прозвiшча i iмя.
Ён падхапiў свой цяжкаваты, знарок для гэтага падарожжа куплены чамадан, накiраваўся да хлопца. Манашка, трымаючы высока прыгожую, у аздобе чорнага з белым, галаву, пакрочыла побач з iм.
– Signore Juri? Buongiorno! Mi chiamo Michele2, – ледзь яны наблiзiлiся, сказаў маладзец i дадаў па-руску: – Пожалуйста, идите со мной. Сеньёра с сеньёром?
– Nie, – манашка адмоўна хiтнула галавой. – Jestem sama3. Мы разэм с паном летели из Варшавы.
– Jestem bardzo wdzieczny siostrze za opieke4.
Яна перажагнала мужчын i знiкла ў натоўпе.
Мiкеле вывеў Юрыя Iванавiча на вулiцу, i яны пайшлi ўздоўж жалезнай агароджы да аўтастаянкi.
Раптам нейкi чалавек у джынсах, якi дагэтуль цiхамiрна стаяў ля адной з машын, перагарадзiў iм дарогу, схапiў Юрыя Iванавiча за руку.
– Прывiтанне, браце! – грымнуў басам i так iрвануў госця да сябе, што ў таго ледзь не звалiлiся з пераносся акуляры. – Вось дык сустрэча!
Не пазнаць гэты голас было немагчыма.
* * *
– Гэтат дзяцёнак у мяне даскачацца! – цётка Антоля шпурнула кошык у кут, злосна перасмыкнула вуснамi. – Ану, хадзi сюды!
Ежык глыбей уцiснуў голаў у плечы, стаў як укапаны мiж сталом i старою, сточанаю шашалем шафай. Здалося: жораў на набiўным дыванчыку над бабулiным ложкам спачувальна махнуў крылом. Але гэтага, каб уратавацца, было недастаткова. Ненавiсны, з глыбокiмi ямкамi на шчоках твар цёткi наблiжаўся з кожнаю хвiлiнай.
– Не руш мяне, а то ўсiм раскажу, як ты цалавалася з Адасём! – адчайна – адкуль бралася смеласць – закрычаў ён.
– Што? Што ты раскажаш? – Антолiн голас зрабiўся сiплы ад абурэння. – Ах ты, шчанюк! Мала што паскудзiш усюды, дык яшчэ цiкаваць надумаўся!
I яна з яшчэ большым iмпэтам пайшла на Ежыка.
Тады ён, ледзь памятаючы сябе ад страху, i адважыўся на такi адчайны крок: адштурхнуў яе ўбок i выскачыў на двор.
Яна кiнулася за iм следам i, напэўна, дагнала б, калi б з-за хмызу не выйшаў дзед з кароваю на повадзе.
– Халера яе, знова Малiна на быка ўзнялася, – сказаў з прыкрасцю ў голасе i дадаў, звяртаючыся да дачкi: – Прынясi скiбу хлеба, павяду ў сяло, да Зэнусевага бугая.
Цётка Антоля, пазiраючы спадылба на Ежыка (маўляў, пачакай, размова не скончана), нехаця паплялася ў хату. А ён тым часам хiснуўся на пагорак, за якiм пачыналася адразу агромнiстае жытнёвае поле.
Яно, гэтае поле, цягнулася аж да Шальцiнаў. Ва ўсялякiм разе, калi мацi тыдзень таму вяла Ежыка сюды, на дзедаў хутар, каб пабыў, пакуль пакладуць столь у новай хаце, нiчога iншага па дарозе: нi лесу, нi гаю, нi нават хмызу – ён не бачыў. Адно поле. Месцамi такое сiняе ад васiлькоў, што адбiрала вочы.
Ён зайшоў у збажыну, блытаючыся ў ёй босымi нагамi, пасунуўся ў супрацьлеглым ад хутара кiрунку. Недзе далей, памятаў, мелася быць сцяжына. Толькi вось як яе знайсцi? Але нiчога, ён знойдзе. А як не? Што, калi заблудзiцца? Можа, вярнуцца, пакуль не позна? Неўзабаве прыйдзе з поля бабуля, i тады нiякая Антоля не будзе страшная. Тым больш – якая ягоная вiна? Сушонiк у беразнячку за хлявом, з-за якога разгарэўся сыр-бор, ён збiў зусiм ненаўмысна. Да таго ж грыб быў ужо добра ўчарвелы, што за карысць з яго? Ды не. Цётка не даруе, асаблiва цяпер, калi ён сказаў пра Адася... Яна наогул яго, Ежыка, недалюблiвае, нездарма ўвесь час скардзiцца дзеду, нiбыта ён усiм замiнае. Так што трэба шукаць сцяжыну.
I ён пайшоў далей. Нагрэтае за дзень калоссе балюча сцябала па твары i шыi, звычайна пяшчотныя васiлькi, крапаючыся мiж пальцамi ног, да крывi рвалi скуру. Апроч таго, даймала казяра.
I тут сонца, нiбы вырашыўшы злiтавацца i над уцекачом, i над бяскрайнiм полем, пачало iмклiва апускацца за небасхiл. Напалоханы думкаю, што хутка зусiм сцямнее, Ежык сабраў апошнiя сiлы, расхiнаючы жыта рукамi, адчайна рынуўся наперад.
Ён бег доўга, мабыць, з паўгадзiны, калi не больш – пакуль хапiла моцы. Калi ж яна скончылася, лёг нiцма на цёплую зямлю, заплюшчыў вочы.
Аднекуль здалёк, быццам з другога канца зямлi, пачулiся галасы. Ежык адразу пазнаў iх, асаблiва другi, рэзкi i такi непрыемны – цётчын. Хай сабе крычаць, ён усё роўна не выйдзе. Памрэ тут, на полi, i тады яны паплачуць...
Галасы колькi часу наблiжалiся, але затым пачалi пакрысе ацiхаць. I нарэшце зусiм прапалi.
Ежык варухнуўся, праганяючы стому, ускочыў на ногi. Пэўна ж нельга тут заставацца, трэба далей шукаць дарогi. Але куды iсцi, у якi бок?
Ён падскочыў угору, напружыўшы вочы, паспрабаваў разгледзець няпэўнае, прыхопленае ўжо шарачком наваколле. Ды дарма: жыта было занадта высокае.
Тады ён заплакаў – моцна, уголас, нiбы спадзеючыся на цуд.
I цуд адбыўся. Збажына паблiзу заварушылася, зашумела. Нехта, расхiнаючы перад сабою калоссе, сунуўся прама на яго. Ежык утулiў галаву ў плечы, не ведаючы, чаго чакаць ад невядомай iстоты – збавення цi, наадварот, нападу, – пачаў адступаць назад.
– Што ж ты ўцякаеш, га? – Ценькi блакiтнавокi хлапчына ў зрэбнай кашулi, не нашмат вышэйшы за Ежыка, як з-пад зямлi вырас перад iм, дружалюбна ўсмiхнуўся, падаў руку. Ён таксама, як i Ежык, быў басанож, i мiж пальцаў у яго гэтаксама сачылася кроў. – Ты што, заблудзiўся?
– Ага.
– То ж край поля, як тут можна заблудзiцца, – не даў веры хлопец i паказаў пальцам убок. – А вунака наша хата. – Ежык зiрнуў туды i сапраўды ўбачыў комiн i страху. – Ладна, пайшлi.
Яны выйшлi на ўзмежак, нiбы жадаючы апярэдзiць прыцемак, хуценька пакрочылi да хаты.
На панадворку маладая жанчына ў саматканай спаднiцы, падобная з твару да хлопца, кiнула развешаныя на вяроўцы пафарбаваныя нiткi, пайшла iм насустрач.
– Хто ты, малец, што тут робiш? Янка, дзе ты нашоў яго?
– У жыце, дзе яшчэ, – сказаў паважна Ежыкаў выратавальнiк i саступiў убок
– Як зваць цябе? – працягвала дапытвацца жанчына.
– Ежык.
– Ежык? Цi не Марылiн ты сын з Шальцiнаў?
– Марылiн.
– Як жа ты трапiў сюды?
– Ад бабы iду, заблудзiўся.
– Матка Боска – заблудзiўся! – Яна скубнула Янку за рукаў. – Сынок, вядзi яго ў хату. Ён, пэўна, прастаў. I есць, пэўна, хочаць. Пачастуй яго... – яна схiлiлася да сынавага вуха. – А як паясцё – адразу кладзiцеся спаць. А зрання завяду цябе, мамiна згуба, у Шальціны, добра?
Янка праводзiў нечаканага госця ў сенi. Адтуль, натыкаючыся ў цемры адзiн на аднаго, трапiлi ў iстопку. Гаспадар запалiў лямпу, паставiў яе на стол.
– А гэта ты цi вiдзеў? – сказаў нейкiм урачыстым голасам i адчынiў адну з дзежак, што стаялi, накрытыя дзяругай, радком ля сцяны. – Хочаш пакаштаваць?
– Хачу.
– Тады на лыжку. – Янка падаў самаробную драўляную лыжку, пераставiў блiжэй лямпу. – Еш, сколькi захочаш, у нас многа яго.
Ежык пасунуўся да дзежкi, пераадольваючы няўпэўненасць i сарамлiвасць, тыцнуў лыжкаю ў мёд раз, другi. I доўга смакаваў, i зноў чэрпаў i аблiзваў лыжку – аж пакуль не загарчыла ў роце.
* * *
– Я таксама не люблю самалётаў. – Янка зняў капялюш, прыгладзiў далонню густыя, нягледзячы на ўзрост, валасы. – Ну, але ўсё ў мiнулым. Вось, пазнаёмся, гэта мой зяць Мiкеле.
– Мы пазнаёмiлiся ўжо.
– Si, e vero1, – пацвердзiў малады чалавек i пайшоў з чамаданам наперад, да блiскучага чорнага аўто.
– Зараз да мяне паедзем, – працягваў Янка. – Сядай наперадзе, лепш бачныя будуць табе нашы краявiды.
Юры Iванавiч уладкаваўся поруч з Мiкеле, якi аказаўся i за вадзiцеля, Янка – на заднiм сядзеннi, дзе ўжо сядзела нейкая немаладая жанчына ў летнiм капялюшыку i такой шырокай сукенцы, што вольнага месца побач з ёю не заставалася. Янка бесцырымонна змахнуў падол з сядзення, прыкурыў ад газнiчкi сам, даў прыкурыць жанчыне. Абое з асалодаю зацягнулiся дымам. Мiкеле запусцiў матор, i аўто кранулася – так iмклiва, што Юры Iванавiч ад нечаканасцi амаль што ўлiп у спiнку сядзення.
– Напалохаўся? – засмяяўся Янка. – Прывыкай, брат, у Iталii ўсе гэтак, без разгону, стартуюць.
Выехалi на шашу. Юры Iванавiч прагна ўзiраўся ў краявiд за акном, але нiчога адметнага, незвычайнага пакуль што не бачыў. Бетон, нейкiя ангары абапал дарогi, несупынны рух. Раслiннасць на ўзбочыне – чэзлая, рудаватая ад сонца. I толькi агромнiстыя, усе ў квеценi, кусты дэкаратыўных раслiн крыху ажыўлялi, разнастаiлi даволi невыразнае, падпсаванае блiзкасцю вялiкага горада вiдовiшча.
– Вунь Апiева дарога, – абыякава паведамiў Янка, паказваючы ўбок. – Тая самая, пра якую, калi памятаеш, дырэктар наш у гiмназii, пан Войцiк, расказваў. Да горада дванаццаць вёрст, праз паўгадзiны будзем дома.
– Як не трапiм у затор, – падала голас жанчына. – Не загадвай наперад – прагаворыш.
Гаварыла яна па-беларуску, праўда, з акцэнтам. Юры Iванавiч азiрнуўся. Жанчына глядзела на яго з-пад капелюша ўважлiвым засяроджаным паглядам i iранiчна ўсмiхалася. «Але ж i фарбы на ёй, – падумаў ён, пераводзячы позiрк на дарогу. – Жывога цела не вiдаць». Уявiў гэтак размаляваную сваю Таццяну i ледзь утрымаўся, каб не зарагатаць.
– Даляцеў без прыгод? – спытаў Янка. I тут жа, не дачакаўшыся адказу, дадаў: – Хто тая манашка?
– Не ведаю, не пытаўся. Мы ў Варшаве пазнаёмiлiся, у зале чакання. Яна не ўпершыню ў Iталii, ну, я i вырашыў на ўсялякi выпадак побач трымацца.
– Ого, дык вы Селадон?1 – гучна сказала жанчына i засмяялася.
Тым часам уехалi ў прыгарад. Уласна, гэта быў i не прыгарад: усё тая ж шаша, толькi збоч яе i крыху далей углыб – рады жылых дамоў. Абгароджаныя высокiмi жалезнымi платамi, яны нагадвалi крэпасцi. На засмечаных тратуарах перад iмi не было вiдаць нi душы. Усё як вымерла: вокны закрыты жалюзi, i толькi зрэдку дзе ўгледзiш на балконе, мiж кветак, чалавечую постаць.
– Цяпер улева, – скамандавала жанчына. – Во так.
Мiкеле прытармазiў. Жанчына выйшла з машыны, абдаўшы мужчын воблакам парфумы, цырымонна развiтвалася з кожным за руку.
– A presto!2
Затым падышла да варот, нацiснула кнопку i праз хвiлiну, не азiраючыся, ужо крочыла па дарожцы ўгору, дзе патанаў у зелянiне соснаў i магнолiй будынак Дома паляка.
– Хто яна? – ашаломлены паводзiнамi старой, а яшчэ больш – яе знешнасцю, спытаў Юры Iванавiч.
– Няўжо не пазнаў? Не можа таго быць! – здзiўлена выгукнуў Янка. – Ну, паўспамiнай, паўспамiнай як след!
* * *
Сабака выскалiў зубы, напяўшы ланцуг так, што мiж iм i ганкам застаўся зусiм вузенькi лапiк панадворка, пагрозлiва гыркнуў.
– Ну, ты, забыў ужо? Перастань! – Юрка штурхнуў дзверы, зайшоў у сені. – Ёсць хто ў хаце?
– Ёсцi, – пачуўся з кухнi жаночы голас. – Уваходзьце. А – ты, Ежык. Добры вечар. Янка, хадзi глянь, хто прышоў.
Янка выйшаў з пакоя ў кухню, грукаючы чаравiкамi па ўтрамбаванай да звону земляной падлозе, падаў госцю руку.
– Мама, не завi яго Ежыкам, ён не любiць. Я ж казаў табе.
– Прабач, Юрачка, – паправiлася жанчына. – Я ўсё па старой звычцы. Як твае маюцца?
– Нiшто, дзякаваць Богу.
– Радыя, пэўна,што ты вывучыўся? Дзе робiць будзеш? Цяпер, кажуць, i вучоным нялёгка працу дастаць.
– Цяжкавата, праўда. Хацеў у школу дзе ўладкавацца – няможна, усе месцы занятыя. Хоць ты ў агароднiкi да пана наймайся.
– Брэшуць, няйначай, што занятыя, – сказаў Янка. – Iм беларусы ў школах, як навароджанаму табака. Усюды б сваiх толькi ставiлi. Вун Стасiк Альшэўскi на бракоўшчыка па льне хацеў уладкавацца – таксама адмовiлi, здароўе нiбыта не дазваляе. На словах за роўнасць усе, а як да справы дойдзе...
– Цiху ты, – панiзiўшы голас да шэпту, накiнулася на сына Вольга. – Пачуець хто – тады паагiтуеш. – I дадала, звяртаючыся да Юркi: – Вось i вучоба тая, Юрак! Шэсць гадоў ты сушыў мазгi ў гiмназii, а наедку з таго? Можа, i да лепшага, што нашаму не ўдалося давучыцца. Хоць i шкада, канечне... Спадзявалiся, усёй сям’i будзець палёгка, як вывучыцца, а тут во... Знова, грошай цi мала змарнавалi. Вун пакуль з запашкi на сваю зямлю ўзбiлiся, сколькi сiл ды поту паклалi. А ўсё з-за пераезду гэтага. Каб сядзеўшы на хутары, дык якраз i абышлося б усё, можа, i давучыўся б малец.
– Падумаеш, вучоба! – азваўся весела Янка. – Толькi галаву забiваць усялякiм глупствам. Ад аднае лацiны можна ачмурэць. Va-nitаs vani-tatum!1 Фу! Званiтуе, пакуль выгаварыш.
Хлопцы засмяялiся.
– Хто ж яго ведаець, як лепей, – крыху павесялеўшы, пацiснула плячыма жанчына i выйшла ў сені.
Няёмкае маўчанне, якое заўсёды ўсталёўвалася памiж маладымi людзьмi, як толькi яны заставалiся сам-насам пасля такiх размоў, i на гэты раз пагрозлiва завiсла ў паветры, пад нiзкаю, абкуранаю дымам i параю ад катлоў столлю. Па Юрку дык наогул нiчога на свеце больш прыкрага за яго не было. Але ж хiба ён вiнаваты, што так сталася?
Янка першы паступiў у гiмназiю. Бацькi яго мелi невялiкi кавалак зямлi, i тое давала надзею. За Юрку, як за бяднейшага, палову плацiла гмiна. I дацягнула да апошняга класа. Лабэцкiя ж, перабраўшыся з хутара ў вёску, неўзабаве змiзарнелi, i Янка, не дабыўшы ў гiмназii апошняга, выпускнога года, вымушаны быў кiнуць вучобу.
Так што якая ягоная, Юркава, вiна? I ўсё роўна ён адчуваў сябе перад сябрам няёмка. Адно згладжвала сiтуацыю: Янка нiколi на лёс не наракаў. Ды яшчэ, нiбы знарок, заўсёды першы парушаў прыкрае маўчанне.
– Чалавек пятнаццаць будзе сёння на вечарыне, калi не больш, – сказаў i на гэты раз, прыгладжваючы пяцярнёю назад непаслухмяныя, густыя, як збажына ў добры год, валасы. Затым дастаў з-пад лавы святочныя хромавыя боты, пачаў асцярожна за вушкi ўсцягваць па чарзе на ногi.
– I даўно ў вас гэткая завядзёнка – вечарыны па запрашэннях? – спытаў Юрка.
– З мiнулага лета. Заможныя ў мястэчку зазвычай ладзяць, ну, i нашыя, сераднякi, вырашылi... Дарэчы, цябе як самага вучонага тут запрасiлi.
– Ну, дзякую. Але ж за гонар такi, напэўна, плацiць трэба.
– Не трэба нiчога. Выдаткi за кошт гаспадароў. Пiрагi, сам ведаеш, нябедныя людзi, калi трохi iх у кошт угонiм.
Праз колькi хвiлiн хлопцы, абодва пры пiнжаках на светлыя, з шырокiмi каўнярамi, кашулi, перагаворваючыся, весела крочылi па апусцелай вулiцы да хаты Пiрагоў.
Сустрэла iх дачка гаспадароў Зося – флегматычная непрыгожая дзяўчына гадоў дваццацi пяцi. Яе ўжо некалькi разоў спрабавалi аддаць замуж, але як толькi справа даходзiла да заручын, заўсёды атрымлiвалiся непярэлiўкi – найперш з-за яе характару. Цырымонна прывiтаўшыся, Зося павяла новых гасцей у хату. Яны ўжо былi на ганку, як з сенцаў выскачыў iм насустрач Зосiн брат Юзiк, з гучным воклiчам кiнуўся да хлопцаў. Ён, як i Юрка, вучыўся ў гiмназii, толькi на два класы нiжэй. Навука давалася Юзiку цяжкавата, але бацька ягоны, заможны млынар, не шкадаваў на тое грошай, так што к канцу года ўсё неяк уладкоўвалася. Улетку мiнулага года, калi толькi-толькi пачала арганiзоўвацца ў Шальцiнах суполка па вывучэннi беларускай мовы, Юзiк адным з першых прыйшоў да Юркi, папрасiў i яго запiсаць. Але на заняткi так нi разу i не з’явiўся: не дазволiлi бацькi.
– Juzio, co to jest? – Зося скубнула брата за рукаў, няўхвальна перасмыкнула вуснамi. – Поўна гасцей, а ты яшчэ у юхтовiках. – Co o nas ludzie pomyslia?
– Я ж па ваду хадзiў, – адказаў хлопец i маланкаю знiк у бакоўцы – пераабувацца.
У хаце было досыць горача, але вокнаў не адчынялi: як заўсёды ў гэтую пару, баялiся, каб не напусцiць з вулiцы мух.
Пасярод лепшага пакоя, дражнячы ежаю i пiтвом, месцiлiся два сталы. Па-святочнаму прыбраныя дзяўчаты завiхалiся ля iх. З прыхаду, ля дзвярэй, стаяў яшчэ адзiн стол – на iм чакалi свае хвiлiны музычныя iнструменты.
Янка i Юрка павiталiся агулам з усiмi, уладкавалiся на лаве ў куце, дзе сядзела ўжо дзяўчына гадоў семнацаццi ў бэжавай манголевай сукенцы. Незадаволеная, вiдаць, новымi суседзямi, яна грэблiва зморшчылася, пасунулася ўбок.
– Прабачце, што патурбавалi, – збянтэжаны яе непрыязнасцю, сказаў Юрка.
– Nie szkodzi, – холадна адказала дзеўка i неяк натужлiва, быццам праз сiлу, усмiхнулася.
Зося, якая бачыла ўсю гэтую сцэну, мусiць, вырашыла прыйсцi хлопцам на выручку.
– Czy masz juz zaproszenie na nastepna sobote, Halina?– спытала, адганяючы ручнiком муху, што, нягледзячы на пiльнасць гаспадароў, утачылася-такi ў пакой.
– Jeszcze nie, – крыху мякчэючы з твару, адказала дзяўчына. – Ale dzisiaj chyba dostane.
– Ага, дастанеш, – паблiскваючы з парога новымi ботамi, уступiў у размову Юзiк. – Як заявяцца саветы, тады ўсе дастанем.
– Крый жа Бог, каб заявiлiся! – азвалася з кухнi старая Пiражыха, Юзiкава i Зосiна бабуля.
– Niech babcia sie nie martwi, Pan Bog i nasz Prezydent tego nie dopuszcza, – сказала Зося i, перажагнаўшыся, дадала: – Дык проша за стол, панове. Восьмая гадзiна, час падсiлкавацца.
Так сталася, што вяртацца ў той вечар дадому Юрку давялося разам з Галiнай. Дзяўчына жыла з бацькам (ён кiраваў у пана Аскеркi зямельнымi справамi) пры маёнтку, а гэта, як на злосць, якраз было яму па дарозе.
– Гэта праўда, што вы памянялi iмя? – ледзь аддалiлiся ад хаты Пiрагоў, спытала яна. – Вы што, не ўважаеце сябе за паляка?
– Не ўважаю, – адказаў ён знарок як найбольш рэзка. – А вы сябе?
– Мая матка полька, а бацька – тутэйшы. Я ж, хоць тут i гадавалася i нават, як вiдзiце, збольшага гавару на мясцовым дыялекце, беларускай сябе не лiчу.
– Вы тут гадавалiся? Але чаму тады я вас раней не сустракаў?
– Значыць, размiнулiся. – Яна ўзняла ўгору бровы, спынiлася. – Тут, у маёнтку, я не часта бываю – колькi тыдняў улетку. Стала мы жывем у мястэчку. Я i тата. Мама родам з Кракава, там яна i зараз жывець з маiм малодшым братам Казiкам. Яна выйшла за простага насуперак жаданню сваякоў. З гэтага прычынiўся скандал, i яны з татам жывуць зараз урозь. Я зрэдку езджу ў Кракаў, вось i скора знова збiраюся. А вы, Зося мне казала, гiмназiю скончылi?
– Скончыў.
– I дзе маеце намер робiць?
– Не ведаю яшчэ. Зараз цяжка ўладкавацца. Асаблiва такому, як я...
– Вы i ваш сябар так дзiўна мовiце: кажа, пiша, бачу, трэба, ведаю. Што гэта за дыялект такi?
– Гэта не дыялект, а праўдзiвая беларуская мова.
– Зразумела. Ну, а што ў вас яшчэ адметнага, апроч яе? Вы сказалi: такому, як я...
– Я меў на ў вазе – такому... тутэйшаму.
– А-а, – яна ўпершыню за цэлы вечар усмiхнулася, абагнала Юрку, пайшла паперадзе. Яе тонкая, як спавiтая шаўковаю сукенкаю постаць, пагойдваючыся, паволi накiравалася да бальшака. – Ну, усё, далей не варта мяне праводзiць. Тут блiзка ўжо, дайду сама.
Ён хацеў запярэчыць, але не асмелiўся.
Праз тыдзень яны зноў сустрэлiся – на цвiнтары ля касцёла, пасля iмшы.
– От добра, што спаткалiся, – сказала яна першая i датыкнулася да Юркавай рукi. – У мяне навiна для вас.
– Навiна? Якая ж? – здзiўлены яе зычлiвасцю, спытаў ён.
– Прабачце, што, можа, умешваюся не ў сваё, але я пагаварыла з бацькам пра ваш клопат наконт працы. I, здаецца, недарэмна. Ён не супраць узяць вас у маёнтак да сябе ў памочнiкi. Ён даўно ўжо шукаець чалавека, якi мог бы займацца паперамi. Дык вы згодны?
– Я... не ведаю, – сумеўся Юрка. – Канечне, я... напэўна, згаджуся. Дзякуй вам.
– Не дзякуйце загадзя, яшчэ ж не вырашана. А раптам бацьку не спадабаецеся? – Яна засмяялася, пайшла па дарожцы да лiнейкi, што чакала яе на дзядзiнцы ля плябанii. – Прыходзьце заўтра ў маёнтак, самi з iм пагаворыце.
– Тады i добра, рады, што мы дамовiлiся. – Пан Гiржда падаў Юрку на развiтанне руку, хуценька пашыбаваў папарам да аборы. Неўзабаве ягоная невысокая, але складная пастава – адзiнае, што выяўляла сваяцтва мiж бацькам i дачкою, – знiкла за прысадамi.
I тут толькi Юрка ўспомнiў, што з-за хвалявання забыўся спытаць, калi ж выходзiць на працу. Але даганяць Гiржду не стаў: урэшце, не гарыць, куды яму спяшацца.
Памочнiк упраўляючага па зямельных справах, а дакладней – перапiсчык – цi на такое спадзявалiся ягоныя бацькi, плацячы штогод за вучобу ў гiмназii трыста злотых? Ды i сам ён, папраўдзе, зусiм пра iншае марыў. З другога боку, на бязрыб’i, казаў той, i рак рыба. Можа, зусiм i неблагая для пачатку гэтая пасада. Галоўнае, зачапiцца неяк, а там вiдаць будзе. Рабiць усё роўна трэба. Бацька другi год хварэе на сухоты, усё часцей заводзiць гаворку пра продаж зямлi. А што прадаўшы? Хоць час i няпэўны, усё ж на зямлi з голаду не памрэш. А тут, на новай службе, i падвучыцца можна, як весцi гаспадарку. Гiржда гэты, бачна па ўсiм, неблагi чалавек. Без фанабэрыi, не тое што дачка. Звычайны мужык, i рукi, як у мужыка, у мазалях, парэпаныя.
З-за ракi, што аддзяляла маёнтак ад вёскi, не даносiлася нi гуку. Паўдзённая спёка нiбы выкасiла ўсё жывое наўкола, пазаганяла ў засень i людзей, i жывёлу, нават птушак. Толькi ўдалечынi на панскiх папасах статак ды двое пастухоў ля яго варушылiся ледзь бачнымi, невыразнымi кропкамi.
Раптам захацелася пiць – нясцерпна, да сухасцi у роце. Юрка спусцiўся да ракi, пайшоў берагам на ўсход – там быў быстрак i вада ў любую пару года выдавала чысцейшай. Зачэрпнуў яе рукою, смакуючы, паднёс колькi разоў да рота.
I ў гэты момант пачуў за спiнаю тупат. Спачатку цiхi, крыху прыглушаны, але з кожнаю хвiлiнаю ўсё больш i больш выразны. «Мабыць, каровы загiзавалi», – падумаў Юрка i выйшаў назад, на бераг – зiрнуць, што там такое. Сапраўды, каровы, пазадзiраўшы ўгору хвасты, з пагрозлiвым тупатам i ровам неслiся, збiваючы ўсё на сваiм шляху, да ракi. Следам за iмi беглi пастухi i бездапаможна рэзалi пугамi паветра.
Раптам гучны крык данёсся ззаду. Юрка азiрнуўся. За хмызам, якраз на шляху кароў, стаяла жанчына i, прыкрываючыся ручнiком, адчайна адступала да вiра. Яна, вiдаць, толькi што пакупалася i цяпер у любую хвiлiну магла стаць ахвяраю ашалелага статка.
Юрка не марудзячы кiнуўся наперарэз каровам. Тыя сталi як укапаныя, матляючы галовамi, раз’ятрана, з прыхрыпам, замычэлi.
– Не бойцеся, хадзiце сюды.
Жанчына наблiзiлася да яго, блытаючыся нагамi ў цiне, пайшла следам да берага.
Каровы цiхамiрна спусцiлiся да вады, пачалi пiць.
– Дзе ваша адзенне? – па-ранейшаму стоячы да жанчыны спiнаю, спытаў Юрка.
– Вун там, дзе пачынаецца хмыз, – адказала яна. I хоць голас i блiзка не меў звыклае фанабэрыi, Юрка адразу пазнаў яго.
– Дык iдзiце апранайцеся, я не буду глядзець.
– Не магу, там пастухi блiзка. Лепей падайце мне...
– Ну, панна Галiна, але ж i палахлiвая вы, – не ўтрымаўся, пажартаваў Юрка. – А гэткая з выгляду паважная паненка.
Сны, якiя i раней час ад часу наведвалi яго, цяпер зрабiлiся насланнём. Але калi раней iх персанажамi былi незнаёмыя жанчыны, дык зараз – адна Галiна. Мокрая, з распушчанымi па плячах валасамi – такая, якую ўбачыў яе апошнi раз, ля ракi. Яна то аддалялася ад яго, то зноў наблiжалася, то зусiм знiкала. У такiя моманты салодкая млявасць ахоплiвала Юркава цела, а рукi самi выпроствалiся ў надзеi дакрануцца да яе. Але марна. Дзяўчына клiкала яго да сябе, а ўжо праз хвiлiну, нiбы знарок распальваючы i без таго разгарачанае мроямi ўяўленне, адштурхоўвала. Ён не разумеў гэтакай гульнi, i крыўдаваў, i злаваўся. Яна ж толькі дражнiлася ў адказ пагардлiвай, памятнай ад першай той сустрэчы ў Пiрагоў усмешкай.
Праз тыдзень пасля здарэння ля ракi яны спаткалiся зноў. Юрка ўжо працаваў у маёнтку, Галiна ж прыйшла да бацькi – паведамiць, што атрымала лiст ад мацi з Кракава. Тая прасiла купiць дзе-небудзь у тутэйшых мясцiнах найлепшага мёду.
– Дзе ж бы гэта дастаць яго, найлепшага? – Гiржда задуменна чухаў патылiцу. – Пан Юры, цi не падкажаце, дзе можна купiць?
– З шальцiнскiх раней, калi на хутары жылi, Лабэцкiя пчол трымалi. Дык, можа, i ў цяперашнiх тамтэйшых гаспадароў яны не звялiся.
– То варта схадзiць даведацца. Сходзiце?
– Схаджу.
– I ты, дачка, дзеля шпацыру ды кампанii з панам памочнiкам схадзi. Ён хлопец рахманы – не пакрыўдзiць, не бойся.
Вярталiся з хутара ўжо прыцемкам. Гаспадыня, маленькая вёрткая жанчына сярэднiх гадоў, паклала ў невялiчкi жбанок колькi лыжак свежага мёду з сотамi – для пана Гiржды, пакаштаваць. Аднак ледзь адышлiся ад сядзiбы, як стала зразумела: мёду таму наканаваны зусiм iншы лёс. Спачатку Галiна раз-пораз запускала ў жбан свой тоненькi зграбны пальчык. А як падшарэла, i Юрка, не жадаючы болей перамагаць спакусу, памкнуўся зрабiць тое самае. Дзяўчына нямоцна ўдарыла яго далонню па руцэ, а калi ён скукучыўся, нiбы ад болю, пачала прасiць прабачэння. Вочы iх сустрэлiся, а рукi самi пацягнулiся насустрач адно аднаму... Тое дзiўна было: яшчэ якую гадзiну таму i падумаць не наважвалiся, што гэтак лёгка ўсё вырашыцца.
– Мусiм мёд забраць. – Галiнiн голас ледзь-ледзь трымцеў – як бы ад сполаху.
Юрка няўцямна пацiснуў плячыма.
– Дзе ты яго зараз знойдзеш, не бачна нiчога. Хоць вока калi.
– А што бацьку скажам?
– Скажам, як ёсць: з’елi.
– Што ж, тое недалёка ад праўды, – яна прыхiнулася галавою да Юркавых грудзей. – Ты такi гжэчны, Юрак. Ale dlaczego nie czujesz sie polakiem?
Так працягвалася да восенi. Непазбежная сцюжа не ахалоджвала iх пачуццяў. Наадварот, з наблiжэннем халадоў, як бы насуперак iм, яны сталi сустракацца яшчэ часцей, па некалькi разоў на тыднi. I кожны раз, аддаючыся адно аднаму ў самых, здавалася б, непрыдатных умовах, пасля развiтання яшчэ больш прагнулi новай сустрэчы. Каламуты юнацкага шалу, што ўзнiмалiся незалежна ад волi абаiх, ледзь толькi яны аказвалiся побач, перамагалi i перасцярогу, i боязь быць выкрытымi, i нават страх перад Богам. З-за апошняга Галiна асаблiва перажывала. Яна нават перастала хадзiць у касцёл i з жахам чакала таго дня, калi вымушаная будзе на споведзi сказаць ксяндзу ўсё, што здарылася з iмi ў гэтае вар’яцкае, дзiўнае лета.
Юрку першаму прыйшла думка пра жанiцьбу.
Галiна згадзiлася. Што бацька яе не будзе супраць шлюбу, яны не сумнявалiся. А вось як паглядзiць на гэткую перспектыву для дачкi мацi, сумненнi былi. I Галiна, каб вырашыць усё на месцы, у сярэдзiне верасня выправiлася ненадоўга да яе ў Кракаў. Казiк, наадварот, пакуль сястра гасцявала ў Польшчы, прыехаў пабыць колькi дзён з бацькам у Шальцiнах.
Iшоў трыццаць дзевяты год.
Нехта стукаў у дзверы – настойлiва, упарта, без супынку. Юрка чуў, як паднялася з ложка мацi, але вырашыў яе апярэдзiць. Саскочыў на падлогу, не абуваючыся, пабег на дыбачках да дзвярэй.
– Хто там?
– Гэта я – Янка, – азвалiся знадворку. – Адчынi!
Юрка адшчапiў засаўку, памкнуўся да палiцы па лямпу.
– Не трэба святла, – запынiў яго сябар. – Так пагаворым.
– Што здарылася?
– Такое – не паверыш, – Янкаў голас гучаў цiха, але ўсхвалявана. – Саветы на падыходзе, вось-вось павiнны заявiцца. У маёнтку пярэпалах. Пан з паняй i Гiржда на поўным рамарэнце, збiраюцца ад’язджаць.
– Цi не прыснiлася табе ўсе гэта?
– Скажаш – прыснiлася! Я цяпер за вартаўнiка ў садзе. Толькi сабраўся прылегчы ў будане, як чую – нейкi вэрхал ля сядзiбы. Аж гэта яны клункi пакуюць. I ксёндз з iмi. Ля ганка падводы ўжо гатовыя стаяць.
– Гатовыя? – адчуваючы, як халадзее ўнутры, неўпапад перапытаў Юрка. I, як быў басанож, куляю вылецеў з хаты, памчаўся гародамi да маёнтка.
Пан, панi i Галiнiн бацька з сынам сядзелi ў вазку, глядзелi, як фурман з чаляднiкамi ўвязваюць на падводах майно. Крыху воддаль, ля курціны, ужо чакала гатовая да ад’езду двойка ксяндза.
Убачыўшы Юрку, панi падхапiлася з месца, роспачна загаласiла.
Гiржда падазваў Юрку да сябе, трымаючы за плячо, глуха сказаў:
– Што асталося – разбярыце па хатах. Можа, дасць Бог, яшчэ вернуцца гаспадары, тады i аддасцё. Ключ у Бронi, пакаёўкi.
Але зусiм iншае турбавала Юрку.
– Галiна не вярнулася? – нiбы спадзеючыся на цуд, спытаў ён.
– Не, – Гiржда адвёў пагляд убок. – Што зробiш, такi ваш лёс, на яго дарэмна наракаць.
Праз паўгадзiны шэсць панскiх падвод i ксяндзова двойка выехалi з сядзiбы.
* * *
Янкаў дом здалёку нагадваў палац – трохпавярховы, з радамi доўгiх, застаўленых кветкамi балкончыкаў. Дом патанаў у зелянiне i мiжволi здзiўляў нязвыклымi для такой пары сутак засяроджанасцю i спакоем: нi гуку, нi знаку чалавечай прысутнасцi.
– Цiха тут у цябе, непапушчы як у Шальцiнах, – iдучы следам за гаспадаром па абсаджанай бамбукам i ружамi дарожцы, сказаў Юры Iванавiч.
– Э, не спяшайся хвалiць! – Янка махнуў рукой. – Гэта толькi па першасцi так здаецца, што цiха. На самой справе – кагал, браце. Апроч мяне, цешчы ды дачкi з Мiкеле, тут яшчэ жончыны браты з сем’ямi жывуць. Усяго чатырнаццаць чалавек.
I сапраўды, ледзь зайшлi ў хол, як будынак, якi дагэтуль цiхамiрна падрэмваў у засенi магнолiй, iмгненна ажыў, заварушыўся, быццам вулей. З усiх дзвярэй, з усiх пакояў пачалi выбягаць насустрач дарослыя i дзецi, усе чарнявыя, жыццярадасныя, гаманкiя. Алiвiя... Арнэла... Карла... Альфрэда...
– Buongiorno! Buongiorno! Benvenuti!
«Езус, колькi ж iх!» – жахнуўся Юры Iванавiч i, згубiўшы ўсялякую надзею хоць бы аднаго запомнiць па iменi, толькi адбiваў паклоны ды паспяваў падаваць руку. Апошняя падышла да iх маладая жанчына ў доўгай чорнай сукенцы. Ветлiва павiталася, стала побач з Янкам.
– Мая дачка Стэфанiя, па-нашаму – Стэфа, – сказаў той i ўпершыню за ўвесь гэты час, што былi ў доме, усмiхнуўся.– Адзiная мая ўцеха i памочнiца. Каб не яна, не ведаю, як бы трываў у гэткiм гармiдары. – Ён уздыхнуў. – Нiякага парадку не стала ў хаце пасля смерцi Элеаноры. Усе крычаць, i нiхто нiкога не слухае.
– Тата, не варта пра тое, – па-беларуску, праўда, з моцным акцэнтам, сказала жанчына i ўзяла бацьку пад руку. – Хадзем лепш абедаць. Наш госць, пэўна, галодны, а вераб’я байкамi не кормяць.
– Не вераб’я, а салаўя, – паправiў яе Янка. – Салаўя байкамi не кормяць.
– Хай будзе салаўя, – засмяялася яна. – Сёння ў нас усё iтальянскае: пiца, макарона, гароднiна. А дзе ж Мiкеле?
Мiкеле вынырнуў аднекуль з суседнiх дзвярэй, i яны ўчатырох накiравалiся да Янкавага пакоя.
– Звычайна мы абедаем у сталоўцы, – ужо седзячы за сталом, сказаў гаспадар. – Але ж яна ў нас у такiм тлумным месцы, што i не пагаворыш спакойна. А тут цiша.
Цiша – гэта, як зразумеў Юры Iванавiч, было перабольшаннем. Бо адусюль, з усiх пакояў даносiлiся несупынныя воклiчы i гамана, i з кожнай хвiлiнаю яны рабiлiся ўсё больш выразнымi.
– Ты добра выглядаеш, – знарок, каб скiраваць Янкаву ўвагу на што iншае, сказаў Юры Iванавiч.
– А як жа яшчэ можна выглядаць у семдзесят чатыры, – падхапiў той i жвава крутнуўся ў крэсле. – А ты што ў пiнжаку? Горача ж! Ану здымай.
Стэфа данамагла Юрыю Iванавiчу зняць пiнжак, сама занесла ў шафу.
– Наш бацька касцюмаў i пiнжакоў не прызнае, – сказала, вяртаючыся да стала. – Джынсы носiць. А вы носiце?
– Не.
– Чаму?
– У нас у такiм узросце iх нiхто не носiць. Няма завядзёнкi.
– Завядзёнкi? Што такое завядзёнка?
– Тое самае, што звычай цi звычка.
– А-а, зразумела. Вам налiць вiна? Per favore. З вадою цi без?
– З вадою? Як гэта?
– Вiно занадта кiслае, бо маладое. Таму некаторыя яго разбаўляюць, – патлумачыў Янка.
Грукат наўкола мацнеў. Двойчы ўжо дзверы пакоя адчынялiся, i ў праём уцiскалася то адна чорная галава, то другая. Абодва разы цярплiвы Мiкеле падымаўся з-за стала, iшоў да дзвярэй, штосьцi казаў дзецям па-iтальянску.
– Тата казаў мне, вы да выхаду на пенсiю ў школе працавалi, – працягвала размову Стэфа. – I якi прадмет выкладалi?
– Геаграфiю. I зараз яшчэ час ад часу гэта раблю. Хаджу на замену, як папросяць. У нас у вёсках зараз праблема з настаўнiкамi.
– Вось, а калiсьцi не ўладкавацца было ў школу, – здзiвiўся Янка. – Затое, я чуў, у вас цяпер паважлiвае стаўленне да беларушчыны. Нiбыта нават цэлыя школы з беларускаю моваю адчыняюцца. Праўда гэта?
– Была праўда. А зараз зноў усё перамянiлася.
– Перамянiлася? Гэтак хутка?
– Цi ж доўга ўмеючы.
– I як людзi рэагуюць на такiя перамены?
– Хто як, па-рознаму. Многiя радуюцца, хто-нiхто пратэстуе. А большасць дык маўчыць – ад абыякавасцi, а то ад страху.
– Ад страху? Але чаго тут баяцца?
– Ну, ведаеш жа сам, нам для боязi шмат не трэба. Казаў той, толькi-толькi паказалi венiк, а мышы ўжо пад iм. Такiя мы.
– Ну, тады... Qui non habet eguum, vadat pedibus. Так, здаецца? Ну, а твае, пэўна, усе гавораць па-беларуску?
– А не скажы. – Юры Iванавiч сумеўся. – Сын выдатна гаворыць, а дачка, цi паверыш, – ледзь-ледзь, з натугаю. Муж яе беларус, але нi сам ён, нi ягоныя бацькi нiколi не прамiнуць нагоды, каб з мовы не пакпiць. Так вось жывём. А вы дзе працуеце, Стэфа?
– У адной прыватнай фiрме. Я дэкаратар, дапамагаю людзям з афармленнем кватэр. Гэта даволi прыбытковая прафесiя. Але ж спрабуйце вiно!
Юры Iванавiч адхлюбнуў з фужэра глыток i ледзь стрымаўся, каб не зморшчыцца. Сапраўды, кiсля, такое на Беларусi i апошнi п’янюга цi пiў бы.
Янка, моўчкi назiраючы за сябравымi пакутамi, усмiхаўся. Вусны яго, складзеныя ў нiтачку, ледзь прыкметна трымцелi, дагэтуль сумнаватыя блакiтныя вочы iскрылiся гарэзлiвай жулiкавацiнкай.
– Што, нясмачна? – не маючы моцы больш трываць, зарагатаў ён. Насмяяўшыся ўволю, нарэшце, супакоiўся, сказаў штосьцi зяцю па-iтальянску.
Той выйшаў з пакоя, але зусiм хутка вярнуўся – з бутэлькаю каньяку.
– У мяне цукеркi ёсць беларускiя да яго. – Юры Iванавiч падхапiўся з месца, узяўся распакоўваць чамадан. – Вось... I гэта таксама.– Пляшка самаробнай, запраўленай калiнаю гарэлкi годна стала побач з каньяком.
– Вось гэта дык прэзент! – ахнуў Янка.
Мiкеле тым часам зноў устаў з-за стала, накiраваўся да дзвярэй, гукнуў дзяцей.
Мала не дзесятак чорнагаловiкаў iмгненна запоўнiў пакой, пацягнуўся навыперадкi рукамi да ласунка.
– Яны неблагiя ўсе, – сказаў, калi яны, нарэшце, адышлi, Янка. – Але ж бачыш, колькi iх. А тут спакою хочацца, цiшынi. Сiтуацыя, браток.
Галiна чакала iх на аўтобусным прыпынку паблiзу Ватыкана. На гэты раз яна была ў сцiплым паркалёвым сарафане. I адразу неяк змянiлася з выгляду: худзенькая кабета сярэдняга росту з тонкiмi, густа абсыпанымi рабацiннем рукамi i сумным паглядам не вельмi шчаслiвых вачэй.
Яны адпусцiлi Мiкеле, а самi няспеша пайшлi ўздоўж сцяны да плошчы Пятра.
– Як адпачыў наш госць? – беручы Юрыя Iванавiча пад руку, спытала Галiна.
– У гэткай вар’ятнi хiба адпачнеш! – адказаў за сябра Янка. – Сёння ж паедзем у Дом паляка.
– Там усё гатова, – пагадзiлася яна i схавала вочы за цёмнымi акулярамi. – Але перад тым падымемся пад купал сабора. – I, не чакаючы згоды мужчын, дадала: – Iтальянскiя гарады зверху такiя безаблiчныя!
«Як была фанабэрыстаю, так i засталася, – дзiвячыся мiжволi ўласнай непрыязнасцi да немаладой гэтай, крыху дзiвакаватай жанчыны, падумаў Юры Iванавiч. – Анi не змянiлася».
Але, сапраўды, вiдовiшча, што адкрылася вачам, ледзь дапялi – спачатку лiфтам, затым яшчэ амаль гэтулькi пешкi – да пляцоўкi агляду, не ўразiла яго. Цi то з-за мроiва, што вiсела, пакалыхваючыся, у паветры, цi то яшчэ з-за чаго, але ўсё выглядала неяк невыразна, бязладна, хаатычна. Наогул, горад нагадваў з вышынi кучу рудаватага друзу.
Спусцiўшыся назад унiз, прашпацыравалi колькi разоў сюды-туды па пляцы, хаваючыся ў засень прылеглых дамоў, накiравалiся да моста Сан-Анжэла. Туды, як зразумеў Юры Iванавiч, меўся прыехаць за iмi праз гадзiну Мiкеле. Янка, нiбы знарок даючы iм з Галiнаю пагутарыць сам-насам, збочыў да Тыбра, што зусiм побач палохаў цiкаўных колерам цвiлi.
– Я багатая, дужа багатая, – сказала яна раптам i спынiлася пасярод тратуара. – Хочаш, раскажу пра сваё жыццё?
– Было б цiкава.
– Тады слухай, – працягвала яна – на гэты раз па-польску. – Калi Саветы занялi крэсы, я была ў Кракаве. Два днi аставалася да ад’езду ў Шальцiны, але я не паспела. Усё рушылася на вачах. Неўзабаве бацька з Казiкам прыехалi. Бацьку помнiш майго?
– Канечне, помню.
– Ён загiнуў падчас Варшаўскага паўстання. Перад самай акупацыяй Польшчы мы ўсёй сям‘ёй перабралiся ў Варшаву, i там усё гэта i здарылася.
– А што з Казiкам сталася?
– А Казiк, хоць i быў хворы на сухоты, ацалеў. Пасля вайны скончыў школу, стаў будаўнiком. Некалькi гадоў жыў з сям’ёй у Алжыры, затым перабраўся ў Канаду. Там, у Канадзе, i памёр пазалетась. Дарэчы, я таксама два гады жыла ў Канадзе, паблiзу Манрэаля. Пераехаўшы туды, брат i мяне выклiкаў, дапамог уладкавацца. Потым мама, якая адна засталася ў Польшчы, цяжка захварэла, i я мусiла вярнуцца ў Варшаву. Праз паўгода мама памерла. А я пазнаёмiлася з удаўцом-палякам, якi з вайны жыў у Рыме, i пераехала да яго. Франак на пятнаццаць гадоў старэйшы за мяне, але гэта быў надта добры, прыстойны чалавек. Я пацiху вывучыла iтальянскую мову, уладкавалася на працу ў адну фiрму. Муж не хацеў гэтага, бо марыў пра дзiця. Але я баялася раджаць – мне было ўжо за сорак. Тады мы дамовiлiся ўзяць малое з дзiцячага дома. Ды не паспелi: Франак загiнуў ў аўтакатастрофе. Я засталася адна. Пасля адкрыцця Дома паляка перайшла працаваць туды – гiдам. Хоць, папраўдзе, магла наогул не рабiць. Таго, што засталося пасля мужа, хапiла б i мне, i дзецям, калi б яны былi. Працу я кiнула ўсяго тры гады таму. Жыву ў Неапалi. Тут, у Рыме, кватэру прадала, бо з ёю было зашмат клопатаў. У Неапалi таксама, напэўна, прадам.
– Прадасi? А дзе жыць будзеш?
– Ат, знайду якi прытулак.
Ля моста Сан-Анжэла рослыя, спартыўнага выгляду негры гандлявалi сумкамi i рознаю iншаю драбязой. Галiна спынiлася збоч аднаго з iх, абаперлася плячом аб парапет. Сонца, выслiзнуўшы з-пад хмары, нечакана разанула яе па твары, бязлiтасна высвецiла кожную зморшчыну на лбе i шыi. Нiбы адчуваючы гэта, яна страпянулася, прыкрыла цела рукамi.
Янка дагнаў iх, пайшоў побач.
– Можа, да Пантэона прашпацыруем? – сказаў, беручы Галiну пад руку. – Тут недалёка.
– Дзе Мiкеле будзець чакаць?
– Ля банка «Di Roma». Але што гэта я чую – «будзець»? З мяне кпiла некалi, што гэтак гавару, а сама...
– Адчапiся, смала! Я вашай лiтаратурнай мове не вучылася, як умею, так i кажу. – У голасе жанчыны загучала так знаёмая Юрыю Iванавiчу ўладнасць. – Не, лепей вярнуцца назад. Ля банка ёсць кавярня, а ў ёй, калi верыць рэкламе, – найсмачнейшыя ў горадзе лёды. Прабач, Юрак, не ведаю, як яны па-вашаму называюцца...
– Марожанае.
– А, добра... Ну дык вось, там i пачакаем Мiкеле. А пакуль будзем вяртацца, наш шаноўны госць пра сябе раскажаць. А то ж нiчога не ведаем пра яго.
Яны сышлi з моста, накiравалiся назад да вулкi, што ўрэшце ўпiралася ўдалечынi ў плошчу Пятра.
– Дык слухаем, Юрак.
– Але што расказваць? – Юры Iванавiч на хвiлiну разгубiўся. – Ну, значыць, прыйшлi Саветы... Пачалi калгасы арганiзоўваць. Начальства новага, розных упаўнаважаных шмат з’явiлася. Беларускiя школы пачалi адчыняць. Я ў пачатковую ў суседнiм Чурылаве ўладкаваўся. Маляванне выкладаў. Гэта ўжо пазней я на географа пераквалiфiкаваўся. Потым – вайна. Ваяваў – аж да самага канца, дарэчы, без адзiнюткага ранення. Пасля вайны – зноў школа. Ажанiўся. Таццяна мая па накiраваннi ў Шальцiны прыехала. Ды так i засталася ў вёсцы. Карову навучылася даiць... Яна бiблiятэкарка па адукацыi, але i ў школе таксама рабiла. Словам, усё добра было, пакуль не арыштавалi мяне. Гэта ў сорак шостым здарылася. Наогул, у нас, у глыбiнцы, меней палявалi, як у горадзе. Але тут з-за былых маiх, даваенных яшчэ, вучняў, што ў горадзе ў педвучылiшчы вучылiся, усё атрымалася. Яны там суполку патрыятычную стварылi. Ну там вывучэнне мовы, гiсторыi i ўсё такое... Мне як удзельнiку вайны неяк няёмка было да iх далучацца, дык хоць маральна падтрымлiваў. А калi пабралi iх, тая падтрымка i адрыгнулася. Дарма што франтавiк – не паглядзелi, пасадзiлi.
– Што ж, хапiла табе пакутаў, – сказаў спачувальна Янка. – Прабач, калi вельмi тое непрыемна цi цяжка, не расказвай болей нiчога.
– I непрыемна, i цяжка. Але найгоршае, цi паверыце, пасля, па вызваленнi, чакала.
* * *
Пачынала шарэць, а за перабойкаю ў класе матэматык Васiль Андрэевiч Зiзюк усё яшчэ церабiў паўрочнiкаў, дамагаючыся нейкiх формул. Нарэшце голас ягоны ацiх. Затым пстрыкнуў выключальнiк, i ў настаўнiцкую данеслiся цяжкiя, як пасля велiзарнай фiзiчнай нагрузкi, крокi настаўнiка i жвавая, бадзёрая хада вучняў. Васiль Андрэевiч увайшоў у настаўнiцкую, стомлена апусцiўся на канапу.
– Замардавалi, нягоднiкi, – сказаў, памiргваючы вейкамi. – Нiчога не разумеюць у матэматыцы, што ўбiў – тое i ўехаў. – I дадаў ужо ад дзвярэй: – Вось што, Юры Iванавiч, вы ў нас чалавек новы, да таго ж адзiнокi пакуль што, дык запрашаю вас да сябе на вячэру. З жонкаю маёю пазнаёмiцеся, пагутарым пад чарку. Як, згода?
– Можа, няёмка без папярэджання. Толькi клопату гаспадынi наробiш, – спрабаваў адмаўляцца Шымбарэвiч.
– Ай, кiньце, што там – няёмка! Мы людзi простыя. I рана яшчэ зусiм, толькi палова шостай. Наседзiцеся за вечар у пустой хаце. Хадзем! – Зiзюк падхапiў Юрыя Iванавiча над руку, пацягнуў да дзвярэй.
Праз чвэрць гадзiны былi на месцы.
– Вось бачыце, блiзка зусiм. – Васiль Андрэевiч адчынiў дзверы сяней, запалiў святло. – Уваходзьце. Лiда!
– Я тут, – сярэдняга росту жанчына ў ватоўцы i нiзенькiх шэрых адразанiках, з-пад якiх выглядвалi карункамi зверху тоўстыя самаробныя шкарпэткi, выйшла насустрач з варыўнi. – Ой, хто гэта з табою, Вася?
– Гэта наш новы настаўнiк, Юры Iванавiч Шымбарэвiч, пазнаёмцеся.
– Добра, што завiталi да нас, – сказала жанчына i, зiрнуўшы ў твар госцю, неяк, падалося таму, нiбыта сумелася. – Праходзьце далей, зараз вячэраць будзем.
I зноў Шымбарэвiч злавiў на сабе цiкаўны, засяроджаны позiрк. Ён ужо хацеў спытаць, што такое, як яна сама звярнулася да яго:
– А вы дзе раней працавалi, Юры Iванавiч?
– У школе, – адказаў ён i каторы раз за апошнiя два гады пасля вызвалення сцяўся ад сполаху: што, калi яны дагэтуль сустракалiся i яна ўсё пра яго ведае?
– Ну, школ шмат усюды, – гаспадыня нiбыта вырашыла праверыць на трываласць ягоныя нервы. – I ў якой канкрэтна вы працавалi?
– У Савейкаўскай, на Гродзеншчыне, да прыкладу...
– На Гродзеншчыне нiколi не даводзiлася бываць. А ў Шальцiнах на Вiцебшчыне не рабiлi адразу пасля вайны?
– Там я пачынаў працу. Шальцiны – радзiма мая.
– Дык тады я ведаю вас. – Яна ажывiлася, узрадавана ўсмiхнулася яму. – Мяне ў сорак шостым фельчаркаю ў вашы Шальцiны паслалi. Праўда, я зусiм нядоўга там працавала, усяго паўгода. Але вас запомнiла. Вы яшчэ жанiцца тады збiралiся. Нават iмя вашай абраннiцы памятаю: Таня. Так, цi не?
– Так.
– Бачыце, якая сустрэча, – яна яшчэ нешта хацела сказаць, але раптам асеклася, азiрнулася на мужа. – Вось, Вася, мы знаёмыя з Юрыем Iванавiчам. – I дадала – хутчэй, вiдаць, дзеля прылiку, чым з iнтарэсу. – А жонка ж з вамi?
– Пакуль што не, але збiраецца неўзабаве прыехаць.
– Вось i цудоўна, – сказаў Зiзюк. – Можа, пасябруюць, дык часцей сустракацца будзем. А то звар’яцець тут можна на нашым вясковым бязлюддзi.
– Сапраўды, – падтрымала мужа гаспадыня. – Здараецца, словам няма з кiм перакiнуцца. – I яна пачала апавядаць, як нялёгка жыць у глухаманi адукаванаму чалавеку.
I ўвесь час, пакуль яна гаварыла, Шымбарэвiч успамiнаў сваё. Як на пачатку лета, канчаткова вырашыўшы пераязджаць па сямейных абставiнах з Савейкаў назад у Вiцебскую вобласць, пайшоў да дырэктара школы з заяваю аб звальненнi. Як той доўга-доўга ўзiраўся сумнавата-скрушлiвым паглядам у паперу, затым, не падымаючы вачэй, з жалем у голасе сказаў:
– Шкада мне вас, Юры Iванавiч, адпускаць, добры вы настаўнiк. I хоць увялi вы мяне ў зман пры паступленнi, не ўсе дакументы паказалi, я на вас не крыўдую. Пэўна, не ад добрага жыцця вы тое зрабiлi. Але, глядзiце, i на новым месцы асцярожны будзьце. Не пытаюцца паперак, дык i самi не паказвайце, у правiлах прыёму на працу гэты пункт не агавораны. Няхай жа вам зноў пашанцуе...
– Ды вы i не слухаеце, Юры Iванавiч! – жанчына глядзела на яго з дакорам, нават асуджэннем. – Што з вамi? Вам нядобра?
– Не, нiчога, не турбуйцеся, – страпянуўся Шымбарэвiч i падаўся следам за гаспадарамi ў кухню, дзе стыла вячэра.
Што ўсё кепска, ён здагадаўся ў панядзелак адразу, ледзь пераступiў парог школы. Настаўнiкi, нiбы не заўважаючы яго, старалiся праслiзнуць мiма. Вучнi, збiўшыся гуртам ля гардэроба, разгублена чакалi, як жа будуць далей паводзiць сябе дарослыя.
З дырэктарскага кабiнета выскачыў расчырванелы Зiзюк, кулем кiнуўся ў другi канец калiдора.
– Юры Iванавiч, зайдзiце да мяне! – данёсся з глыбiнi кабiнета праз расчыненыя дзверы голас дырэктара. – Калi ласка!
Калi ён праз чвэрць гадзiны зноў выйшаў у калiдор, там нiкога не было. Нi гуку, нi шэпту не даносiлася ў калiдор з класаў, хоць усе дзверы i стаялi расчыненыя. Усюды панавала такая цiшыня, якую i на хаўтурах не часта спаткаеш.
Хацелася неяк развiтацца з людзьмi – сказаць iм што добрае, цi, наадварот, ад iх пачуць слова спагады. Словам, зрабiць па-людску. Але тым, пра каго гэтак думалася, усё тое, падобна, было непатрэбна.
I тады ён, насуперак усяму i ўсiм, i дазволiў сабе той дзёрзкi i разам з тым такi наiўны, нягледзячы на трагiчнасць сiтуацыi, учынак – зарагатаў. Смех той, казалi яму пасля, доўга быў у раёне прадметам згадак i асуджэння пасля ягонага ад’езду.
* * *
– Ну, а цяпер як, блюзнерыш па-ранейшаму? Рагочаш?
– Цяпер – не, – Юры Iванавiч адмоўна пакруцiў галавою. – Нават калi i кіпiць усё ў душы, стрымлiваюся. Паперажываеш, перамелеш у сабе i супакоiшся на тым. Во пра боязь мы гаварылi. Дык, можа, i не боязь гэта, а хутчэй звычка спакойна жыць. Бо каб пратэставаць – узрух патрэбен. А дзе ўзрух, там i клопаты лiшнiя, нервы. А мне што ўжо нервавацца ў гэткiм узросце. Няхай маладзейшыя нервуюцца. Дарэчы, успомнiў – цiкава вам, напэўна, будзе... Юзiка Пiрага памятаеце?
– Памятаю, а як жа, – адказаў за сябе i за Галiну Янка. – Сястра ў яго была, Зосяй, здаецца, звалi. Так?
– Так. Ён жывы, мiж iншым, i няблага сябе адчувае. Да пенсii ў вучылiшчы ў райцэнтры мову выкладаў. Дык вось ён у сямiдзесятыя яшчэ, расказвалi, распiсваючыся ў кнiзе за ключы ад класаў, прозвiшча сваё па-беларуску, а слова «здаў» па-руску пiсаў. Гэта каб у нацыяналiзме не абвiнавацiлi. I не дзiва: восем гадоў без малога, пачынаючы з трыццаць дзевятага, у лагерах адбухаў, з-за паходжання. А якое там паходжанне? Звычайныя сяляне, адно разбагацець больш за iншых здолелi. Ды фанабэрыi прапольскае набралiся.
– A, co ty gadasz! – нечакана раззлавалася Галiна i энергiчна, зусiм па-iтальянску трасянула ў паветры далонню. – Chlop!
– Ты ж як трапiў сюды, у Iталiю? – ужо шкадуючы, што не падумаўшы ляпнуў пра фанабэрыю, паспяшаўся перавесцi гаворку на iншае Юры Iванавiч. – Так нечакана прапаў тады, нi слова, нi паўслова не сказаў.
* * *
З воласцi вярнулiся адвячоркам. Восем падвод, адна з якiх была Шымбарэвiчаў, цiха ўехалi ў вёску, нiбы баючыся парушыць стоена-трывожную цiшыню, што з учарашняга рання запанавала над небагатымi, але дагледжанымi палеткамi, пачалi па адной заварочваць на панадворкi.
– Лiха iх, гэтулькi часу змарнавалi, – турзаючы за лейцы вялiкага, але ўжо стараватага i таму нядужага Лысака, сказаў Юркаў бацька Ясь i злез з калёс. – Шабуцкi гэтат, войт, акурат як ксёндз. Як завядзецца гаварыць, дык устрыму на яго няма. I складна, зараза, брэшаць.
– Затое i свой пры любой уладзе, – падала голас Марыля. – Ой, i што цяперака будзець?
– Неяк жа будзець.
Юрка, якi на сход не ездзiў, бо трэба было некаму заставацца ў хаце за гаспадара, падышоў да падводы, пачаў распрагаць каня. Лысак удзячна заржаў, пераступаючы з нагi на нагу, нецярплiва затэпаў па пабурэлым ад дажджу восеньскiм мурагу.
– Пра Янку, тата, нiчога там не чулi?
– Чулi сёе-тое, а як жа. – Бацька зняў з павозкi дзяружку, сена, кiнуў ўсё пад павець. – У Польшчы дагэтуль твой дружбак, напэўна. У ксяндзовай падводзе бачылi яго на пераездзе.
– Бедная Вольга! – уздыхнула мацi. – Як яна перажывець усё гэта!
* * *
– Ён у мяне быў закаханы, – Галiна дастала з сумачкi цыгарэту, пачакала, пакуль каторы з мужчын здагадаецца паднесцi агню. Першым аказаўся Янка. Яна зацягнулася дымам раз, другi – з такою сiлаю, што ажно напружылася шыя. – А ты хiба не знаў, Юрак?
– Не.
Тым часам наблiзiлiся да Ватыкана. Галiна, засланiўшыся, бы вясковая кабета, далонню ад сонца, борзда завярнула насупраць банка ўлева, знiкла за дзвярыма кафэ.
– Ну, пакаштуем жа тых яе хвалёных лёдаў, – сказаў Янка i неяк знянацку, без усялякага пераходу дадаў: – Цiкава, пазнаў бы я цяпер Шальцiны цi не?
У Доме паляка было цiха i прахалодна. Дзяжурная манашка аддала Галiне ключ, i яны ўтраiх паднялiся лiфтам на трэцi паверх.
Пакой аказаўся маленькi i вельмi сцiплы: шафка для адзення, стол, ложак. За просценькiм, узнятым на палову акна ручным жалюзi вiдаць быў балкон. Збоч яго, крыху воддаль ад будынка, высiлiся галiнастыя, абсыпаныя вялiзнымi недаспелымi шышкамi сосны. У самiм памяшканнi было ўтульна i чыста.
– Не шыкоўна, канечне, – сказала, закурваючы, Галiна. – Але i назаляць нiхто не будзець. Прыбiральня, душ – праз калiдор насупраць. Сталоўка ўнiзе, будзеш есцi разам з пiлiгрымамi. Ну, мне пара iсцi. – Яна ўстала, не гасячы цыгарэты, падалася да дзвярэй. – Калi што якое – звяртайцеся да сястры Ванды, яна ўсё ўладзiць. Заўтра ў Пампеі аўтобус ад’язджаець а сёмай. Я падсяду ў Неапалi.
Яна выйшла ў калiдор, пакрочыла да лiфта.
– Колькi ж бяруць тут за пражыванне? – ледзь яна пайшла, занепакоiўся Юры Iванавiч.
– Не хвалюйся, усё ўжо аплачана. Галiна заплацiла. Я таксама мог бы, але яна не дазволiла. I выклiк, дарэчы, i дарогу ў абодва канцы таксама яна аплацiла. Але тым не прымайся надта. У яе грошай – нам i не снiлася гэтулькi. Так што адпачывай сабе спакойна.
– Няёмка неяк. Але што зробiш – давядзецца не зважаць. Дарэчы, ты так нiчога мне толкам i не расказаў пра сябе. Як трапiў сюды, у Iталiю?
– О, гэта доўгая гiсторыя.
– Праўда тое, што нiбыта з-за яе, з-за Галiны?..
– Усё праўда. Ты нездагадлiвы такi быў, нiчога не заўважаў. Яна з першага таго вечара ў Пiрагоў мне ў душу запала. А любiла – цябе. Памятаеш, цябе змяя ўкусiла на балоце? Як яна глядзела на цябе, пакуль чакалi доктара. Нiколi таго пагляду не забуду. I шмат што яшчэ мiма тваёй увагi прайшло. I тут гэтая ноч, калi Саветы прыйшлi... Я iх ужо на бальшаку, пасля таго як ты адстаў, дагнаў. Ксёндз, мабыць, так, дзеля жарту прапанаваў з iмi паехаць за фурмана, а я i ўхапiўся за нiтачку... У Польшчы ў Кракаў спачатку паехалi. Галiна як убачыла мяне, дык прытомнасць ледзь не страцiла. Здалёку не пазнала, думала – ты. Я ёй нiчога пра свае пачуццi не сказаў, не наважыўся. Хацеў назад, дадому падацца, ды таксама не асмелiўся – што, як пасадзяць? Застаўся ў Польшчы. Парабкаваў напачатку. Затым з Гiрждаваю дапамогай у адным мястэчку непадалёку ад Варшавы настаўнiкам уладкаваўся. Калi немцы прыйшлi, падаўся ў падполле. У чэрвенi сорак другога ўсю нашу групу схапiлi. Мяне з нашым сувязным Кавальскiм у Бухенвальд адправiлi. Потым, праз чатыры месяцы, ужо аднаго (Кавальскi памёр) перавялi ў Натцвайлер, у каменаломнi. Умовы там невыносныя былi. Да таго ж бiлi няшчадна. Таму з двухсот чалавек, што адначасова прыбылi ў лагер, жывых засталося васьмёра. Затым яшчэ адзiн перавод – у Дахау. Тут ужо крыху лягчэй было. Першага мая сорак пятага нарэшце вызвалiлi нас амерыканцы. Як сам разумееш, дамоў я зноў не паехаў. Застаўся ў Германii. Пазнаёмiўся з Элеанорай, iтальянкай, яна ў Чырвоным Крыжы працавала. Ажанiлiся. Праз год яна зацяжарала, i мы пераехалi на сталае жыццё у Iталiю.
Тут таксама пасля вайны нялёгка было. Да таго ж я амаль не ведаў мовы. Таму вырашыў пайсцi туды, дзе веданне яе не так патрэбнае,– у вiнаградарскую справу. З часам, калi падрасла Стэфа, купiлi дом у складчыну з жончынымi сваякамi. Элеанора тры гады таму памерла, пасля другога iнфаркту. Вось такое маё жыццё... Дарэчы, наконт Галiны... Тут, у Рыме, мы з ёю ўпершыню незадоўга да Элеанорынай смерцi спаткалiся. Выпадкова, у гэтым самым Доме паляка. Я сюды аднаго знаёмага варшавянiна ўнаначкi прывёз, i тут у лiфце носам у нос i сутыкнулiся. Яна мяне не пазнала, а я яе – адразу. Што значыць юнацкая любоў.
Пампеi сустрэлi iх несупыннаю гаманою. Сотнi турыстаў, што таўклiся ля ўвахода на тэрыторыю нежывога горада з боку Марской брамы, ашаламiлi Юрыя Iванавiча i спалохалi: што тут убачыш у гэтакiм тлуме?
Першае, што найбольш уразiла яго ў самiм горадзе, была лава. Шэрая, падобная да звычайнага попелу, яна жывасiлам лезла ў абутак, асядала на целе i адзеннi. Горад-мярцвяк нiбы льнуў да жывога.
– Люблю тут бываць, – дастаючы з сумкi нейкую паштоўку, – сказала Галiна. – Бо тут усё, як у жыццi, i няма патрэбы прыхарошвацца.
«Ага, няма, як жа, – падумаў Юры Iванавiч. – А сама, бач, вусны падмалявала i вейкi».
– Адчуваеш сябе нейкiм аскалёпкам мiнулага, – працягвала жанчына. – I добра: менш клопату. Так жа?
– Так, – пагадзiўся ён i ледзь не спатыкнуўся аб камень, што ляжаў упоперак вулкi,– знак забароны для транспарту.
Ля руiн вежы Меркурыя прыпынiлiся: нейкай жанчыне-турыстцы стала дрэнна. Галiна першая кiнулася да яе, паслухала пульс, дала таблетку. I менавiта ў гэтую хвiлiну ўпершыню за ўвесь час ягонага побыту ў Iталii пачуццё блiзкасцi i спагады да яе страпянулася ў грудзях Юрыя Iванавiча. Упершыню думка, што яны не зусiм чужыя, прабiўшыся праз тоўшчу непрыняцця экстравагантнасцi яе знешнасцi i паводзiн, перамагла непрыязнасць, гарачаю хваляю ўспамiнаў аб мiнулым агарнула душу. Хто яны адзiн для аднаго? I кiм жадалi некалi i маглi б стаць, калi б не тыя трагiчныя падзеi трыццаць дзевятага? Як даўно ўсё было! Усе гэтыя вулкi, храмы, тэрмы раскапанага горада, падалося на хвiлiну, маладзейшыя за iх колiшнiя сумесныя прыгоды.
Галiна скончыла варажыць над хвораю, паднялася з каленяў, старая i безабаронная, пайшла побач.
– Вось, купiла паштоўку нядаўна ў Арвiета. А здагадацца, што тут намалявана, нiяк не магу. Ахвярапрынашэнне якое, цi што?
На паштоўцы мажны з выгляду дзяцюк, трымаючы адною рукою за рогi цi то быка, цi то карову, падносiў другою да горла жывёлiны вялiзны, падобны да шаблi, нож.
– Сапраўды, нiбыта ахвярапрынашэнне, – сказаў Юры Iванавiч i падумаў, што недзе такое ўжо бачыў.
* * *
Мацi ўвайшла ў хату, хуценька, каб не напусцiць з сяней холаду, зачынiла за сабою дзверы.
– Нешта сёння Красуля падкачала. Добра, калi тры лiтры дала, – сказала, ставячы на зэдаль даёнку. – Цяля адсадзiлi, а яна во – як знарок...
– Можа, дарэмна адсаджвалi, – азваўся бацька. – Пакуль прывыкнець цяпер без яго.
– Ай, не. – Мацi села збоч стала, прыгарнула да сябе Ежыка. – Я i раней прыкмячала: нешта не тое. Мычыць без дай прычыны. А то стагнаць пачнець. Каб доктара паклiкаць.
– Доктару плацiць нада. А ў хаце, сама казала, нi капейчыны.
– Пазычыць можна. У Лабэцкiх, можа... Пайду да Вольгi, яна не адмовiць, выручыць. А ты па доктара едзь, не марнуй часу.
– Ладна. – Бацька выйшаў з-за шафы, пачаў абувацца.
Доктар, вясёлы, усмешлiвы мужчына гадоў пад пяцьдзесят, прыехаў а палове чацвёртай. Мацi толькi-толькi паспела накармiць жывёлу i зараз стаяла ля печы, трымаючы напагатове чапялу, смажыла на вуголлi яечню. Яна чула, як пад’ехалi да хаты санi, але на вулiцу не пайшла. «Паглядзяць Красулю i без мяне», – сказала нiякаватым голасам Ежыку.
Ежык, седзячы ля размаляванага марозам акна, глядзеў, як доктар вылез з вазка, прытупваючы ад холаду, штосьцi пытаўся ў бацькi. Затым абодва пайшлi да хлява, дзе стаяла Красуля. Маладая рабая курыца, спалоханая з’яўленнем людзей, вылецела на двор, замiтусiлася па гнаявiшчы. Бацька засланiў рукавом ад ветру лiхтар, паднёс да кнота запалку. Кнот успыхнуў, мужчыны, нiбы баючыся, каб хто яго не загасiў, хуценька падалiся ў хлеў.
Праз паўгадзiны яны выйшлi, перагаворваючыся на хаду, пасунулiся да хаты. Першы iшоў доктар, за iм, унурыўшы галаву ў каўнер кажуха, бацька.
Яшчэ праз колькi хвiлiн дзверы расчынiлiся i абодва ўвалiлiся ў хату. Бацька, сумны, нейкi на вачах пастарэлы, кiнуў кажух на печ, сеў збоч стала.
– Усё, матка, не чакай дабра, – сказаў, гледзячы ў падлогу. – Запаленне ў Красулi.
Той прыгожы, пагодлiвы лютаўскi дзянёк Ежык запомнiў на ўсё жыццё. Уначы выпаў снег, i ўсё патанала ў яго пухкай, урачыстай белi. Дрэвы адразу быццам паменелi ростам, а сцяжына ад хаты да бальшака знiкла, як нiколi яе i не было.
Мацi, як заўсёды, завiхалася ў iстопцы. Бацька толькi што вярнуўся з логу, дзе секлi талакою пану дровы, абедаў. Спехам праглынуўшы колькi кавалкаў, устаў з-за стала, падаўся да клецi. Неўзабаве выйшаў адтуль – крыху разгублены, з касою ў руцэ. Дастаў з-пад падстрэшка брусок, уторкнуў касу ў мох мiж вянцамi хлява, пачаў вастрыць. Навастрыўшы, пакiнуў прычындалы на снезе, паныла паплёўся паўз сумёты да суседзяў.
Хутка ён вярнуўся. Жанчына i двое мужчын, што прыйшлi разам з iм, як здагадаўся Ежык, мелiся памагаць. Мужчыны засталiся на двары, а цётка Вольга, тоўстая ў шырачэзным новым кажусе, зайшла ў хату, гледзячы скрушлiва на мацi, села на лаву.
– Ой, я не вытрымаю. Волечка, так мне яе шкода, – сказала мацi i павалiлася рукамi на стол. – Не магу.
– Нiчога, вытрымаеш, – сказала суседка. – Канечне, шкода: толькi пачалi зажывацца, i на табе... Але ж карова – не чалавек. Так што трымайся.
Тым часам мужчыны знiклi ў хляве.
Ежык выбег следам за мацi i суседкаю на двор.
Карова, якая ўжо другiя суткi не падымалася з месца, ляжала на саломе i дробна ўздрыгвала цi то ад холаду, цi то ад болю. Бацька штосiлы цягнуў яе за ланцуг да праёма, а старэйшы сусед Калiннiк, далёкi iхнi сваяк, без супынку мясiў вiлавiшчам па худым – скура ды косцi – баку.
– Каб жа неяк выцягнуць, – прыгаворваў бацька. – А то здохнець у хляве, тады паспрабуй ты даць рады гэтакай тушы.
Нарэшце Красуля прыўзнялася, i мужчыны, скарыстаўшы момант, лiтаральна выпхнулi яе з будынiны. Яна тут жа, ля дзвярэй, павалiлася на бок, выцягнуўшы шыю, пачала лiзаць языком шорсткi марозны снег.
Бацька кiнуў ланцуг, пайшоў за касою.
– Не бабскае i не дзiцячае дзела – глядзець? – сыкнуў на жанчын i Ежыка Калiннiк. – Адыдзiцеся!
Цётка Вольга, мацi i Ежык адышлiся воддаль, да хаты.
– Можа, ты зробiш, Пятрок? – спытаў бацька ў другога суседа.
Пятрок згодна матлянуў галавою. Бацька перадаў яму касу. Затым Калiннiк з бацькам схапiлi карову за рогi, пачалi выкручваць галаву так, каб шыя аказалася наверсе...
– Не глядзi, сынок! – кiнулася да Ежыка мацi, загароджваючы сабою жахлiвае вiдовiшча.
Але як нi хутка яна гэта зрабiла, ён паспеў-такi ўбачыць, як гайдануўся i замёр у яе вачах ягоны ўласны, прыхоплены сполахам, позiрк.
Калi ён расплюшчыў вочы, Красуля ляжала на тым самым месцы i сутаргава ўздрыгвала нагамi. Снег пад ёю быў чырвоны ад крывi i нагадваў старую посцiлку, на якую ссыпалi увосень на гарышчы антонаўкi. Побач стаялi, унiкаючы глядзець на няшчасную жывёлiну i адзiн на аднаго, мужчыны i цiха аб нечым перагаворвалiся. Ля хаты, не хаваючы слёз, плакалi мацi i цётка Вольга.
* * *
Экскурсiя скончылася а трэцяй. На выхадзе з руiнаў, як i колькi гадзiн таму ля ўвахода, групу iмгненна абступiлi энергiчныя гандляры сувенiрамi.
– Per favore, signore! Per favore! – загаманiлi дружна, пхаючы навыперадкi ў рукi турыстам маляўнiчыя праспекты.
Галiна дастала з сумачкi некалькi тысяч лiр, купiла адзiн, падала Юрыю Iванавiчу.
– Masz pamiatke, – сказала, закурваючы чарговую цыгарэту. – Twoja zona rozumie po polsku?
– Не.
Яна вярнулася да гандляра, узяла яшчэ адзiн альбом – на гэты раз па-руску.
– Во, няхай чытаець,– сказала i падазвала таксi.– E Libero? Per favore, Napoli...
Дом, ля якога спынiлiся, уражваў i сваiмi памерамi, i адмысловай дагледжанасцю. Гаспадыня яго безуважна («gracie, signore») разлiчылася з вадзiцелем, павяла мужчын да жалезных варотаў, нацiснула кнопку сiгналiзацыi. Дзверы расчынiлiся. Немаладая жанчына ў простай летняй сукенцы, прыгаворваючы штосьцi на хаду па-свойму, пакрочыла насустрач гасцям.
– Buongiorno, signori! Benvenuti!
– Гэта Габрыэла, мая сяброўка i кампаньёнка, – сказала Галiна i дадала нешта жанчыне па-iтальянску.
Тая засмяялася, падхапiла Юрыя Iванавiча пад руку, пайшла побач.
– Sono molto lieto di fore la Sua conoscenca! – сказала скорагаворкай. – Lei piace stare a Roma?
– Яна пытаецца, цi падабаецца табе ў Рыме, – ператлумачыла Галiна.
– Вельмi падабаецца.
Унутры дом аказаўся яшчэ больш шыкоўны, чым звонку. «Палац, а не будынак», – падумаў Юры Iванавiч i ўспомнiў сваю сцiплую, хоць i ўтульную, праўда, хату.
– Гэтае жытло мы купiлi з мужам дваццаць гадоў таму, – нiбы адгадваючы ягоныя думкi, сказала Галiна. – I, папраўдзе, мне цяжкавата з iм развiтвацца. Але што гэта я – не тое зусiм, што трэба, гавару. – Яна падышла да дзвярэй сталоўкi, адчынiла iх. – Per favore! Калi ласка, да стала!
– Dei fuma, signore Juri? – зноў звярнулася да Юрыя Iванавiча кампаньёнка i, пакруцiўшы мiж пальцаў незапаленую цыгарэту, неахвотна шпурнула яе ў фортку. – Il vedico mi ha proibito di fumare.
– Габрыэла цiкавiцца, цi курыш ты, – зноў пераклала Галiна. – Маркоцiцца, што ёй урачы забаранiлi. Хто б мне забаранiў. А давядзецца ж кiдаць, хочаш не хочаш.
Сядзелi доўга – гадзiны дзве, аж пакуль не прагнала сонца. Яно вывернулася неяк раптоўна з-за даху суседняй будынiны, i адразу невыказны рай з Везувiем удалечынi ператварыўся ў пекла.
– С’e un cole che bracia! – згортваючы стол, загаварыла Габрыэла. – Non si respira!1
Перайшлi ў гасцiную. Там працаваў кандыцыянер, i было зусiм не горача.
– Збiраешся сапраўды гэты дом прадаваць? – калi зноў уладкавалiся за сталом, спытаў Юры Iванавiч у Галiны. – А дзе жыць будзеш?
– У кляштары, – зусiм сур’ёзна адказала яна. – У Асiзi ёсць ордэн сясцёр-кларысак. Да iх i пайду. Праўда, у iх дужа строгi закон, нават твару няможна паказваць цывiльным. I курыць, вядома, нiхто не дазволiць.
– Няўжо вось так кiнеш усё i пойдзеш у кляштар?
– Пайду.
– А што з Габрыэлай будзе? – уступiў ў размову Янка.
– Габрыэла вернецца ў свой Арвiета.
Кампаньёнка, пачуўшы знаёмую назву, iмгненна ажывiлася.
– Si, sono di Orvieto2, – сказала i цi не для большае выразнасцi замахала рукамi.
– Яна любiць Арвiета, – сказала Галiна i абняла сяброўку за плечы. – Таму пераезд не станецца для яе няшчасцем. Да таго ж яна будзець няблага забяспечана. Юрак, а ты ўжо нагледзеў падарункi для сваiх? Не? I не глядзi, я сама куплю табе – усяго патроху. Гэтулькi, сколькi скранеш з месца. Не чырваней, для мяне тое – кропля ў моры. Ты, найахвярнейшы Янусю, якi так мала зведаў ад мяне адданасцi, таксама сёе-тое атрымаеш.
– Ты ўсё-такi падумай яшчэ...
– Думала, – яна жэстам рукi запынiла Янку. – Дзiўна, што ты не разумееш... Але досыць пра тое, дагаворым пасля. А цяпер я хацела б застацца сам-насам з маiм найдалейшым госцем.
Габрыэла i Янка выйшлi. Галiна колькi часу моўчкi сядзела ў крэсле, затым паднялася з месца, пайшла да акна.
– Сягоння цудоўны дзень, – сказала, расчыняючы яго шырэй, так што стаў бачны ўвесь абсаджаны кветкамi двор. – Такiх i раней нямала было ў мяне. I наогул у мяне шмат добрага было ў жыццi. Добрыя бацькi. Добры муж. Неблагое здароўе. Але найлепшае там, у Шальцiнах, засталося. I з iм, тым найлепшым, мне больш за ўсё хацелася развiтацца. З iм i з табою. Таму я i прыдумала гэтае спатканне. Ужо прабач, што патурбавала. – Яна зачынiла акно, хутка, быццам баючыся, што ён яе затрымае, пайшла да дзвярэй.
Навальнiца мiнула гэтаксама нечакана, як i пачалася. I ледзь паспела на дварэ грымнуць апошнi раз, як унутры сабора ўсё павесялела ад сонечных промняў, зайграла пазалотай.
Яны выйшлi на вулiцу. Дождж яшчэ крапаў, але ўжо такi рэдкi i дробны, што нiхто на яго не зважаў. На мокрых сходах, ля фантанаў мiтусiлiся, сноўдалi натоўпы турыстаў, задзiрыстыя галубы, шоргаючы раз-пораз крыламi, блыталiся мiж ног. Сам сабор, якi так уразiў Юрыя Iванавiча пры першым наведваннi, цяпер, пры развiтаннi, здаваўся чамусьцi i не такiм велiчным, i не такiм таямнiчым.
– У iх, у кларысак тых, сапраўды такiя строгiя законы?
– Строгiя, – Янка адказаў адразу – нiбы чакаў пытання. – Але не гэта галоўнае. У яе, ведаеш, гэты... КАР. Так, браце. Ну, да сустрэчы заўтра. Мы з Мiкеле пад’едзем каля дзесяцi. Так што к гэтаму часу будзь на рамарэнце.
– Цяпер, пэўна, на тым свеце ўжо спаткаемся. – Янка паўжартам адпiхнуў яго ад сябе, хаваючы за ўсмешкаю здрадлiвую разгубленасць, што праслiзнула-такi ў павiльгатнелых вачах, пакрочыў назад, да стаянкi.
У зале, над уваходам у якую значыўся варшаўскi рэйс, ужо было поўна пасажыраў. Амаль усе яны размаўлялi мiж сабою па-польску. Юры Iванавiч прымасцiўся ў адкiдным крэсле збоч купкi маладых людзей з нейкiмi музычнымi прычындаламi.
Адчуванне няпэўнасцi i самоты, якое з ранiцы тузала душу i пра якое нi словам не абмовiўся пры расстаннi Янку, па-ранейшаму не пакiдала яго. Быццам нешта было не так, а што – хоць памры, не iшло ў голаў. Апроч усяго, i тое, што не як след развiтаўся з сябрам, не дадавала раўнавагi. Неяк похапкам усё адбылося, бы скорагаворкай. Зрэшты, як атрымалася, так i ладна, што нявыказаным засталося, кожны сам сабе дадумае. Не, не тут трэба шукаць прычыну душэўнага бязладдзя.
I тут ён успомнiў. Кар! Як ён адразу не здагадаўся! Гэтая звычка ў маленстве i пазней, калi ўжо вучылiся ў гiмназii, – пераварочваць словы, чытаючы iх наадварот. Янка – акня, Юрка – акрю... Кар... Дык вось што! Кар... Рак. А ён нават не паспачуваў. Хоць што ёй ягонае спачуванне. Цi захацела б яна яшчэ яго. Ды i як выказаць такое?
Ён прымусiў сябе супакоiцца, але ненадоўга. Зноў успомнiлася благое – трымценне крыла, калi тыдзень таму садзiлiся тут, у аэрапорце. Гэта ж крок да катастрофы! Згiнеш, i касцей не збяруць. А дома... статак i Таццяна хворая, скардзiцца на сэрца. Як яна адна будзе? Зноў жа, унуку пляцак модны, такi, што зараз усюды носяць, абяцаў прывезцi. Дый цi мала што яшчэ.
А з другога боку, што яму засталося на гэтым свеце? Дык, можа, i не горш вось так, у самалёце – лёгкая смерць.
Але што гэта ён, пра што думае? Нельга так – грэх. I суседзi, пэўна, чакаюць. Яны, небаракi, за ўсё жыццё гэтулькi дабра не бачылi, колькi ён у чамадане вязе. Хай паглядзяць людзi, падзiвяцца.
– Pan zle sie czuje?1 – Адзiн з музыкаў нахiлiўся над iм, спачувальна зазiрнуў ў вочы.
– Не, проста задумаўся крыху, – сцепануўся Юры Iванавiч i борзда, як некалi ў лагеры па загадзе канваiра, падхапiўшыся з месца, пакрочыў следам за ўсiмi да выхаду.
УДОГ
1.
1960. РОМКА
Запалка порстка шарганулася аб край карабка, успыхнула i тут жа пагасла. Рэзкi серны смурод разлiўся па кухнi. Ромка паклаў карабок на месца, упёрся пятамi ў дошку ўслона, дастаў з пяколка другi. З гэтага запалка загарэлася адразу. Хлопчык саскочыў з лавы, жвава перабiраючы нагамi па падлозе, накiраваўся ў сенi.
З-за хiсткай рудой перабойкi, ад суседзяў, даносiлiся п’яныя галасы i гукi прайгравальнiка. Ромка перабег вузкi, застаўлены рознымi гаспадарчымi прычындаламi калiдор, выскачыў на панадворак.
Ля павецi дуракаваты Юзючок шчапаў дровы. Ён два днi таму прывалокся са сваёй вёскi ў заробкi i зараз так быў заняты справаю, што на Ромку i не зiрнуў. І Ромка яго не зачапiў, хуценька, подбегам папраставаў да пунi.
З-за несупынных дажджоў сена сёлета было крыху ваглаватае, i матка, каб яно не папрэла, штодня адчыняла дзверыну пунi насцеж. Але сёння перад адыходам у краму чамусьцi гэтага не зрабiла – мабыць, забылася.
Стромкая вузкаватая кладня на гэты раз здалася больш высокай, як звычайна. Але Ромку тое не збянтэжыла. Чапляючыся рукамi за доўгiя, сцiснутыя верхнiмi пластамi сена канцы цiмафееўкi, ён iмклiва палез угору i неўзабаве ўжо сядзеў на мацiцы, якраз на тым месцы, дзе раней была столь, якую пару гадоў таму знеслi, перарабляючы лямус на пуню.
Тут акурат усё звычайна i адбывалася. Стоячы на мацiцы тварам да выемкi ў сене, запальвалi запалку, шпурлялi яе ўнiз i, як толькi сена схоплiвалася агнём, нiцма валiлiся на яго. Полымя гасла, i гэта азначала выйгрыш, перамогу. Калi не ўдавалася даць яму рады адразу, збiвалi адзеннем. Забаву прыдумалi старэйшыя хлопцы. А ладзiлi яе спачатку ў аборы, дзе, колькi памяталi сябе, валялася старое, паўстлелае пакулле. Днямi тое пакулле кудысьцi вывезлi, i старэйшы Ромкаў брат Толiк прапанаваў гуляць у пунi. Так i зрабiлi – вядома, употайкi ад бацькоў.
Учора выйграў брат. Яму тройчы ўдалося дарэшты накрыць сабою агонь. Сёння ўранку ён выправiўся з мацi ў краму на той бок Дзвiны, i Ромку нiчога не засталося, як бавiцца ў адзiноце.
У дальнiм куце пад самым паддашкам спаў бацька. Калi ён паспеў прыйсцi сюды ад суседзяў, Ромка не бачыў, але па гучным, з падсвiстам, храпе, iмгненна вызначыў: п’яны добра i прачнецца не хутка. Ён дастаў з кiшэнi карабок, балансуючы босымi нагамi на колкай мацiцы, чыркнуў запалкаю па рудым шурпатым баку.
Сена загарэлася ўмомант. Ён не паспеў нават нахiлiцца перад скачком, як усё наўкола аказалася ахоплена полымем. Яго было так шмат, што Ромка разгубiўся. Затым, не памятаючы сябе ад страху, кулем сiгануў з кладнi на дол, пужаючы курэй, выкацiўся на трасотнiк. Юзючок падбег да яго, бездапаможна ўзмахнуў у паветры паленам, адчайна заскуголiў.
Матчыну паставу ён пазнаў здалёк. Затым пачуў i Альбiнiн голас – перапалоханы, роспачлiвы:
– Толiк, бяжы па людзей!
Брат кiнуўся да пакояў.
Суседзi павыскоквалi на двор, у панiцы замiтусiлiся ля пунi. Як заўсёды, калi здаралася нешта незвычайнае, каманду ўзяў на сябе Вiтольды. Ромка чуў, як ён загадаў старэйшым хлопцам бегчы па коней. Але калi коней прывялi i пачалi запрагаць, каб падвезцi да пажарышча вады, ратаваць ужо не было чаго.
Страх абручам скаваў Ромкава цела. За ўвесь час, што гарэла пуня, ён толькi аднойчы прыўзняў галаву – паглядзець, дзе мацi. Альбiны ён у дыме не ўбачыў, затое выразна пачуў сярод вэрхалу яе спужаны голас. Падхапiўся, каб бегчы на яго, але не змог, неслухмяныя ногi нiбы ўраслi ў зямлю. Стараючыся як менш удыхаць едкi пах гару, урэшце-такi падняўся, пасунуўся бульбянiшчам да пакояў.
– Ромак, сынок! – матка абхапiла яго за галаву, прытулiла да сябе.
Толiк, стоячы ўбаку, засяроджана глядзеў на брата ўважлiвымi, крыху касаватымi блакiтнымi вачыма. Ягоны прадаўгаваты, спэцканы сажаю твар нагадваў твар мурына са скульптурнай калекцыi дзядзькi Вiтольдага.
– Няхай яму рукi адсохнуць, таму нягоднiку, што падпалiў, – не выпускаючы Ромку з абдымкаў, сказала Альбiна.
Занятая меншым сынам, яна i не заўважыла, як перасмыкнулiся нiбы ад болю пры гэтых яе словах вусны большага.
Горка галавешак яшчэ прывiдна высiльвалася рэшткамi дыму, а суседзi, збiўшыся ў гурт, абмяркоўвалi, што рабiць далей. Бедавалi: сена згарэла, а касiць больш няма дзе. З утварэннем у Дубраўцы калгаса людзей паболела, i статку зрабiлася цеснавата.
– Як-небудзь будзець, – не адпускаючы ад сябе нi на крок Ромку, сказала Альбiна i занепакоена дадала: – Гiрона бачыў хто?
– Мабыць, спаць дзе рынуўся, – адазвалася Бакевiчава Галiна. – Выпiвалi з Петраком. Гляджу – захмялеў. Кажу: выпiў, дык iдзi кладзiся як чалавек. Ён у дубкi: давай, маўляў, яшчэ. Выпхнула неяк, пайшоў...
– У пуню пайшоў, – вымкнулася наперад старэйшая Галiнiна Валька.
– Матка Боска! У пуню! – выгукнула Альбiна i непрытомная павалiлася на зямлю.
Шукалi Гiрона доўга. Чацвёра прыезджых пажарнiкаў i Вiтольды спачатку прыгасiлi брандспойтам галавешкi ад бёрнаў i дошак лямуса, што правалiлiся ў падпол, i толькi пасля гэтага ўзялiся iх разграбаць. Рабiлi без супынку некалькi гадзiн, аж пакуль не натыкнулiся ў адным з куткоў на счарнелыя косцi. З жахам гледзячы на тое, што засталося ад мужа, Альбiна так моцна сцiснула Ромкаву руку, што той ускрыкнуў ад болю. Затым яна падышла да машыны, у якой сядзеў са звязанымi рукамi перапалоханы да паўсмерцi Юзючок, сказала мiлiцыянеру:
– Пусцiце, ён невiнаваты.
– Невiнаваты? – здзiвiўся той. – Хто ж тады падпалiў пуню?
– Мужык мой заядлы быў курэц, запалiў п’яны, во i загарэлася, – адказала яна i страцiла прытомнасць другi раз.
Гiрона хавалi на трэцi дзень пасля пажару. Майстравiты Вiтольды збiў брату труну, аздобiў яе па баках адмысловаю разьбой. Увесь час, што дамавiна стаяла ў хаце, сямiгадовы Ромка прасядзеў у суседзяў. I толькi на могiльнiку, падбадзёраны пяшчотнымі словамi маткi i ксяндза, крыху адтаяў i нават насмелiўся падысцi да труны з бацькавымi парэшткамi.
Зямля пахiснулася пад ягонымi нагамi ў гэты момант i доўга, аж пакуль не ўзняўся над магiлаю курганок, гайдалася сюды-туды, поўнячы сэрца скрухаю i адчуваннем вiны.
Тыдзень пасля пахавання прайшоў у клопатах. Спачатку даводзiлi да ладу месца пажарышча. I хоць рабiлi гэта прыскакам, пасля працы ў полi, справа рухалася даволi спорна. I неўзабаве, пасля доўгай спрэчкi, цi варта ўзводзiць новы будынак на папялiшчы, узялiся класцi воддаль першыя вянцы, але не пунi, а шахi, каб хапiла месца i пад сена, i пад буракi i можна было ў выпадку чаго, як зараз вось, паставiць i статак.
Апроч сена ў агнi згарэлi ладныя запасы мукi i мiнулагодняй бульбы. У нядзелю Вiтольды запрог каня, i Альбiна з Галiнiнаю сястрой Польцяй Свiстунiхай выправiлiся на латышскi бок па правiянт.
Грошай хапiла на тры мяхi сечкi, некалькi кiло пернiкаў i з дзесятак боханаў пытляванага хлеба. Вярнуўшыся дахаты, жанчыны падзялiлi муку мiж сем’яў, ласункi раздалi дзецям.
Ромка, якi пасля смерцi бацькi ўвесь час iмкнуўся застацца адзiн, на пачастунак не паквапiўся. Альбiна загарнула чатыры ягоныя пернiкi ў анучку, паклала ў шафу, моўчкi падалася з хаты на двор, дзе каторы дзень запар завiхаўся ля тоўстага лiпавага пакалака самотны Вiтольды. Думка вычасаць брату помнiк з дрэва прыйшла яму ў голаў яшчэ падчас пахавання, i цяпер ён аддаваў гэтай справе ўвесь вольны час.
Занятай хатнiмi клопатамi Альбiне помнiк абыходзiў мала. Куды больш непакоiлi сыны. Ромка ходзiць сам не свой, па начах будзiць яе i суседзяў нечалавечым крыкам. I Толiк перамянiўся са смерцю бацькi: калодзеж суму ў вачах. А ёй i пагаварыць з хлопцамi як след не выпадае з-за праклятай некальнiцы.
Напрыканцы тыдня на пляц перад пакоямi ўехала падвода. Кабета год сарака ў крэпдэшынавай сукенцы саскочыла з яе, часценька мiргаючы кароткiмi светлымi вейкамi, здзiўлена сказала:
– Место какое-то... странное.
Гаварыла яна не па-тутэйшаму, але ўсе зразумелi яе.
– Гэта былая панская сядзiба, – сказаў спадарожнiк жанчыны старшыня сельсавета Сцяпанавiч. – Паны з’ехалi, а пакоi, бачыце, ацалелi. Цяпер тут калхознiкi жывуць, маладыя сем’i. Казаў той, усё для народа. Гэна – шаха будуецца замест пунi, што згарэла...
– А для клуба где помещение?
– У пакоях. Вялiкая зала, месца хопiць. I вам побач для жытла куточак знойдзецца.
– Электричества нет?
– Ёсць, але часова адключанае – лiнiю рамантуюць. Цi не заўтра падключаць збiраюцца.
Маладзiца няспешна абышла абсаджаны язмiнам i ружамi пляц, спынiлася перад Вiтольдавымi скульптурамi.
– А это что?
– Гэта штукар тут адзiн ёсць, дык штукуець, выразаець рознае...
– Что же, для украшения клуба вполне могут сгодиться. – Яна пакратала кожную фiгуру рукамi, паблажлiва ўсмiхнулася. – Надо же: в такой глухомани и такой талант!
К вечару ўсе ў Дубраўцы ведалi: у вёсцы будзе клуб i загадчыцу яго, маладзiцу ў крэпдэшынавай сукенцы, зваць Славай.
– Слава? Нянашае нейкае iмя, – круцячы галавой, сказаў Пятрок. – Стася i то лепей. Праўда, Раман?
– Не ведаю, дзядзька, – адказаў той i адвёў пагляд убок. Прыезджая яму спадабалася, i ён баяўся, што хто-небудзь пра гэта здагадаецца.
Толiк расхiнуў бэзавы куст, ступiў у гушчар. Пасталелае за апошнi тыдзень дрэўца выглядала неяк непрытульна. Прыгледзеўшыся да яго як след, Толiк зразумеў прычыну: усе ягады на iм нiбы карова языком злiзала.
Дрэўца яны з Ромкам апышкалi на пачатку лета. Ягады хоць i былi зусiм маленькiя, аказалiся дужа смачныя. Што за яны, нiхто ў вёсцы не ведаў. Нават дасведчаны Вiтольды адно пацiснуў плячыма: маўляў, на ягонай памяцi такiх у Дубраўцы не сустракалася. Можа, птушкi адкуль занеслi насенне. Ягады з кожным днём рабiлiся ўсё смачнейшыя. Дык цi дзiва, што нехта паабзбiраў?
Штосьцi шаснула ззаду – быццам хто iшоў. Толiк азiрнуўся. Ромка, маленькi на фоне гонкага кустоўя, стаяў у некалькiх кроках ад яго i церабiў далонню кiшэню прышмальцаваных картовых штаноў.
– Гэта... я абабраў, – сказаў вiнаватым голасам i зрабiў яшчэ адзiн крок наперад. – Тады, як...
– Як пуня згарэла? – здагадаўся Толiк.
Брат раскрыў рот – мусiць, каб пацвердзiць ягоную здагадку, але вымавiць нiчога не паспеў. Асляпляльна-жоўты сноп святла iрвануўся з акна блiжэйшай хаты, разануў прыцемак, разлiўся ля самых яго ног.
Шукалi яго ўсёю грамадой. Знайшлi пад ранiцу ля ракi, побач з млынам.
– Што цябе напалохала, сынок? – ведучы яго сцежкаю да пакояў, дапытвалася Альбiна. – Няўжо праўда, як Толiк кажаць, – святло?
Ромка моўчкi матлянуў галавою ў знак згоды.
– Дык святло ўсё ж? Гэта ж алектарка, Ромак, яе не след баяцца. Наадварот, добра, што адраманта-валi... Цяпер у нас заўсёды вiдна будзець.
Апошнiя яе словы прагучалi ў вушах меншага сына як прысуд, але яна пра тое не ведала.
2.
1965. ЛЮБОШЧЫ
– Велькiя мальцы, а ў споведзi не былi. – Тонкi, чысты пробашчаў палец ушчувальна захiстаўся перад Ромкавымi вачыма. – Нявольна гэтак.
– Даруйце, ойча, – паўтарала як заведзеная Альбiна i роспачлiва мiтусiлася па кухнi. – У школе страшаць, што выключаць, як пойдзеш. Што нам рабiць?
Ромка, якi яшчэ добра не ачнуўся ад сну, неўразуменна глядзеў то на ксяндза, то на мацi.
– Бацькам грэх, не каму. – Ксёндз гаварыў, нiбы ўбiваў у бэльку цвiкi. Нарэшце, стамiўшыся, мусiць, павучаць, пайшоў.
Ромка, карыстаючыся момантам, слiзгануў за парог следам за iм. Альбiна засталася ў хаце адна. Але не паспела яна выцягнуць з печы апошнi кацёл, як на ганку зноў пачулiся крокi.
Стася, вясёлая, у новым ваўняным жакеце, увайшла ў кухню.
– Нiкога больш няма? – сказала, зырачы па кутках. – Сёння рэпетыцыя, дык прыходзь. «Ленин всегда живой» будзем развучваць.
– Прыйду, а як жа. Вiтольдаму сказаць?
– Сама скажу. Дзе ён?
– На трасотнiку.
Стася паправiла перад люстэркам валасы, знарок няспешна, быццам нехаця, накiравалася ў сенi. Альбiна хуценька ўправiлася з печчу, таксама падалася на двор.
Ля прыслоненага да плота Стасiнага ровара стаяў Ромка i мацаў пальцамi блiскучую раму.
– Мама, купiш такi?
– Куплю, – сказала яна i ўздыхнула. Дванаццаць яе меншаму, а ценкi, бы васьмiгадовы. Маўклiвы, зацяты, слова не выцягнеш. I крычыць спрасоння. Вадзiла да шаптухi – каб што. Цяжка з мальцамi.
– Вiтольды кажаць, фiгуру можна прадаць, i будуць грошы...
– Хто яе купiць, фiгуру!
Вiтольды сядзеў, абжаргаўшы босымi нагамi камель, на бервяне, дзяўбаў далатом напалову ўжо апрацаванае дрэва. Побач з iм стаяў Толiк i ўважлiва сачыў за кожным дзядзькавым рухам. Крыху воддаль, на перакуленым пнi, сядзела Валька i ела недаспелы гурок. Яна нядаўна вярнулася з Дзвiнска, дзе вучылася на швачку i дзе з ёю здарылася непрыемнасць з-за аднаго мужчыны, i, падобна было, шчыраваць з маткаю па гаспадарцы не збiралася. На пачатку года ёй споўнiлася семнаццаць, але выглядала яна на больш – з-за паставы, што неяк няўзнак, на вачах акруглiлася, зрабiлася па-жаночы вабнай. Апошнi месяц яна, як i Толiк, не адыходзiлася ад Вiтольдага, i той, хоць i адчуваў няёмкасць перад Галiнаю i суседзямi, не надта гэтаму працiвiўся.
Тут жа таўклася i Стася. Непрыязна пазiрала спадылба на маладую супернiцу, рабiла выгляд, быццам думае нешта сваё. Убачыла Альбiну, схамянулася, заспяшалася адыходзіць.
– Чакаем на рэпетыцыi, Вiтольд Iванавiч, – сказала, падцiнаючы тонкiя вусны. – У восем.
– Я таксама прыйду, – сказала Валька.
– Ксёндз, вiдалася, iшоў ад вас, – знарок не зважаючы на яе, а звяртаючыся да Альбiны, працягвала Стася. – Што яму нада?
– Сварыўся, што мальцаў у касцёл не ваджу, – адказала Альбiна.
– Глядзi ты! – Стасiн твар успыхнуў ад абурэння. – А што дзяржава ў нас ад царквы аддзеленая – забыўся? – Яна вярнулася да хаты па ровар, узлезла на раму, парулiла з песняю з панадворка.
Альбiна паставiла кошык на ганак, стомлена апусцiлася побач. Iсцi ў хату не хацелася – за два гады тая так i не стала сваёй. Залетась, акурат во гэткаю парою, як зараз, у пакоях парабiлi склады для ўгнаенняў, а жыльцоў паперасялялi ў хаты вывезеных падкулачнiкаў. Тады iм, Старынскiм, i дастаўся дзiрававаты, хоць з выгляду яшчэ досыць прыстойны трысцен дзядзькi Вайцюля. Пазней, калi злiквiдавалi склады, а да пакояў пацягнулiся з усяго наваколля падводы па дармавыя дрэва i цэглу, да iх перабраўся Вiтольды. Яна не хацела: мужчына нежанаты, што людзi скажуць? Але мусiла пацяснiцца: радня ёсць радня.
А тым часам пакоi зусiм заняпалi. Вельмi хутка ад iх засталася адна нiжняя, i то не ўся, частка. Бэлькi, перакрыццi, каменне перакачавалi на ферму, шмат што асела ў асабiстых падвор’ях дубраўцаў. Цягнулi ўсё падрад, без разбору. На што ўжо нядбайны Польцiн Янка, а i той прывалок дадому рэдалi каляровае кафлi ад печы, не ведаючы, як даць ёй рады, згрузiў грудаю ля хлява. Адзiнае, што засталося на сядзiбе некранутым, былi сутарэннi. У iх парабiлi загародкi для авечак, а ў апошнiм ад лядоўнi – клуб. Цяпер Стасi працы паменела, i напрадвеснi яе прызначылi па сумяшчальнiцтве звеннявой па iльне.
Уздыхнула Альбiна: гэтак усё змянiлася ў Дубраўцы апошнiм часам. I цi ўсе гэта яшчэ змены? Вунь наваспечаная звеннявая з ранку да змяркання бродае па наваколлi з сякераю, шукае, што яшчэ можна высекчы. Ходзiць пагалоска, нiбыта назад, у сваю Крайну, збiраецца, вось i пляжыць падрад, што трапiць пад руку.
З-за кустоўя, ад пунi, пачуўся шоргат ровара. Брыгадзiр Мэська Пiлецкi, якога ўсе звалi за вочы Манолiсам Глезасам, падрулiў да самае хаты, спынiўся побач з Альбiнай.
– Заўтра лён церабiць, – сказаў надтрэснутым – цi не з перапою – голасам. – Дык прыходзьце ўсе.
Старэйшыя падавалi кулi на канвеер, дзятва пераймала абмалочанае з камбайна, адносiла да сцiрты. Праца хоць i здавалася на першы погляд няцяжкай, вельмi хутка стамляла. Апроч стомы, даймаў пыл. За якую гадзiну твары ў людзей зрабiлiся шэрыя, бы прысак. Дадаваў клопату i вецер. Сцюдзёны, напорысты, ён вiхураю ўрываўся на пляц перад камбайнам, зласлiва насвiстваў, шпурляў дубраўцам у твар жменi пацяробкаў напалову з пылам. Брыгадзiр усё часцей пасыкваў на дзяцей, каб варушылiся.
Альбiна з трывогаю зiрнула раз, другi на свайго меншага. Зноў кепска спаў уначы i зараз ходзiць, нiбыта здань. А яшчэ ж да катэхета ўвечары, цвiчыць малiтвы, дык цi вытрывае?
Ззаду нячутна падышоў Вiтольды, перакрываючы голасам грукат камбайна, гукнуў у вуха:
– Ксяндза забралi.
– Куды забралi? – не зразумела яна. – Хто?
– Чортведама. Брыгадзiрыха ваду прывозiла, дык казала.
– Твая ўжо цi не пастаралася...
– Якая мая?
– Iльнаводка. Звенавая, а на полi не паказалася нават. – Альбiна пераняла апошнi куль, панесла да сцiрты. – З бартаю сноўдаець у прыцемках... Каб на яе дрыстун.
– Шкода пробашча. – Галiна недаўменна пахiтала галавой. – I чым ён Стасiндоры не дагадзiў?
– Вядома чым, – сказала Альбiна. – Пасварыўся, што сячэць наўкола, во i адпомсцiла, данесла.
– Пакараець яе Бог.
– Глядзi, каб не пакараў. Хутчэй мы тутака ў пустэльнi застанемся. Папляжыць усё ды паедзець.
– Думаеш, паедзець?
– Кажуць усе. Нiбыта дачка там у яе хворая, няма каму даглядаць. Знова, на Вiтольдага крыўда... А й варта! Было не квапiцца на маладога. Ён сабе i дваццацiгадовую найдзець. А можа i маладзейшую. Тваю Вальку, да прыкладу.
– Няхай бы, я не процi была б.
– Казала яму – пасмяяўся. Замаладая, маўляў. Яму, мусiць, фiгуры ягоныя драўляныя болей за ўсё абыходзяць. Ну дык няхай i цешыцца імі, халасцякуець.
Крокi харыстаў паволi стаялi ў вечаровай цiшы. Вiтольды, нiякавата ўсмiхаючыся, моўчкi таптаўся на месцы. Ягоныя закаструбелыя ад пастаяннага сяброўства з далатом i малатком рукi на тле бялюткай святочнай кашулi нагадвалi галаўнi. Цяпер, застаўшыся з iм сам-насам, можна было пачынаць размову. Але Стася не спяшалася. Крыўда абручам перацiснула ёй горла. Як яна ўсiх iх ненавiдзiць! Усiх – з iх недарэчнымi iмёнамi i звычкамi. Гэтага нельга, тое – «нявольна». Адзiным, да каго гарнулася, быў ён, Вiтольды. Ды i з iм, падобна, непярэлiўкi. А гэтулькi сiл паклала, каб прынадзiць. I ўжо, здавалася, пасунулася справа, як адкуль нi вазьмiся гэтая Валька... I ўсе стараннi – кату пад хвост. Дык пра што гаварыць? Не, не будзе яна нiчога казаць.
– Ад’язджаеш, чуў? Праўда гэта?
– Можа быць. – Стася збегла з ганка, рашуча ступiла ў густы, напоўнены водарам яблыкаў прыцемак. Сякера пры ёй, а больш нiчога i не трэба. Маленькая вострая сякерка – адзiнае, што патрэбна ёй, каб выказаць сваю пагарду i нянавiсць.
Валька зняла з плота даёнку, не даслухаўшы, што казала з iстопкi праз адчыненыя дзверы мацi, накiравалася да выгана. Спяшалася: карцела як найхутчэй пабачыць Вiтольдага.
Вiтольды з Толiкам палiлi на сотках падсохлы бульбоўнiк. Было цеплавата, i на спiнах у абодвух выступiлi плямы поту.
Яна ўладкавалася пад Мiртаю, робячы выгляд, быццам доiць, пачала цiкаваць за iмi.
Сталыя мужчыны заўсёды падабалiся ёй больш, чым аднагодкi. Таму i цяпер закахалася ў старэйшага. Праўда, нiколi нiчога путнага з такога кахання не атрымлiвалася. Вунь летась выкладчыка аднаго ў Дзвiнску ўпадабала – i што? Такi вэрхал узнялi ў вучэльні, што лепш i не ўспамiнаць. Выклiкалi мацi, тая прыехала, каб забраць яе назад у Дубраўку. Сорамна ўспомнiць! Прыехала ў ватоўцы i з парога – вучыць, як сябе паводзiць з мужчынамi... Тут зноў – Вiтольды. Ёй шаснаццаць, яму – трыццаць шэсць. Да таго ж, ходзiць пагалоска, са Стасяй у яго штосьцi.
Тым часам мужчыны скончылi працу, пакiдалі вiлы, накiравалiся да ракi мыцца.
Валька ўскочыла з-пад каровы, хiснулася следам у хмыз.
Паўголы Вiтольды здаўся ёй падобным да Бога.
Быццам якая невядомая сiла гнала яго ў гэты вечар да ракi. Альбiна крыкнула наўздагон, каб перавязаў нанач авец, але ён, заняты сваiмi думкамi, нават не павёў брывом. Ледзь дапяўшы да прыстанi, сцягнуў праз галаву кашулю, убрыў у ваду. Хуценька аблiў далонямi жывот i плечы, пацепваючыся, выскачыў назад на бераг. I тае ж хвiлiны пачуў ад пакояў знаёмы стук сякеры. «Халерная баба, – падумаў, абцiраючы цела ручнiком. – На ляду ператворыць мясцiну».
У лагчыне, як i ўчора, калi прыбiралi з Толiкам бульбоўнiк, Валька валаводзiлася з каровай. Тая закрапалася за лазiну, i дзяўчына нiяк не магла яе адкрапаць. Вiтольды кiнуў на сцежцы ручнiк, кiнуўся Вальцы на дапамогу.
Яна трымала Мiрту за вяроўку, а ён моўчкi кружляў з калком наўкола куста. Калi ланцуг, нарэшце, быў раскрапаны, уторкнуў яго ў ранейшае месца, падаўся да Валькi. Яна, часценька дыхаючы, неяк скоса, нiбы не давяраючы, пазiрала на яго з-пад рукi. Затым нечакана iмклiва пасунулася блiжэй, датыкнулася грудзьмi да ягонага пляча. Ён схапiў дзяўчыну за руку, прыцiснуў да сябе. Яна ўскрыкнула, але вырывацца не стала. Усё гэтак жа маўчком ён падвёў яе да хмызу, трымаючы адною рукой за шыю, пачаў другою таропка распранаць. Яна не працiвiлася, толькi безуладна асядала целам усё нiжэй i нiжэй. Не памятаючы сябе ад узбуджэння, ён расшпiлiў штаны, павалiў Вальку на траву...
Страхавiтая раз’ятраная пачвара нечакана ўзнiкла па-над кустоўем, узмахнула ў паветры сякераю. Iржавае тупаватае лязо мiльгнула ў паўзмроку, з глухiм скавытаннем апусцiлася долу, на голаў Вітольдага.
Валька прыўзнялася, намагаючыся скiнуць з сябе акрываўленага каханка, падалася целам убок. Крык вырваўся з ейных грудзей, злiўся з посвiстам ветру, скалануў наваколле.
Цёмная вялiзная хмара запяла сабою неба, праглынуўшы рэшту роспачлівага Вальчынага крыку, тарганулася колькi разоў сюды-туды, замерла над Дубраўкай.
Калi яна ачнулася, наўкола было цiха, як на могiльнiку. Варухнула рукамi – цэлыя. Тулава, ногi – таксама на месцы. Адзiнае, што даймала няўтульнасцю, было адчуванне нечага мокрага на грудзях i шыi. Яна памацала пальцамi мокрыя месцы – падобна на кроў. Але чаму тады пад ёю суха? I дзе Вiтольды?
Яна паклiкала яго раз, другi – каб гук у адказ. Тады паднялася, пераадольваючы боль понізу жывата, пасунулася да ракi мыцца. I ўжо калi амаль дапала да вады, успомнiла ўсё i страцiла прытомнасць.
Зноў ачнулася яна на чацвёрты дзень. У хаце было поўна людзей. Усе глядзелi на яе са шкадаваннем i нiбыта чаго чакалi.
З сяней убегла ў пакой Галiна, не выпускаючы з рук секача, якiм толькi што секла ў iстопцы ахрап’е, кiнулася да дачкi.
– Валя! Дачушка!
Валька прыўзнялася на ложку, абвяла прысутных няўцямным паглядам.
– Вi-тольды... дзе?
Наперад прасунулася паўз суседак Альбiна, нахiлiлася над хвораю.
– Бог ведаець, – сказала з уздыхам. – Як скрозь зямлю правалiўся. Чакалi, калi ты апрытомнееш, думалi – скажаш.
– Стася з наець, – Вальчын голас паслабеў, ,зрабiўся вялы, невыразны.
– Стася нам не памочнiца, – сказала Галiна. – Яна тры днi як з’ехала ў сваю Крайну.
Наваколле абшнарылi некалькi разоў, i ўсё дарэмна. Вiтольды, сапраўды, нiбы пад зямлю правалiўся.
Тады абшукалi ўсе вiры, i таксама беспаспяхова.
I толькi праз два месяцы, ратуючы авечку, што звалiлася недалёка ад ракi ў паўзакiнутую бульбяную яму, натыкнулiся на дне яе на вымытую дажджом з-пад пяску мужчынскую руку.
Усе, хто прыйшоў паглядзець труп, у адзiн голас прызналi ў iм Вiтольдага. Паведамiлi ў мiлiцыю. З раёна прыехалi пракурор са следчым, медэксперт i яшчэ некалькi чалавек. Апыталi ўсiх, але безвынiкова. Пра абставiны трагедыi нiхто нiчога не ведаў.
Тады Альбiна павяла прыезджых да Бакевiчаў.
У хаце была адна Валька. Твар яе чырванiў ад слёз. Напярэдаднi яна аб’явiла бацькам, што цяжарная, i ёй добра дасталося ад Петрака. Убачыўшы староннiх людзей, яна адразу здагадалася, што да чаго. I, блытаючыся ад хвалявання i страху, расказала ўсё, як было. Усё, апроч аднаго – галоўнага. На тое не хапiла духу.
Польця
Неўзабаве пасля пахавання Вiтольдага, на пачатку снежня, калi быў падняты з поля i перавезены ў шаху лён, Альбiна атрымала лiст. Пiсаў з Рыгi стрыечны Гiронаў брат Лявон. Вiя, ягоная жонка, месяц таму загiнула пад машынай. У горадзе аднаму з дзiцем надта цяжка, таму ён хацеў бы вярнуцца на сталае жыццё ў родныя мясцiны. Дык цi ёсць магчымасць зачапiцца?
Альбiна i не памятала, калi апошнi раз трымала ў руках пiсьмовыя прылады. Таму адпiсваць лiст узяўся Толiк – пад яе дыктоўку. Пасланне атрымалася кароткае, але змястоўнае. Iм вельмi, вельмi шкада Вii. А што да вяртання, дык, вядома ж, можна неяк уладзiць. Пустуе пакой Вiтольдага, можна пажыць у iм колькi часу.
Яна адставiла кошык з бульбаю, выпрастала спiну. Ззаду хтосьцi падышоў, спынiўся побач. Каторы з сыноў, падумала яна i азiрнулася. Не, то былi не сыны.
– Гэтак скора? Мы i не чакалi... А дзе ж дзяўчына?
– У Вiiнай сяброўкi пакуль асталася.
Лявон, элеганцкi, у даўгiм дэмiсезонным палiто, стаяў ля бурта i весела ўсмiхаўся. Ягоныя, па ўсiм вiдаць, новыя, без адзiнае зморшчыны на саюзках туфлi ў камяках гразi нагадвалi хадакi.
– Чаго не паведамiлi, што прыедзеце? – збянтэжана паўтарала Альбiна. – Мы каня папрасiлi б у брыгадзiра падвязцi... А то, бачыце, абутак зблоцiлi...
Ён зноў усмiхнуўся.
– Абутак не самае галоўнае ў жыццi, – сказаў i, лёгка падхапiўшы адною рукою кошык, панёс яго да хаты.
3.
1966. ЛЮСЯ
– Гэта я, адчынi. – Лявонаў голас гучаў крыху прастуджана.
Альбiна адчынiла засаўку, ратуючыся ад сцюдзёнага ветру, што iрваўся з вулiцы ў сенi, кiнулася назад, у хату. Лявон увайшоў следам за ёю, запалiў папяросiну.
– Дык як, не перадумала? – спытаў, зацягваючыся дымам.
– Перадумала? А хiба я што абяцала?
– Я так зразумеў учора, што ўсё вырашана.
– Ой, не ведаю... Года не мiнула пасля Вiiнай смерцi... Падумай сам.
– Думаў. Цяпер ад цябе залежыць, як скажаш, так i будзець.
– Куды ты гэтак спяшаешся?
Ён моўчкi пакруцiў «беламорыну» ў руцэ.
– Дзяцёнка шкода.
– Гэта iншая размова, – пагадзiлася яна.
– На тым тыднi паеду, досыць ёй па чужых бадзяцца пры жывым бацьку. Дровы папiлуем, i паеду.
– I я з табой.
– Добра, – сказаў ён i, абдаўшы усё наўкола адчуваннем спакою i трываласцi, пасунуўся да ложка распранацца.
Альбiна таксама распранулася, хацела кульнуцца праз яго да сцяны, на сваё ўлюбёнае месца, але ён не даў – абхапiў дужымi, з каструбаватымi далонямi, рукамi, прыхiнуў да сябе.
– Пусцi, мальцы пачуюць.
– Не пачуюць. – Лявон схiлiўся над ёю, пачаў лашчыць шыю i плечы. – Цяпер баiшся, а што запяеш, як i дзеўка з’явiцца?
– Калi яшчэ тое будзець, – сказала яна i падалася да яго. Прыхiнулася грудзьмi да мужавых грудзей, уздыхнула: нiколi яшчэ не было ёй так добра.
Цягнiк прыйшоў у Рыгу а палове сёмай. Увесь час, што крочылi паўз сутарэннi, а потым праз мост да патрэбнага квартала, Альбiна разглядала натоўп. Так шмат людзей адразу яна нiколi не бачыла. Добра, Лявон побач, суцяшала сябе, усё тут ведае, дык дадуць неяк рады.
Тамарын дом знайшлi хутка, ён знаходзiўся недалёка ад чыгункi. Шэрая змрачнаватая будынiна нагадвала больш халупу, чым гарадское жытло.
I ўнутры будынка было не лепш. Цёмны, без анiводнае лямпачкi, калiдор, рад пашэрпаных, з патрэсканымi вушакамi дзвярэй. Калi iх абмiналi, пах цвiлi так моцна шыбануў Альбiне ў нос, што яна мiжволi сцiснула яго пальцамi.
На званок не адазвалiся, але ў памяшканнi хтосьцi быў: чутно было, як хадзiлi. Лявон колькi разоў таргануў ручку дзвярэй угору-ўнiз.
– Хто там? – жаночы голас гучаў спалохана.
– Тамара, гэта я, – сказаў Лявон i драпнуў пальцамi па дзвярах. – Я i Альбiна.
Дзверы павольна адчынiлiся.
– Ты, Леванарды? – Гаспадыня, тоўстая пажылая кабета з бiгудзямi на галаве, адступiла ў глыб прыхожай. – Уваходзьце! Люся, дзiцятка, хадзi сюды!
Яшчэ адна, меншая, постаць, няўпэўнена ступаючы па рыплiвай падлозе, наблiзiлася да гасцей. Лявон правёў далонню па валасах дзяўчынкi, затым узяў яе i Альбiнiну рукi, звёў у адно.
– Пазнаёмся, дачушка...
– Пусцiце! – выхоплiваючы руку з Альбiнiнай далонi, закрычала малая. – Я да мамы хачу!
I апромеццю кiнулася ў цёмны калiдор.
Да могiлак дабiралiся даволi доўга, амаль гадзiну. Седзячы ўпобачкi з Тамарай на мулкiм сядзеннi, Альбiна раз-пораз кiдала заклапочаны пагляд на падчарку. Тая, уладкаваўшыся на каленях у Лявона, засяроджана малявала ўзоры на заiнелым акне трамвая.
Курганок над Вiiнай магiлкай, як i ўсе магiлы наўкола, буяў фарбамi штучных кветак. Тамара расклала на столiку абрус, дастала з сумкi гарэлку i сёе-тое з ежы.
– Што вы, пiць тут будзеце? – Люся схапiла бутэльку, шпурнула ў куст.
Лявон замахнуўся, каб шлёпнуць дачку па руцэ, але Альбiна спынiла яго.
– Нiчога, няхай перакiпiць, – сказала i краем вока заўважыла, як малая з удзячнасцю зыркнула на яе з-пад доўгiх веек.
Калi яны прыйшлi на станцыю, да адыходу цягнiка заставалася пятнаццаць хвiлiн. Тамара, якая ўвесь гэты час, што Лявон паказваў жонцы Старую Рыгу, вартавала майно, узяла Люсю пад руку, павяла ў падземку. Альбiна i Лявон моўчкi пасунулiся следам.
Дзяўчынка пакорлiва ўвайшла ў вагон, села побач з бацькам. Сядзела цiха, не варушачыся, глядзела, як старэйшыя развiтваюцца. I толькi калi састаў крануўся i засталася дзесьцi ззаду блiшчастая Тамарына хуста, усхапiлася з месца, адчайна, уголас, заплакала.
– Нiчога, у Дубраўцы анi не горш табе будзець, як тут, – тулячы малую па сябе, сказала Альбiна.– Паглядзiш, анi. А можа яшчэ i лепей.
Толiк i Ромка сустрэлi новую сваячку з насцярожанаю цiкаўнасцю. Доўга разглядалi канапаты, з няўсмешлiвым шырокiм ротам твар, ценькую постаць. Гэтае нясклёпiстае, палахлiвае кураня – iх сястра? Дай ты рады!
Люся, надзiва, да новага жыцця прызвычаiлася вельмi хутка. Нават навучылася даiць карову i неўзабаве стала рабiць гэта так спрытна, што не кожная з дубраўскiх равеснiц магла з ёю сагнацца. I наогул, вясковы побыт пайшоў ёй на карысць: шчокi праз кароткi час заўважна папаўнелi, паходка зрабiлася ўпэўненай i рашучай.
Мачыху, як i тады, у Рызе, яна па-ранейшаму звала цёцяй.
Альбiна выйшла з шахі, пазiраючы на нiзкае, усцяж засланае белаватымi аблокамi неба, хутка пакрочыла дахаты. Спяшалася: дзесяць дзён таму скiнула свiння, а зараз яшчэ i захварэла, другiя суткi не дакранаецца да ежы. Крый Бог здохне, што тады рабiць, чым карміць сям’ю?
Мужчын у хаце не было. Хлопцы гойсалi недзе на лыжах, Лявон са Свiстуном яшчэ на дасвеццi падалiся на паляванне. Адна Люся сядзела пры стале, слiніла па чарзе каляровыя алоўкi, выводзiла ў сшытку па памяцi купалы рыжскiх касцёлаў.
Альбiна ўторкнула штэкер у разетку, праз якую падавалася святло ў хлеў, подбегам выскачыла з сяней на панадворак.
Адчынiла дзверы ў хлеў i адразу зразумела: нешта не тое.
Свiння ляжала калодаю ў грудзе саломы i не падавала прыкмет жыцця. Альбiна прысела над тушаю. Слёзы самi палiлiся з вачэй. Выслiзнуў з рукi, хруснуў пад ботам шкляны градуснiк.
Нехта яшчэ ўвайшоў у хлеў. Асцярожна наблiзiўся да загародкi, крануў яе за плячо.
– Не плач, мамачка! Мама, чуеш?
Люся, збянтэжаная, у велiзарных Толiкавых ботах на босую нагу, стаяла ў праёме дзвярэй i глядзела на яе самотнымi, поўнымi спачування вачыма.
Гэтую хвiлiну Альбiна запомнiла на ўсё жыццё.
4.
1972. БРАТЫ
Фiгура хiснулася, пахiлiлася набок, але з месца не зрушылася. Яе пачарнелы ад вiльгацi, патрэсканы ад перападаў тэмпературы твар дакорліва зiрнуў на Альбiну пустым, абведзеным хiмiчным алоўкам вокам.
Наогул, можна было загадаць сынам яе прыбраць, але яна не наважылася. Толiк толькi ўчора прыехаў пасля сесii на канiкулы, i першае, пра што запытаўся, было, цi ўсе статуi на месцы. Спiць i трызнiць давесцi iх да ладу. Вучыцца на гiсторыка, дык хоча ў Дубраўцы музей стварыць. Ёй што, хай стварае, ды каму ён тут, у такiм бязлюддзi, патрэбны, музей? Спалiць тое Вiтольдава дзерава i то, пэўна, больш карысцi было б. Але яна гэтага нiколi не зробiць. Хоць часам, зазлаваўшыся, i пагражае. Не, з сынамi ў дубкi яна не пойдзе. А пчаляра перасунуць хацела, бо надта ж зручнае для стажка месца займае. Во, з ранiцы мiкiцiцца, баранi Бог, нанясе дажджу. Сена ўжо варочанае, гэткае больш за ўсё вады баiцца. Дык пры хляве, на месцы, што пчаляр той Вітольдаў займае, спарадкаваць самы цымус быў бы.
З-за пунi пачулiся галасы сыноў.
– Складзем, пакуль не змокла, – выходзячы следам за братам да яе на трасотнiк, сказаў старэйшы.
Яна згодна матлянула галавой.
– Добра, – сказала коратка i зiрнула на Ромку. Той ад першае хвiлiны, як прыехаў брат, паводзiў сябе неяк незразумела, быццам быў нечым незадаволены.
Хлопцы выйшлi з панадворка, сцiшана перагаворваючыся, накiравалiся вулiцаю на другi канец вёскi, туды, дзе вытыркалiся з зарасляў дзядоўнiку i крапiвы ўтравелыя рэшткi колiшнiх пакояў.
Праца рухалася хутка – ведалi яе змалку. Толiк, праўда, з непрывычкi спачатку крыху ўпацеў, але гэта працягвалася нядоўга, пакуль не ўвайшоў у звыклы рытм. Стажкi рабiлi невялiкiя: такiя i грузiць на падводу хутчэй, i раскiдваць, калi трэба падсушыць, лацвей.
Гаварылi няшмат, i завадатарам размовы ўвесь час быў Толiк. Ромка больш слухаў i толькi калi брат што-небудзь пытаўся, адказваў – стрымана, коратка, адным сказам. Не, вучыцца пасля дзесяцiгодкi ён не збiраецца. Дачакаецца восенi i пойдзе ў войска. Матка хоча, каб паступаў, але не – гэта не для яго. Не ўсiм жа вучонымi быць, трэба некаму i рабiць.
На ўзмежку, ля абрыву, сена было зусiм сухое.
– Аж шашчыць. – Ромка ўдзюбнуў вiлы ў зямлю, трымаючыся за цаўё, стаў – перадыхнуць.
Чырвонае няўрымслiвае сонца прамарудзiла хвiлiну-другую за воблакам, iмклiва вывернулася з-пад яго. Тысячы гарачых прамянёў рассеклі паветра, iскрамi паляцелi ў пожню...
Толiк сядзеў на кукiшках ля стажка i выцiраў аб траву чырвоныя, здзёртыя да крывi рукi. Яго бледны, бы ў нябожчыка, твар зводдалеку нагадваў маску.
– Даруй, мне здалося, там бацька. – Ромка падышоў да брата, у нерашучасці застыў побач.
Толiк перавёў дыханне, падхапiўся з месца.
– Ладна, – сказаў цiха i ўсмiхнуўся. – Я ўсё разумею.
– Што ты разумееш? – I без таго круглыя вочы Ромкi яшчэ больш акруглiлiся, твар успыхнуў чырванню. – Што?
– Што ён табе трызнiцца, – збянтэжаны новаю хваляю братавай зласлiвасцi, сказаў Толiк. Гэтай размовы ён даўно чакаў, але што ўсё адбудзецца вось гэтак – не спадзяваўся. – I часта такое здараецца?
– Заўсёды, калi бачу агонь. – Ромка гаварыў павольна, як бы нехаця: вiдаць, шчырасць давалася яму цяжка. Але раптам голас яго акрэп, зрабiўся зноў калючы i злосны. – Гэта цябе зусiм, анi на каліва, не тычыцца.
– Тычыцца! – Толiк назгодна матлянуў галавою. – Ягады ягадамi, а вiна за бацьку на нас абодвух.
Братавы словы неяк дзiўна паўплывалi на Ромку: ён абмяк, выраз жорсткай зацятасцi, што увесь час не сыходзiў з ягонага твару, саступiў месца разгубленасцi.
– Я з’еду адсюль – падымаючыся з месца, сказаў ён цiха, але ўпэўнена. – Абавязкова, толькi школу скончыць.
Другая хмара, вялiзная, няўклюдная, з’явiлася на даляглядзе, густым шэрым ценем атулiла дробныя аблокі і наваколле пад імі.
5.
1975. НАТАЛЛЯ
Хлопец у вайсковай апратцы хуценька перабег вулiцу, ратуючыся ад дажджу пад голлем дрэваў, iмклiва расчынiў знаёмыя веснiцы. Дзверы на гэты раз не рыпнулi, а нiбыта охнулi – натужлiва, рэзка, бы чымсьцi пакрыўджаныя. Але маладому дэмабілізанту было не да iх:: думка аб недалёкiм ад’ездзе не давала спакою. Убегшы ў хату, ён адразу кiнуўся да ложка, на якiм ляжала, прыкрыўшыся квяцiстаю пухкаю коўдрай, жанчына.
– Дык што, надумалася? Едзеш?
Жанчына моўчкi павярнулася да яго тварам, засланiла далонню вочы ад святла, няўцямна спытала:
– Што? Куды ехаць?
– Вось табе маеш – куды? – ажно зайшоўся абурэннем Раман. I было чаго абурацца: тыдзень мiнуў, як яго дэмабiлiзавалi, учорашнія саслужыўцы недзе па хатах ад’ядаюцца, адзiн ён нiяк не зрушыцца з месца.
Жанчына схавала пад коўдру руку, лагодна ўсмiхнулася.
– Ну, прычапiўся: едзеш? едзеш? Дрэнна табе тут?
– Я не кажу, што дрэнна. – Раман сеў скрай ложка. – Ды трэба ж некалi рашыцца...
– Хай яно згарыць тое трэба. – Яна прыўзнялася на локцях, прыкрыла прасцiнаю шыю. Наблiзiлася да яго, паклала галаву на каленi. – I не злуйся.
– Ладна. – Ён скiнуў кашулю, штаны, слiзгануў да яе пад коўдру.
– Вось, так лепш, – сказала яна i абхапiла Рамана за шыю. – Паеду, а як жа.
Яны пазнаёмiлiся паўтара года таму. Наталля Сяргееўна рабiла буфетчыцай у сталоўцы, куды яны з таварышам зайшлi падсiлкавацца падчас звальнення. Яна ветлiва ўсмiхнулася iм, запрасiла перакусiць. Ужо шарэла, i, папраўдзе, есцi хацелася, але грошай на што грунтоўнае не хапала. Яна нейкiм чынам пра тое здагадалася, пайшла на кухню, прынесла дзве талеркi варанай бульбы, палiтай зверху мясною жыжай.
Пакуль яны елi, яна распытвала. «Адкуль, вы, хлопчыкi? Цi даўно тут?» Яны адказвалi, а яна ўважлiва слухала. Даведаўшыся, адкуль Раман, схамянулася: «А, чула, матцы маёй калiсьцi ў тых мясцiнах даводзiлася працаваць. А мяне Наталляй зваць. Можна проста – Наткай Сяргееўнай. I цётачкаю назавяце – таксама не пакрыўджуся. Дарэчы, я тут не заўсёды рабiла. Дыплом бухгалтара маю. – Яна зiрнула ў акно, паказала рукою на блiжэйшую ад сталоўкi хату. – Вунь мая сядзiба. Калi што – заходзьце».
«Спраўная кабетка, – калi выйшлi на вулiцу, сказаў саслужывец.. – Во каб крыху маладзейшая». – «Гэта не пашкодзiла б», – з выглядам знаўцы адказаў Раман. Дагэтуль мець справу з жанчынамi яму не даводзiлася, але прызнавацца ў тым сябру, якога яшчэ толкам не ведаў, не хацелася.
Зноў яны спаткалiся дзесьцi праз месяц, у чарговае звальненне. Напярэдаднi хлопцы да сёмага поту рабiлi на лецішчы ва ўзводнага, добра папацелi i ў вынiку зарабiлi свае законныя суткi.
Плошча, адзiнае больш-менш прыстойнае месца ў гарадку, сустрэла iх знаёмаю шыльдаю над дзвярыма сталоўкi. Цётачкi Сяргееўны за стойкай не аказалася. Пасядзеўшы з паўгадзiны за сталом, маладыя людзi засумавалi, пайшлi на вулiцу – праветрыцца. Алег тут жа ўвязаўся за нейкаю дзеўкай, а Раману нiчога не заставалася, як працягваць шпацыраваць у адзiноце.
Ён i не заўважыў, як аказаўся ля цётаччынай хаты. Там у вокнах гарэла святло, а гаспадыня, у фартуху зверху летняй паркалёвай сукенкi, завiхалася ў кухнi. Падышоўшы блiжэй, Раман убачыў яшчэ адну – мужчынскую – постаць. Мужчына сядзеў на канапе ў лепшым пакоi i курыў папяросiну. На стале побач стаяла талерка з закуссю i бутэлька гарэлкi. Сяргееўна скончыла гатаванне, з патэльняю ў руках падалася да мужчыны. Ледзь паспела яна паставiць страву на стол, як той абхапiў яе за стан, павалiў на тое самае месца, дзе сам толькi што сядзеў. Святло пагасла. Ромка пастаяў яшчэ некалькi хвiлiн у надзеi, што яно зноў запалiцца, але дарэмна.
А праз два тыднi ён i сам неўпрыкмет аказаўся на месцы таго незнаёмца. Ляжаў у ложку, з прыкрасцю думаў, як бы хутчэй збегчы. Да таго гiдкiм i няўтульным здавалася ўсё навокал. Дапамагла яна, Наталля. Скiнула коўдру, хаваючы ад яго белае, з таўставатымi нагамi, цела, пачала вобмацкам апранацца. Хацела ўключыць святло, але ён не даў.
– Не трэба.
– Чаму?
– Святло кепска ўплывае на мяне.
– Выдумляй! – Яна дацягнулася рукою да сцяны, пстрыкнула выключальнiкам. Лямпачка ўспыхнула, высвеціла куткi па-за мэбляю, мерна захiсталася пад столлю пачварным ценем.
– Ну, жывы?
– Жывы, – адмахнуўся Раман i зiрнуў на ходзiкi. Было дзевяць гадзiн.
– Якiя доўгiя вечары. – Цётачка пазяхнула, шчыльней ухуталася ў коўдру. – А ты не спознiшся, хлопец? Глядзi, каб у кутузку не трапiў.
Сапраўды, час быў адыходзiць.
Раман саскочыў з ложка, похапкам нацягнуў гiмнасцёрку, штаны. Наталля таксама паднялася, падышла да яго, абхапiла ззаду дужымi, як у мужчыны, рукамi.
– Праўда, святла баiшся?
– Праўда.
– Чаму?
– Так, адну гiсторыю напамiнае. Асаблiва калi знянацку ўспыхвае.
– Што за гiсторыя?
– Была... у дзяцiнстве. Не хочацца расказваць.
– Не хочацца – не трэба. – Яна прыхiнулася тварам да ягонай патылiцы, паказытала вуснамі валасы. – А сюды часцей прыходзь, я страх хутка выганю.
Сапраўды, святла ён баяцца перастаў. Цётачка нiбыта заваражыла яго. Ён добра спаў i еў, i кепскiя ўспамiны, што не-не ды й давалi аб сабе знаць, калi знаходзiўся ў часцi, тут жа некуды сплывалi, як толькi пераступаў парог яе хаты.
I вось – настаў час дэмбелю. Як то прымуць яго дома? Папраўдзе, i самому нiякавата. Наталля на дзесяць гадоў за яго старэйшая – што скажа Альбiна? Да таго ж там, у Дубраўцы, ёй чужое ўсё – цi зможа прывыкнуць? Зрэшты, не бяда, калi што якое, сюды, у Крайну, можна будзе вярнуцца.
– Сюды! Ого, прыдумаў! Мне, значыць, выспятка, а сам да iншай, маладзейшай, пойдзеш.
– А што, калi так? – Раман засмяяўся. Але, убачыўшы зласлiвы агеньчык у жончыных вачах, тут жа дадаў: – Нiкуды я ад цябе не дзенуся.
Нехта ўвайшоў у сенi, шкрабнуў пальцамi па дзвярах.
– Пэўна, мама. – Наталля падхапiлася з канапы, падалася да парога.
Слава Васiльеўна, бадзёрая, у падперазаным шырокаю дзягаю даўгаватым зялёным палiто, ступіла ў хату, цырымонна прайшла на покуць.
– Усё ж такi ад’язджаеце? – сказала, сцягваючы з галавы на шыю хустку. – Добра – завядзёнка не перарываецца.
– Якая завядзёнка? – не зразумеў Раман.
– А я хiба не казала табе? – цешча здзiўлена глянула на яго. – Ужо колькi пакаленняў жанчыны з нашай сям’i тваю Дубраўку ашчаслiўлiваюць. Бабуля Натчына, i прабабуля, i прапрабабуля... Цяпер вось i сама туды едзе. Ну, паглядзiм жа, што з таго атрымаецца. – Яна дастала з кiшэнi нейкi сшытак, падала дачцэ. – Тут – патрэбнае, пачытаеш пры нагодзе. I глядзi там, трымайся годна, не паддавайся. Мы не абы-хто. Дык i паводзiць сябе трэба адпаведна.
6.
1976. УСЕ
Вестка пра тое, што Ромка вярнуўся з войска не адзiн, а з жонкаю, абляцела Дубраўку вокамгненна. Да хаты Старынскiх пацягнулiся людзi, i ўсе нiбыта па патрэбе. Сама Альбiна ў гэты дзень была ў райцэнтры, вярнулася ўжо надвячоркам. Убачыла ў прыцемку сынаву абраннiцу i ледзь не страцiла прытомнасць. Такою старою падалася нявестка. Да таго ж ёй увесь час здавалася, нiбыта яны знаёмыя.
Няяснае, хiсткае падазрэнне перарасло ва ўпэўненасць, калi запалiлi ў хаце святло.
– Наташа, вы такую жанчыну – Слава – не ведаеце?
– Гэта мамка мая. Яна тут у вас некалi працавала. А што, падобныя мы?
– Па... падобныя, – адчуваючы, як дзеравянее язык, адказала Альбiна i без сiл апусцiлася на канапу.
Раманава вяртанне адзначылi сцiпла. Зарэзалi старую авечку, Мэська выпiсаў на ферме з паўсотнi кiло свiнiны. Альбiна з Люсяю нарабiлi катлет, рознай салаты. У аўторак ранiцой прыехаў Толiк. Ён сёлета скончыў iнстытут i працаваў у школе недалёка ад Дубраўкi.
Браты спаткалiся на панадворку. Толiк, пасталелы, вельмi падобны з твару да нябожчыка Вiтольдага, падаў брату руку, сеў на ганак.
Прыйшла Валька. Абдала хлопцаў воблакам таннае парфумы, уселася побач. За апошнiя гады яна вельмi раздалася ўшыркi, таму выглядала старэй свайго ўзросту. Але, надзiва, паўнаты сваёй не саромелася, наадварот, выстаўляла напаказ. Знарок насiла сукенкi з пасамi ўпоперак i наогул усе тое, што падкрэслiвала камлюкаватасць паставы. Каб добраю маткаю быць, неабавязкова выглядаць на дзяўчо – гэта былi яе словы. Яе Пецю было ўжо сем гадоў, i хто ягоны бацька, у Дубраўцы па-ранейшаму нiхто дакладна, апроч, канечне, самой Валькi, не ведаў.
I вось... Не, не можа таго быць. Чым пiльней узiралася Валька ў здарожаны, падбелены пудраю твар Ромкавай каханкi, тым настойлiвей узнiмаўся з глыбiнi памяцi смутны, няпэўны ўспамiн. Цi можа тое быць? Яна глянула на Альбiну. Тая сядзела, бы нежывая, насупраць малодшага сына. Што-што, а пакутлiвую напружанасць Альбiнiнага твару Валька чытаць умела.
Пасля трэцяй чаркi браты выйшлi папаліць. Зрабiлi на панадворку па зацяжцы, затым, не згаворваючыся, падалiся да руiнаў сядзiбы. Месца, дзе калiсьцi былi пакоi, можна было пазнаць па нiзкiм плоце, якiм яно было адгароджана ад кустоўя.
– Вось, аднаўляць будзем, – спыняючыся ля яго, сказаў Толiк. – Спецыялiсты цвердзяць, сядзiба надта унiкальная, узор сядзiбна-палацавай архiтэктуры XVI стагоддзя. У даваеннай Польшчы ахоўвалася дзяржавай.
– I хто ўсё гэта раскапаў?
– Археолаг Вашкевiч.
– Той, што некалi Мамкова гарадзiшча капаў? П’янiца?
– Ён ужо з дзесяць гадоў не п’е. I чалавек дасведчаны.
– Ну-ну. – Ромка i сам не разумеў, чаго злуецца. – I што ён мяркуе тут рабiць, твой Вашкевiч? Нанова пакоi ўзводзiць? Дзеля чаго?
– Дзеля чаго? Каб людзi маглi любавацца, вось дзеля чаго. Дарэчы, лямус тут адзiн з самых адметных у наваколлi быў.
– Лямус? – Раманаў твар зусiм спахмурнеў. – Яго таксама будуць узнаўляць? Яшчэ чаго не хапала!
Люся дагнала iх, прытрымлiваючы рукамi ад ветру падол сукенкi, стала пасярэдзiне.
– Спрачаецеся? Вось табе на – толькi-толькi сустрэлiся, i ўжо сварка.
– Не сварка, так, гутарым, – стараючыся перамагчы раздражнёнасць, што засела стрэмкаю ў горле, сказаў Толiк. – Пра пакоi гаворым.
– Што гаварыць пра iх – рэстаўраваць трэба.
Раман адышоўся ўбок, гледзячы сабе пад ногi, усмiхнуўся.
– Вас паслухаць, дык больш i клопату няма, як гэтыя развалiны, – сказаў зводдалеку i падкалупнуў носам туфля цагляны аскепак. – Быццам без iх не абыдземся.
– Не абыдземся! – горача запярэчыла Люся. – Гэта памяць наша!
– I твая? Няўжо?
– I мая! Я тут жыву.
– I яе, а як жа, – заступiўся за дзяўчыну Толiк. – А ты... ты здзiўляеш мяне.
– Iдзiце вы ведаеце куды? – Раман, адчуваючы, што перавага не на ягоным баку, злосна плюнуў, пакрочыў да хаты.
Польця
Я зразу, як тока яе ўвiдзела, дагадалася. Вочы, бровы, губы – усё Стасiна. Асобенна, як загаворыць: нос то ўгору, то ўнiз кулыг, бытта якая спрунжынiна ў iм. Кароценькi носiк, во i спрунжынiць. I зубы тэж, як у маткi, дрэнь, вялiкiя i рудыя. Такая значыцца, iхная прырода.
Стася некалi дужа перажывала з-за зубоў. Бывала, перад вечарынай прыйдзець да мяне i будзець казаць: «Я, Польця, у той кут адыдуся, а ты на зубы мае зводдалеку глянь, цi дужа вiдацца, што благiя». Праўда, вiдалася, але я не казала ей. Скажаш, што рудыя, дык усердзiцца ды дзялку горшую дасць. I у гэтай гэдакiя ж нядобрыя, зрудзеўшыя.
Альбiне неўпанараў нявестка. Адно – старэйшая за Ромку. Другое – Стасiна дачка. Абкруцiла мальца, i што ты зробiш? Хочаш ня хочаш, прымеш. Так што пакасавурыцца Альбiна, паперажываець i адыйдзець. У яе сэрца адходлiвае, доўга злавацца ня можаць. Людзi нагаворацца, канечне. Але што людзям? Во Альбiне дык неспадзеўка.
Ну, а вы тут як? Назбiралi троху нашых слоў? Усё ездзiце, ездзiце... На маей памяцi вы трэцiя ўжо. Усё то словы, то песнi збiраеце, а каб якi толк з таго... Усё на зглум iдзець, а вы з песнямi. Ну, ня злуйцеся... Пакоi? Ат, хто iх тут будзець аднаўляць! Вырванай валасiны ня вернеш. Другая, можа, вырасцець, а той самай, што па першасцi была, зновака не паявiцца. Ага.
Я на пасту бягу. Мой там адзiн з каровамi, баранi Бог загiзуюць, не дасць рады. Да ракi пагонiм. Трава нiякая, дык хоць пап’юць... А тады з пасты – сена варочаць. Учора ў амшарыне ўкасiў. Недзе касiць, i няможна, цiшком косiм. Хто дзе ўрвець, тое i ягонае. Начальства ездзiць, глядзiць. Як зловяць, штрафу дадуць. Дык i вы нiкому не кажыце. Ну, паляцела я...
– Я плявузгаю? – п’яненькi Мэськаў голас узвiўся пад столь. – Плявузгаю? Было гэта!
– Што было? – выходзячы са спальнi ў кухню, дзе сядзелi Мэська з Лёдзяю, Альбiна, Польця i Наталля, спытаў Раман.
Наталля перасмыкнула вуснамi, адвяла позiрк убок.
– Тое, што з Вiтольдым ейная матка... – не здаваўся брыгадзiр. – Гэта ўсе ведаюць. А то корчыць з сябе...
– Что он плетёть, этот старый дурак! – падрабляючыся пад тутэйшую гаворку, пiскнула Наталля i вопрамеццю кiнулася ў сенi.
Раман падышоў да Мэськi, ударыў наводмаш па пераноссi.
– Пакажу табе, шэрла дурны, – сказаў i накiраваўся ў сенi супакойваць жонку.
Альбiна сцебанула каня пугаю, падцягнула лейцы. Конь фыркнуў, тужачыся, сяк-так ускараскаўся на гару. Ля першай, Пiлецкiх, хаты, тоўпiлiся людзi. Яна злезла з калёс, не зважаючы на дождж, падышла да iх.
– Што тут такое?
Натоўп моўчкi расступiўся, прапусцiў яе ў сенi.
У лепшым пакоi ляжаў на канапе акрываўлены Мэська i цiха стагнаў. Ля яго мiтусiлiся Лёдзя з дочкамi. На зэдлiку збоч канапы стаяла мяднiца з вадой, Света i Аля, дочкi, па чарзе акуналi ў яе анучку, абмывалi бацькавы твар i рукi. Старая Лёдзiна матка малілася ў куце.
Раптам Мэська стаў задыхацца. Жанчыны, жагнаючыся, паўкругам абступiлi канапу.
– Свечку! Дайце свечку! – роспачлiва загаласiла Лёдзя.
Адна з дачок кiнулася да шафы, дастала жоўтую парафiнавую свечку, падала матцы. I толькi Лёдзя паспела яе запалiць, як Мэська выпрастаў руку, перахапiў яе аслабелымi пальцамi. Цела ягонае тарганулася колькi разоў, грудзi ўздрыгнулi, па твары прабег шараваты цень.
– Моўце пацеры, – трымаючы мужа за руку, сказала Лёдзя i першая ўкленчыла.
Альбiна вярнулася зноў на панадворак. Людзi па-ранейшаму тоўпiлiся ля веснiц.
– Што тут здарылася?
– З абрыву звалiўся, цётка, – адказаў нехта.
– Радоўку адбываў i во... Хоць бы ўжо палепшаў.
– Не палепшаець, – Альбiна выйшла з натоўпу, пасунулася да падводы. – Памёр Мэська.
Пра абставiны брыгадзiравай смерцi гаманілі доўга. Адны сцвярджалi, што быў нападпiтку i сам звалiўся з абрыву, другiя – што, няйначай, нехта дапамог гэта зрабiць. Урачы, якiя рабiлi ўскрыццё, сказалi, што памёр ад асфiксii ў вынiку страсення лёгкiх.
Валька адна не паверыла ў няшчасны выпадак. Хадзiла па Дубраўцы, заводзiла хiтрую размову аб тым, колькi зла ад гэтых прыезджых васталыг. I хоць далей намёкаў справа не iшла, усе разумелi, пра што яна гаворыць. Адгалоскi тых размоў даносiлiся i да Наталлi. Але яна ўпарта рабiла выгляд, быццам нiчога не разумее. Дурнiцы абыходзiць, што ў яе забiнтаваная рука? Дык мала што – можа, стыгматы з’явiлiся.
Тым часам наблiзiлася пара касавiцы. Клопатаў ва ўсiх паболела, i пра недарэчную Мэськаву смерць хутка перасталi згадваць.
Наталля злезла з ложка, блытаючыся ў прасцiне, падышла да мужа. Той ляжаў дагары на падлозе i неўразуменна глядзеў на яе паўрасплюшчанымi вачыма. Твар ягоны блiшчэў ад поту, вусны бязгучна варушылiся. Нарэшце ён апрытомнеў.
– Што... што гэта было?
– Не ведаю... Я ўключыла тэлевiзар, ты скацiўся з ложка, закрычаў...
– Няўжо тое, ранейшае, вяртаецца?
– Крый Бог, каб вярнулася. Можа, з’ясi чаго? Ежа супакойвае.
Раман моўчкi падняўся, шлэпаючы босымi нагамi па прахалоднай падлозе, пайшоў у кухню. Налiў у мiску бялёнага супу, пачаў есцi. Еў i бачыў праз дзверы, як Наталля заплятае перад люстэркам касу з рэдкiх сваiх, з пашчапанымi канцамi валасоў.
– Во што я падумала. – Жончын голас прагучаў неяк па-старэчы сiпла. – Збiраюцца брыгадзiра выбiраць, дык, можа, табе паспрабаваць? I заробак лепшы, як у полi, i пасада... Не з вiламi ў гнаi корпацца. Ну, як?
– Чорт яго ведаець... Цi здолею я? Да таго ж не парцейны...
Яна рашуча хiтанула галавой.
– Здолееш. Людзей ты знаеш. А калi з паперамi якiя непярэлiўкi – я памагу. У парцiю ўпiшамся. Iдзi. Работа клопатная, затое сны дурныя адцягнець.
– Чорт яго ведаець... Можа, праўда, варта паспрабаваць.
Наталля каторы раз растрыбушыла касу, адкiнула валасы на плечы.
– Яшчэ як варта, – сказала, падмалёўваючы алоўкам бровы. – Дарэчы, калi ты мне тое дрэўца, што абяцаў, пакажаш?
– Калi хочаш. Можна i зараз.
Яны выйшлi на панадворак, павольна рушылi прысадамi ў бок пакояў. Белая Наталлiна кашуля ў месяцовым святле нагадвала строй маладухi.
Ля курцiны з шыпшыннiкам спынiлiся.
– Здаецца, тут.
Раман расхiнуў хмыз i, сапраўды, убачылi сярод яго невысокае дрэўца з вялiкiмi, як у шлiбабона, кветкамi.
– Удог! – ледзь зiрнуўшы на пакручастыя няроўныя галiнкi, сказала Наталля.
– Дык ты знаеш яго? Адкуль?
– Так, з запiсаў адной прашчуркi. Яна тут за настаўнiцу калiсьцi была, сама i прывезла яго. Дрэўца гэтае незвычайнае. Ягад як паясi, дык абы-што будзеш рабiць. Пiтво таксама можна гатаваць. Матка мне i рэцэпт паказвала, але я забылася. Ды навошта нам усё гэта. Хадзi лепш да мяне!
Яна пацягнула Рамана да сябе, прынiкла вуснамi да ягоных вуснаў. Жаданне хваляю пракацiлася ўнутры яго. Ён абхапiў Наталлю за стан, моцна прытулiў да сябе.
Яны прашпаравалi сярод хмызу да самага свiтання.
Альбiна апошнi раз крутнула жорны, уздыхнула. З аднаго боку, тое, што сын з нявесткаю пераязджаюць у сваю хату, было няблага, з другога... Тут, пры ёй, усё, што нi рабiлася, было навiдавоку, а што будзе, як застануцца сам-насам? Ромка гэткi бязвольны, пусцi павалюся, сама вяроўкi вiць. I хоць яго, а не Наталлю абралi на сходзе брыгадзiрам, ужо i зараз бачна, хто будзе камандаваць. Такая свайго не ўпусцiць.
Гул трактара перабiў яе думкi. Альбiна выйшла з клецi i носам у нос сутыкнулася з нявесткаю. Наталля, чырванатварая, у новай ватоўцы, вывернулася з-за вугла, загарадзiла сабою праём.
– Як вы? – спытала Альбiна.
– Добра. – Наталля адказвала няспешна, быццам нехаця. – Брыгадзiрым. Ён загадвает, я пiшу. «Трелевка навоза до трёх километров»... – Яна хахатнула. – Вось, «Беларуса» з прычэпам зафрахтавалі на пераезд.
Старэнькi трактарок уз’ехаў на панадворак. Раман выскачыў з кабiны, унiкаючы глядзець на мацi, хуценька падаўся ў хату – па майно.
Як Альбiна i думала, усе брыгадзiрскiя справы вельмi хутка перайшлi да Наталлi. Нiшто не рабiлася без яе згоды, фактычна яна кiравала брыгадаю. Iнiцыятыва памяняць назву вёскi на iншую, больш гучную, таксама належала ёй.
Навiна аб гэткiм яе намеры абляцела Дубраўку iмгненна. Большасцi жыхароў яна прыйшлася недаспадобы. Мяняць назву? Навошта?
– Не гучыць, вось дзеля чаго! – раздражнёна адказала брыгадзiрыха. – Дубраўка! Можна падумаць, тут суцэльныя зараснiкi.
Памятаючы пра нелюбоў да хмызу яе маткi, людзi пацiкавiлiся, якою ж мае быць новая назва.
– Цi мала як можна назваць, – адказала яна. – Падкрайна, напрыклад.
Напрыканцы сакавiка сабралiся, каб абмеркаваць пытанне больш дэталёва. Амаль усе дубраўцы прагаласавалi супраць змены назвы. Праўда, знайшлiся i такiя, што падтрымалi Наталлю. Адзiн з iх, Чэсiк Каралевiч, былы вайсковец, а зараз трэнер калгаснай футбольнай каманды, прапанаваў нават тэрмiнова падаць заяву ў выканкам. Але тут, пераадолеўшы сарамлiвасць, нечакана ўзяла слова Альбiна, І так пераканаўча выступiла, што ў вынiку i тыя, хто яшчэ вагаўся, прагаласавалi супраць ягонай прапановы.
Наталля, якая не чакала ад свекрыві гэткага запалу, нiбы скамянела.
Раман увесь час, што мацi гаварыла, сядзеў побач з жонкаю i глядзеў у падлогу. А калi ўзняў нарэшце вочы, каб зiрнуць на Наталлю, убачыў на яе твары такую нянавiсць, што сцяўся ад страху. Увечары гэтага дня ён пазычыў у Польцi бутэльку гарэлкi i ўпершыню ў жыццi напiўся да парасячага вiску.
На апошнiм тыднi Вялiкага посту прыехаў Толiк. У школе пачалiся веснавыя канiкулы, i ён вырашыў наведаць сваiх.
Браты спаткалiся ў мацi. Альбiна клiкала i Наталлю, але тая, спаслаўшыся на хатнiя справы, адмовiлася прыйсцi. Апошнiм часам у iх з Раманам з-за ягоных выпiвак часцяком здаралiся сутычкi, да таго ж яна ўсё нiяк не магла дараваць свякрусе яе выступу на сходзе.
Як нi намагаўся Толiк разгаварыць брата, размова не клеiлася. Раман увесь час маўчаў, а як толькi апаражнiлi бутэльку, спаслаўся на нейкую неадкладную справу i пайшоў.
– Што ўжо за справы? – калi ён выйшаў з хаты, спытаў Толiк у мацi. – З нажом у халяве.
– Кiлуноў лягчыць унадзiўся, – уздыхаючы, адказала Альбiна. – Куды паклiчуць, туды i iдзець – за гарэлку. I лягчыць, i колець, бываець. Днямi Свiстуновым калоў. Нож усадзiў падсвiнку ў грудзiну, ды сп’яну не пацэлiў. Той ускочыў ды давай насiцца... Смех i грэх.
– А Наталля што?
– Наталля? Мы не сяброўкi з ёю. А ты яшчэ пагавары з братам, Толiчак.
– Пагавару, – паабяцаў ён i накiраваўся ў сенi.
– Чаго ты? – Наталля спусцiла долу белыя, з таўставатымi лыткамi ногi, непрыязна зірнула на Рамана. – Да паўсмерцi напалохаў. Равеш, бы недарэзаны.
Ён паспрабаваў прыўзняцца, але не даў сабе рады: галава гэтак балела з перапою, што не было сiл варухнуць пальцам.
– Калi гэта скончыцца? Лячыся iдзi.
– Якое лячыся! – ледзь варочаючы языком, прамовiў Раман. – Не з гарэлкi гэта... бацька саснiўся.
– Больш пi, дык не такое саснiцца. – Наталля рашуча адкiнула коўдру, прасунула руку яму пад трусы. – Во, слабеет i слабеет з кожным днём. Таксама бацька вiнаваты?
– У кожнага мужыка гэтак з бадуна.
– Мне ад таго не лягчэй. – Яна зрабiла рукою шмар сюды-туды. – Лячыся.
– Не разумееш... iншае зусiм.
Яна саскочыла на падлогу, шмарганула ўбок фiранку.
– Ад iншага сама знайду сродак. Вось толькi ў Крайну з’ездзiць, па сшытак.
– Па якi сшытак?
– Па такi – з прапрапрабабулiным рэцэптам.
– Ат, глупства ўсё. – Раман сцягнуў коўдру, перавярнуўся на бок. – Кажаш, слабеець? А гэта што?
Але яна ўжо не слухала. Што карысцi гаварыць? Заўтра яна сядзе ў цягнiк і праз двое сутак будзе ў мацi.
Састаў прыйшоў у Крайну а восьмай гадзiне. А праз паўгадзiны Наталля з маткаю сядзелі ў кухнi, снедалi.
– Записи? – Слава Васiльеўна, раздабрэлая, але ўсё яшчэ рухавая, налiла дачцэ i сабе, залпам выпiла. – Нету их. Ходила тут одна, будто бы из архива, собирала разный сор, я и отдала.
– Значит, в архиве придётся искать.
– Архив-от московский, дочка.
– Ничего, найдем. – Наталля выпiла, энергiчна абмакнула ў падлiву сухаватую, падобную да сухара, катлецiну.
Сшытак знайшоўся, але не ў архiве, а ў музеi. Дырэктарка музея ўласнаручна выняла яго з-пад шкла, адгарнула патрэбную старонку.
– Вы растениевод? – спытала, паблiскваючы шыкоўнымi замежнымi акулярамi. – Да?
– Да, – адказала Наталля i непрыкметна сунула ў кiшэню тры аркушыкi, што гэтак жа непрыкметна хвiлiну таму сама ж i вырвала са сшытка, калi дырэктарка загаварыла пра нешта з супрацоўнiцай.
У Дубраўку яна вярнулася на Уздзвiжанне. Адразу дастала з валізы прышмальцаваныя аркушы, узялася чытаць. Чытала амаль да ранiцы: незнаёмая прашчурка пра нашчадкаў дбала не надта i пiсала зусiм неразборлiва.
У чацвертай гадзiне Раман прачнуўся ад нейчага дотыку. Над iм стаяла Наталля i не вельмi далiкатна тузала за падбароддзе.
– Сiкстынская каплiца – дзе?
– Здаецца, у Ватыкане, – адказаў ён, пазяхаючы. – Навошта яна табе?
– Пытаюся, значыць трэба.
– У ксяндза папытайся, ён дакладна ведае.
– Папытаюся, анягож. – Яна зняла з сябе кашулю, легла побач. – Ого, сёння дык зусiм iншая справа. Трэба мне часцей ад’язджаць з хаты.
Ксёндз не толькi распавёў усё пра каплiцу, але i паабяцаў паказаць штосьцi падобнае да яе. У адным з прыдзвiнскiх гарадкоў на латышскiм баку ёсць копiя Сiкстынскай. За пробашча ў касцёле, дзе яна знаходзiцца, ягоны аднакашнiк па семiнарыi Мураўскi, дык калi што якое, можна з iм спаткацца.
Вярнуўшыся ад ксяндза, Наталля колькi часу сядзела ў задуменнi. Канечне, паехаць у Латвiю было б няблага. Вось толькi з пашпартам непярэлiўкi: згубіла, вяртаючыся ад маці з Крайны. Здала дакументы на афармленне новага, а яны ўсё валыняць нешта. Можа, і не спатрэбіцца ў той Латвіі, ды ўсяк бывае...
Апоўднi яна села на аўтобус i паехала ў райцэнтр.
Начальнiк пашпартнага стала Кiрыла Iгнатавiч Козел, былы кэдэбовец, доўга моўчкi глядзеў на яе з-пад ссунутых броваў.
– Прыспешым ваш дакумент, – сказаў нарэшце, святлеючы з твару. – Ваша матка ў свой час шмат нам добрага зрабiла.
Цяпер, калi справа з атрыманнем пашпарта, здаецца, пасунулася, заставаўся яшчэ адзiн клопат – грошы. Каб абярнуцца на аўтобусе туды i назад, патрабавалася даволi значная сума.
Частку наскрэблi, прадаўшы цiшком па дзесятцы за кожны чатыры бункеры калгаснае пшанiцы. Рэштаю выручыла Альбiна.
Запасiўшыся сякiм-такiм правiянтам i лiстом да Мураўскага, Наталля дзесятага кастрычнiка выехала з дому.
Ксёндз Мураўскi быў хворы i даручыў апеку над госцяю маладой манашцы па iменi Аўгустына. Якраз у гэтыя днi каталiкi адзначалi нейкае сваё свята, i манашка павяла Наталлю ў плябанiю глядзець па тэлевiзары, як Папа Рымскi прамаўляе ў Ватыкане з балкона. Нi сам пантыфiк, нi выцвiлы дыван з ягоным гербам яе не ўразiлi.
Не ўразiла i каплiца. Наадварот, тое, дзеля чаго давялося пераадолець гэтулькi вёрст, здзiвiла шэрасцю i змрочнасцю. Але затое зараз, пасля падрабязных Аўгустынiных тлумачэнняў, што ды як, Наталля дакладна ведала: зрабiць усё, «як у Сiкстынскай каплiцы», як таго вымагала прапрапрабабулiна цыдулка, ёй упаўне па сiлах.
Яна гэтак была занятая ўсе днi ў незнаёмым горадзе сваiмi думкамi, што аднаго разу, шпацыруючы следам за манашкай пасля дажджу па вузкай брукаванцы, паслiзнулася на мокрым каменi i ледзь не паламала нагу. На шчасце, абышлося вывiхам.
Праводзiць яе ў зваротны шлях прыйшоў i ксёндз Мураўскi. Гэта быў сухенькi дзядок з маладжавым не па ўзросце тварам i дужымi, бы ў юнака, рукамi.
– Спадзяюся, вам у нас спадабалася, – сказаў ён, прэзентуючы зямлячцы на памяць кнiжку з жыцця святой Клары.
– Спадабалася, а як жа, – адказала яна i адчула, як рука ў кiшэнi сама сабою склалася ў дулю.
Дубраўка сустрэла яе звыклымi клопатамi. Але апроч заўсёдных з’явiўся i новы: напярэдаднi Толiк з Люсяй аб’явiлi, што збiраюцца пабрацца. Наталлю гэткая навiна мала кранула. Iншае не iшло з галавы. Прагледзеўшы яшчэ раз прапрапрабабулiны запiсы, яна зачынiлася ў iстопцы i, каб усё дакладна зрабiць, як ў той каплiцы, загадала Раману замураваць уваход у яе цэглаю.
На два днi iстопка ператварылася ў сакрэтны засек. Два днi Наталля не ела i не пiла, награвала на плiце, выварвала, астуджвала, зноў выварвала нейкае зелле. Дубраўцы, бачачы, як валiць з комiна брыгадзiравай хаты чорны дым, толькi разводзiлi рукамi.
Нарэшце на трэцi дзень дым пачаў святлець i неўзабаве зрабiўся зусiм белым. Раман разабраў цэглу, i Наталля, з цёмнымi кругамi пад вачыма i са змеевiком у руках, выйшла з iстопкi. «Гарэлку гнала!» – здагадалiся суседзi i з палёгкаю ўздыхнулi. Збiты з панталыку нечаканым з’яўленнем гаспадынi, кукарэкнуў i тут жа збянтэжана зацiх зеленахвосты певень.
7.
1976. ВАР’ЯЦТВА
Вяселле прызначылi на Кастрычнiцкiя святы. Альбiна з Лявонам прывезлi з горада дзве скрынi гарэлкi i дзесяць бутэлек кававага лiкёру. Для пэўнасцi заставiлi яшчэ два бітоны брагi.
Ужо былi зладжаныя катлы i падрыхтавана сцюдзёная вада, як раптам Альбiне стала дрэнна: перахапiла дыханне, а ногi парабiлiся нiбы ватныя. Выклiкалi «хуткую». Маладая ўсмешлiвая медсястра агледзела хворую, зрабiла ўкол.
– Паляжыце пару дзён, i ўсё пройдзе, – сказала, складваючы прычындалы. – Ператамiлiся крыху, мабыць.
– Можа, i так. Заўчора шаснаццаць качаноў за дзень сшаткавала.
Падмянiць Альбiну ля апарата ўзялася, пры тым, надзiва, па сваёй ахвоце, Наталля. Рэшту дня i ўсю ноч, што свякрова адлежвалася, выконваючы загад лекаркi, яна шчыравала ў iстопцы. Што i як яна там рабiла, зноў нiхто не бачыў.
Раман спрабаваў дапасцi ў iстопку, але яна не дазволiла. I толькi калi развiднела i замычэў на дварэ, брыдучы гразкаю вулiцай да збiтага, вытаптанага за лета i восень выгана статак, адчынiла дзверы, гукнула яго да сябе.
– На, пакаштуй, – сказала і плюхнула ў кубак сiваватай вадкасцi.
Раман борзда, быццам баючыся, што яна перадумае, выпiў.
– Хто яе знаець, – сказаў, прагавiта паглядаючы на бутэльку. – Крыху нiбыта пах... нейкi нязвыклы.
– То ад недапiву, – сказала яна i, пакiнуўшы бутэльку на стале, пайшла з хаты. – Пi, я шчодрая сягоння.
Пераход да сынавай хаты даўся Альбiне цяжка. Прайшла колькi соцень метраў i так стамiлася, што заняло дыханне.
Нехта сядзеў на панадворку, але хто – здалёку было не пазнаць. Раман, падумала яна i, пераадольваючы млявасць, прыбавiла кроку.
Сапраўды, ля хаты сядзеў Раман. Убачыў матку, штосьцi мармытнуў сабе пад нос, паспрабаваў падняцца з месца.
Яна падышла блiжэй. Сын, безуладны, з расшпiленаю кятуркай, хiстаючыся, стаяў ля сцяны i глядзеў на яе запалымi, цьмянымi, бы ў непрытомнага, вачамi.
– Куды гэта з нажом? – жахнулася яна.
Раман няўцямна хiтануў галавой, не ўтрымаўшы раўнавагi, пахiлiўся набок.
З хаты выйшла Наталля.
– У нас усё гатова, Вiкенцеўна, – сказала, звяртаючыся да Альбiны. – Сёння скончыла гнаць. – Зiркнула на мужа, непрыязна скрывiла вусны: – Ужо намурзаўся, халера цябе!
Яны ўзялi Рамана пад рукi, адна моўчкi, другая разлягаючыся праклёнамi, павялi ў хату.
– Зноў? – Наталля стаяла над iм i не мiргаючы глядзела на ягоны збялелы, спакутаваны твар. За тры гады сумеснага жыцця Раман упершыню бачыў яе такую – суровую, бязлiтасную, як тая смага, што мучыла яго толькi што ў сне i працягвае мучыць зараз.
З кухнi даносiлiся сцiшаныя галасы: нанятыя за гаспадынь Польця з Сiнкевiчавай Алiнай завiхалiся ля плiты.
– Дай пахмялiцца.
Наталля дастала з шафачкi бутэльку, налiла паўшклянкi, падала мужу. Той схапiў шклянку абедзвюма рукамi, прагна выпiў. Затым дастаў з-за люстэрка на сцяне лязо, правёў па iм далонню.
– Гэткiм не тое што кiлуна – мыш не вылегчыш. – Наталля выхапiла з Раманавых рук лязо, самога яго пiхнула на ложак. – Праспiся лепш.
Увайшла Польця з драўлянай лыжкай для варэння ў руцэ, заклапочана сказала:
– Цэглы трэба – нацiснуць рулеты. Дзе ўзяць?
– У павецi шмат было, – коратка адказала Наталля.
– У павецi дрэнная, з рэштаю цэменту, няроўная.
Пачуўшы гаману, з лепшага пакоя выйшла Альбiна.
– Дошку пакладзiце, а зверху камянёў, – сказала аслабелым голасам. – Толькi як след нацiснiце.
Седзячы за сталом побач са старэйшым сынам, Альбiна задаволена ўсмiхалася: вяселле атрымалася добрае, усяго хапала, усё было як след. I Наталля была ў гуморы, нават п’яны муж не раздражняў яе.
Ля сталоў паслугоўвалi гасцям дочкi кухарак Марыся i Галiна. Зрэдку i Алiна з Польцяй, абедзве пры андаляцыях, з’яўлялiся ў зале, каб сабраць пусты посуд. Гарэлкаю распараджаўся Лявон. Адкаркоўваў бутэльку, заклапочана пазiраў на жонку, ставiў на стол. Альбiна, пераадольваючы боль, усмiхалася яму, рабiла выгляд, нiбыта есць.
Маладыя цырымонна сядзелi на покуцi, глядзелi адно на аднаго.
Застолле працягвалася да ранiцы.
Чаго заўгодна чакала Альбiна, але толькi не гэтага. Перакулiла на другую палову дня, а людзi спалi як забiтыя. Усе, апроч яе самой, Наталлi i маладых, уладкаваўшыся хто дзе, храплi так, быццам толькi што палеглi.
Па суседстве, у Мэськавым хляве, мычэла карова i бляялi авечкi. Тое самае чутно было i з другога панадворка, ад Польцi. Альбiна абулася, памалу рушыла да хаты Свiстуноў.
I самi Свiстуны, i ўсе, хто трапiў да iх унаначкi, спалi. Адзiн Янка, звесiўшы долу вялiзныя, з пакручанымi пальцамi, ногi, сядзеў на ложку i трымаўся аберуч за галаву. Убачыў Альбiну, нешта мармытнуў сабе пад нос, споўз з ложка, хiстаючыся ўбакi, паплёўся да дзвярэй. Альбiна памкнулася спынiць яго, але ён нават не варухнуў брывом. Няўцямна глянуў на яе спадылба, выйшаў у сенi.
Яна паспрабавала разбудзiць Польцю, але тая толькi на хвiлiну прыўзняла галаву i зноў павалiлася, як непрытомная, на падушку.
З вулiцы данеслiся нейкiя гукi. Альбiна кiнулася туды.
Янка, расхрыстаны, з палаючымi вачыма, стаяў на трасотнiку i крышыў бартаю прывезеную колькi год таму ад пакояў каляровую кафлю. Ён рабiў гэта з такою зацятасцю, што Альбiна спалохалася. Асцярожна, каб не трапiць Янку на вочы, яна пракралася збоч панадворка да зараснiку бэзу i схавалася за кустом.
Скончыўшы трушчыць кафлю, Янка заклаў барту за пояс штаноў, накiраваўся да пакояў.
Альбiна кiнулася назад да сваёй хаты. Надзiва, там шмат хто з гасцей ужо паўставаў. Некалькi чалавек, пабраўшы хто тапор, хто грацоўку, хто лапату, высыпалi на вулiцу, папраставалi следам за Янкам да колiшняй сядзiбы.
Людзi дайшлi да сядзiбы, пачалi навыперадкi руйнаваць узведзены нядаўна рэстаўратарамi падмурак пакояў. Нiшчылi падрад усё, што трапляла пад рукi. Крыху пазней да iх далучылiся i тыя, што спалi па суседзях. Справа пайшла спарней, так спорна, што неўзабаве месца ператварылася на гладкi, бы падлога, пляц. Аднак разгарачаным невытлумачальнаю злосцю людзям i гэтага падалося мала. Убачыўшы, што ад падмурка нiчога не засталося, яны рынулiся назад, у вёску. Па-звярынаму равучы, дабеглi да першай хаты, пакрышылi борцi i калодзежны будан, прынялiся за сцены. Паперадзе ўсiх размахваў сякераю, снаваў гаспадар падвор’я i падаваў каманды. Разбурыўшы хату дашчэнту, перабеглi на другой, затым да трэцяй. I толькi ля чацвертай натыкнулiся на супрацiўленне. Казiк Сяховiч, калгасны бiблiятэкар, паспеў выскачыць на ганак i некалькi разоў пальнуць у паветра з ружжа. Натоўп сцiх, зноў рушыў да пакояў. Але там крышыць ужо не было чаго. Тады зноў павярнулi назад, пабрылi да вёскi. Дапялі да ўдога, што сiратлiва ўзвышаўся па-над зараснiкам бэзу, пачалi асцервянела iрваць ягады. Плады валiлiся долу, крывавымi плямамi трушчылiся пад нагамi. Абарваўшы ўсё знiзу, узялiся згiнаць вецце, каб дастаць i астатнiя. Гэта, аднак, аказалася не пад сiлу: моцныя галiны згiнацца не хацелi. Двое маладзёнаў спрабавалi залезцi на iх, але таксама безвынiкова. Роўны, без адзiнае шурпацiны камель быў слiзкi, ногi i рукi соўгалiся па iм, нiбы па лёдзе. Не даўшы рады ўскараскацца на яго, вырашылi перапiлаваць. Прынеслi пiлу. Але толькi маладзёны пад гiканне астатнiх паспелi паднесцi яе да камля, як ад хаты Сяховiчаў пачуўся гармiдар. Наталля, раз’ятраная, страшная, са стрэльбаю ў руках бегла сюды, да дрэва, i без супынку штосьцi крычала. Не дабегшы з паўсотнi крокаў да людзей, яна спынiлася, два разы запар выпалiла ў паветра.
– Не рушце яго, адыдзiцеся! – скамандавала i рашуча навяла ствол на натоўп.
Людзi змоўклi, бязгучна варушачы спэцканымi ў чырвонае вуснамi, адступiлi назад.
– Хто гэта даўмеўся пiлаваць? – зноў крыкнула яна i падышла з узнятаю руляю ружжа блiжэй. – Ну?
У адказ не пачулася нi гуку.
– Каб нiводная лiсцiна не пацярпела больш! Чулi? – Наталля пальнула паверх галоў, імкліва пакрочыла назад, да бiблiятэкаравай хаты.
Натоўп з палёгкаю ўздыхнуў, рушыў у процiлеглы бок.
Зноў спынiлiся ля пакояў. Тут, адчуўшы, што небяспека больш не пагражае, падпалiлi шаху i да змяркання танцавалi наўкола пажарышча.
8.
1977. ПЕРАМЕНЫ
– Полымя яго заўсёды вабiла. – Наталля змахнула з павека слязiну, самотна зiркнула на следчага. – Урэшце, здарылася тое, што павiнна было здарыцца.
– Ён нападпiтку быў?
– Канечне. Як i ўсе. Не дапiлiся б да белай гарачкi, i ўсяго гэтага жаху не было б.
– Вы, кажуць, дрэва выратавалi...
– Выратавала, а як жа. Яго прашчурка мая пасадзiла, i мне шкада было...
– Зразумела. – Следчы спачувальна зiрнуў Наталлi ў вочы. – Дзякуй, што дапамаглi следству. Дарэчы, перад вашым прыходам званiў Козел, прасiў, каб, як толькi вызвалiцеся, зазiрнулi да яго ў кабiнет.
– Добра, я сама збiралася. – Наталля выйшла за дзверы, не зашпiльваючы палiто, пашыбавала ў другi канец калiдора.
Кiрыла Iгнатавiч сустрэў яе прыязна, як добрую знаёмую.
– Вельмi, вельмi вам спачуваю, – сказаў, пасадзiўшы ў фатэль насупраць сябе. – I жадаю як найхутчэй ачомацца. З родных застаўся хто-небудзь жывы?
– Мужаў брат з жонкаю. Яна цяжарная, раджаць хутка будзе.
– Ну, гэткiя сваякi крэўных наўрад заменяць, – адгадваючы Наталлiны думкi, працягваў Козел.
– Я ведаю. – Наталля на хвiлiну сумелася. – Але... Мне адзiн чалавек прапаноўвае выходзiць за яго.
– Вось што! I хто ён?
– Вы, пэўна, ведаеце яго. Каралевiч ягонае прозвiшча, ён настаўнiк фiзкультуры.
– О, ведаю, канечне, наш чалавек.
Хвiлiну памаўчалi.
– Я днямi на радзiму збiраюся, Кiрыла Iгнатавiч, – працягвала Наталля. – А перад тым, прабачце ўжо за нахабства, падтрымкаю вашай хацела б заручыцца.
– А ў чым справа?
– Ды вы ў курсе – наконт назвы вёскi. Вельмi ж нябожчыку хацелася, каб на iншую яе памяняць. Дык, можа, паспрыялi б, Кiрыла Iгнатавiч?
Рэакцыя Козела была больш чым прыхiльнай.
– Канечне, паспрыяю, – сказаў ён i пазначыў штосьцi на календары. – Пiшыце ў выканкам заяву, а я прасачу, каб доўга не валакiцiлi. Дарэчы, наконт абраннiка вашага, Каралевiча, у нас ёсць сякiя-такiя пражэкты. На прадмет пераводу ў раён. Не хацеў дачасна гаварыць, ды калi ўжо зайшла пра яго размова... Словам, i ў гэтым плане рыхтуйцеся да перамен.
– Вы? – дырэктарка музея ажно адхiснулася ўбок ад нечаканасцi. – А мы уже разыскивать вас собрались. Как вы могли на такое пойти? Ну, попросили бы разрешения снять ксерокопию, так нет – украли...
– Так надо было. – Наталля дастала з сумачкi лiсткi, падала жанчыне. – Вот, все в целости и сохранности.
– Но почему вы решили их возвратить? – з твару дырэктаркi не сыходзiла здзiўленне.
– Может, еще кому понадобятся, – усмiхнулася Наталля. – И точно понадобятся, не сейчас, так через сто лет, – дадала i таропка накiравалася да выхаду.
Спяшалася: цягнiк на Падкрайну адыходзiў а шостай вечара, а ў яе яшчэ не было квітка.
9.
1998. ПОЛЬЦЯ
ГОЛАС
1.
1980. АЛІК
Восці былі доўгія, з вострымі зубцамі. Альфон звечара падвастрыў іх наждаком, і цяпер яны ажно зіхацелі на сонцы ў ягоных спрытных, дужых руках. Стоячы ля вады, ён цярпліва высочваў пачырванелымі ад ветру вачыма чарговую ахвяру і, як толькі яна з’яўлялася ў полі зроку, тут жа апускаў прыладу ўніз. Затым рэзка выхопліваў восці назад, нетаропка счэпліваў здабычу, кідаў у вузкую, прывязаную да шыі торбу. Адзін раз ён прамахнуўся, і паранены шчупак, плёснуўшы на развітанне хвастом, знік у прыбярэжнай ціне. Хутка ён зноў выплыў – брухам угару – ды і завіс, недасяжны, пасярод віра ў рудаватай каламуці.
Алік з Лінаю як зачараваныя назіралі зводдалеку за кожным бацькавым рухам.
– Мя! Мя! – ледзь толькі восці з рыбінай вынырвалі на паверхню, падаваў голас нямок Алік.
Ліна, якая не горш, а можа нават лепш за саму маці разумела братава мычанне, клала ў рот чарговую сушаную – з прывезеных днямі з кірмашу – ягадзіну, асаджвала яго няўхвальным паглядам.
– Сціхні, рыбу распужаеш. Не мянтуз гэта.
Сапраўды, трапляліся адны шчупакі, ужо з дзесятак іх боўтаўся, звіваючыся знявечанымі тулавамі, у бацькавай торбе.
Алік хаваў глыбей у кішэні паліто ззяблыя рукі, моўчкі ўздыхаў. З усіх тутэйшых рыб яму найбольш падабаліся ментузы.
Ні аздобленыя па бакавінах чырвоным плоткі, ні фарсістыя акуні, ні таўсматыя язі не выклікалі ў ім такой цікавасці, як гэтае таемнае цьмяна-ільсністае стварэнне. Першы раз убачыў яго зблізку мінулагодняй зімой, калі, коўзаючыся на рацэ, прыпаў тварам да лёду і неспадзеўкі ўгледзеў праз празрыстую тоўшчу на самым дне цёмны сілуэт. Бязмоўная, як і сам ён, істота самотна сноўдала між аблепленых водарасцямі камянёў – ці то шукала ежу, ці то грэлася ў стылай лютаўскай вадзе. Яе памеры ўвесь час мяняліся. Варта было аддаліць твар ад выслізганай люстраной гладзі, як яна тут жа пачынала выдаваць ліліпутам і, наадварот, пры набліжэнні ператваралася ў страхавітага велікана. Тады Алік да змяркання прабавіўся на рацэ, назіраючы за рыбінай. Аж пакуль не прыйшоў бацька, тузаючы за рукаў, павёў заснежаным поплавам да хаты.
Тое было ўзімку. А зараз ваўсю шугала ў ручаях веснавая вада, і адбірала вочы сінь пралесак, і бацька, прытаіўшыся за кустом,засяроджана тыцкаў раз-пораз восцямі ў рачное прадонне.
Альфон каторы раз падняў восці зубцамі ўгору, чапляючыся вольнаю рукой за чэзлае з зімы кустоўе, падаўся берагам далей, на свежае месца. Ужо можна было выпраўляцца і дахаты, але сёння рыбацкае шчасце ўсміхалася, і ён вырашыў выкарыстаць удачу да канца. Заняты мроямі аб новых шчупаках, ён і не заўважыў, як дачка ўсхапілася з ліпавага камля, стрымгалоў кінулася ў лагчачок, дзе ён толькі што стаяў.
Азызлы, зрэзаны бацькавымі гумовікамі глыж выслізнуў з-пад ног нечакана. Адчайна б’ючы па вадзе рукамі, Ліна на хвіліну завісла на паверхні, пачала павольна, як намоклая ў малацэ скарынка, тануць. Выціснутыя вадою з кішэні, паўсплывалі адна за другой, загайдаліся побач з нанесеным з ручаёў друзам недаедзеныя ягады...
Алік мэкнуў, азірнуўся: бацькі паблізу не было.
Альфон стаяў скрай затокі, напружана ўзіраўся ў ваду. Алік падбег да яго ззаду, тузануў за крысо караткаватага, заляпанага лускою і водарасцямі ватніка. Бацька незадаволена цепануў плячом.
– Ну, што яшчэ?
Алік зайшоў наперад, сцінаючыся ад страху, пачаў паказваць на мігі ў той бок, дзе танула сястра.
Але і гэта было дарэмна: заняты справаю бацька не зважаў.
Тады ён схапіўся далонямі за мокрае цаўё, бязладна мэкаючы, пачаў вырываць яго з Альфонавых рук...
Калі яны, ламаючы ботамі хмыз, дапялі назад да віра, Ліна ўжо цалкам была пад вадой.
Альфон падцягнуў безуладнае цела восцямі да берага. Бачачы, што зрабіць нічога нельга, здзёр з шыі торбу, шпурнуў на сярэдзіну ракі. Затым гакнуў восці аб калена, кінуў аскепкі ў ваду, дзіка, як ашалелы, зароў.
Усе дні, што сястра ляжала ў труне, Алік прасядзеў у запечку. Чуйна ловячы кожны гук, што даносіўся з лепшае хаты, дзе стаяла дамавіна, з жахам чакаў выраку дарослых. Але людзі ўваходзілі, зноў выходзілі, а пра яго ніхто не згадваў. Толькі перад самым вынасам спахапіліся. Цётка Сальва, бацькава сястра, вывела яго са схову, прыхінаючы абедзвюма рукамі да мяккага свайго, з нявыпетраным пахам нафталіну паліто, павяла следам за працэсіяй да могільніка.
Праз два дні Алік загаварыў - няскладна, таропка, быццам жадаючы як найхутчэй пазбавіцца жудаснага ўспаміну аб здарэнні на рацэ .
– Гэта водзека... малец ці не крычыць, – прачнуўшыся, тоўхнуў жонку пад бок Альфон.
Бацькі паўскоквалі з ложкаў, замітусіліся ля яго.
– Скажы яшчэ што-небудзь, – прасіла маці. – Скажы, сынок.
А ён пазіраў то на аднаго, то на другога няўцямнымі вачыма, нібы праганяючы страхавітую здань, што ні з таго ні з сяго наведалася сярэдначы, аблізваў вусны сасмяглым языком.
Глена прынесла вару, кінула ў яго колькі ягадзін, дала сыну. Ён папіў, адхінуўся на нагрэтую ад нацепленага шчытка падушку і тут жа зноў заснуў.
Слова прачнулася ў ім, але яшчэ не паспела зрабіцца звыклаю паўсядзённасцю.
2.
1994. ПАДКРАЙНА
– Зрабіце што-небудзь яшчэ. Такое, ведаеце, каб зачапіла людзей, ускалыхнула. – Рэдактар Арол прыпаліў, запытальна зірнуў на Алеся.– Колькі у вас на сёння матэрыялаў?
– Шэсць.
– Вось, малавата... А практыка заканчваецца.
Алесь згодна хітануў галавой. Сапраўды, да канца практыкі ў раёнцы застаецца тыдзень, і зрабіць сёе-тое пад занавес для справаздачы ва універсітэце не зашкодзіла б.
– З’ездзіце ў Падкрайну,– бачачы, што ён вагаецца, працягваў націскаць Арол.– Там пакоі старасвецкія нібыта збіраюцца аднаўляць і наогул шмат цікавага. З людзьмі пагутарыце, можа, інтэрв’ю якое ўдасца скрапаць. Як, згода?
– Згода.
– Тады бярыце машыну і ў добры шлях. – Рэдактар зняў трубку, абсыпаючы бачыну попелам, крутнуў дыск. – Вася, на Падкрайну.
Алесь устаў.
– Кіроўца ўсё вам пакажа, – канчаткова развейваючы ягоныя сумненні, дадаў Арол. –І бібліятэкарка тамтэйшая, Марына, калі што якое, дапаможа.
Падкрайна – з паўтара дзесятка хат абапал абсаджанай вячыстымі ліпамі вулкі – спаткала прыезджых дажджом. Унікаючы яго, Алесь хуценька захінуўся пад страху крайняе пабудовы. Жанчына, што выйшла праз хвіліну на стук, падазрона глянула на ягоную амуніцыю.
– Ці не запісаваць знова? – сказала, запрашаючы ў хату. – Даўно не было ў нас з гэткімі цацкамі.
Ледзь паспелі ўваліцца ў хату, як з панадворка пачуліся крокі.
– Цётка Польця, чалавек у вас?
Сімпатычная дзяўчына ў празрыстай накідцы ўляцела ў хату, абдаўшы гаспадыню і госця фантанам пырскаў з парасона, з цікаўнасцю зірнула на Алеся.
– Вы з рэдакцыі? Я Марына, бібліятэкарка. Мяне папрасілі пабыць за экскурсавода. Дык хадземце.
І, не зважаючы на дождж і пярэчанні старой, павяла Алеся на двор.
– Не падабаецца? – Марына дагнала яго, трымаючы над галавой парасон, пайшла поруч. – Не?
– Папраўдзе, не надта, – асцярожна, быццам баючыся яе пакрыўдзіць, адказаў Алесь, і не схлусіў. Мінулі ўжо амаль усю вёску, а вока так ні за што і не зачапілася. Пахілыя платы, нізкія хлеўчукі з кучамі гною перад дзвярыма, несамавітыя, з паўразбуранымі дзе-нідзе комінамі хаты – такога і ў ягоным, суседнім, раёне, нямала.
– Тады пакажу папялішча.
Дзяўчына прыспешыла хаду, пакідаючы ботамі сляды ў глыбокай, напалову прысыпанай пяском і жвірам каляіне, накіравалася да нейкага дзірвання.
– Вось, пяць гадоў таму тут быва шаха. Ведаеце, што гэта такое?
–Ведаю – вялікая пуня.
– Правільна. – Яна спынілася. – Уяўляеце, людзі самі яе спалілі. І пакоі таксама.– Яна паказала ў той бок, дзе тырчалі з зямлі аскепкі цэглы.– Панапіваліся ды давай нішчыць. Мне мачаха расказвава, яна тут раней жыва. Кажуць, бытта з ягад усё тое вар’яцтва пайшво, але я не веру.
– З ягад? – Штосьці знаёмае варухнулася ў Алесевай памяці.– Я чуў пра такі выпадак.
Ягоную ўвагу прыцягнула паўструхлелая драўляная фігура збоч хмызу.
– Што гэта?
– Так, штукарства. Жыў тут адзін калісьці, выразаў рознае. Трэба будзе сказаць школьнікам, каб прыбралі.– Марына паправіла парасон, хутка пайшла напрасткі да дрэва, што ўзвышалася шатром на другім канцы пляца.
Дрэва было абгароджана штыкетнікам і зблізку нагадвала помнік.
– Вельмі рэдкая расліна.– Бібліятэкарка далікатна правяла далонню па камлі. – Дакраніцеся.
Алесь зрабіў, як яна прасіла.
Ад камля патыхала холадам.
– Называецца ўдог. Прыгожае, праўда? Хацелі падчас пажару співаваць, але мачаха не дава.
Нібыта пацвярджаючы яе словы, лісце ўверсе дробна зашамацела.
– Бачыце, як жывое.
– А чаму абгароджанае?
– А каб з півамі не лезлі. Поўна такіх рахманоў. Во і пільнуем. Уначы ўчастковы дзяжурыць. – Марына нахілілася, падняла з долу круглую, велічынёй з вішніну, ягадзіну.– Паспрабуйце, якія ягады.
Алесь надкусіў апаліну, павольна, каб як след раскаштаваць, праглынуў.
Кроў паводкаю завірыла па венах, шалеючы, штурхнула ў галаву.
– Вам бвага? – Марына стаяла побач з ім і церабіла за плячо.– Што з вамі?
– Нічога, млосна крыху. – Ён сцепануўся, адштурхнуўся ад камля. У роце было суха, трымценне лістоты ўгары рэзкім болем аддавалася ўвушшу..
– Тады хадзем назад.
Бібліятэкарка ўзяла яго пад руку, трымаючы над галавой парасон, павяла да Польцінай сядзібы.
Нейкая маладзіца вывернулася з-за адной з хат, падбегла да іх.
– Вы, кажуць, з газеты? – спытала, аціраючы далонню мокры лоб.– Дык я пагаварыць хацела б.
– Зараз нельга, Пятроўна. – Марына рашуча стала між імі. – Бачыце, кепска чававеку.
Маладзіца расчаравана ўздыхнула, хіснулася назад да хаты.
– Тады, можа, посля – гукнула ўжо зводдалеку, ад брамкі. – Я забягу да цёткі.
ПОЛЬЦЯ
Рэдактар хмыкнуў, моршчачыся, пасунуў аркушы на край стала.
– Ну, як, Фларыян Пятровіч? Што скажаце?
– Што скажу? – Арол зморшчыўся яшчэ больш. – Папраўдзе, не надта. Пакоі, шаха – ці пра гэта трэба пісаць? Ды і назва вельмі ж песімістычная. «Бяспамяцтва”! З такім загалоўкам і непрыемнасці нядоўга нажыць. Даўся вам рэзрух! Напісалі б пра прыроду, пра тое ж дрэва.
Цяпер ужо Алесь зморшчыўся – ад прыкрага ўспаміну аб учарашнім прыступе млоснасці.
– Як бы гучала: «Дрэва жыцця”! – працягваў гнуць сваё рэдактар. – Памяркуйце, падумайце, часу яшчэ ёсць крыху да ад’езду.
Увайшла жанчына. Павіталася па чарзе з абаімі за руку, села ў крэсла насупраць рэдактара.
– Наталля Сяргееўна Козел, загадчыца аддзела культуры, – крыху бянтэжачыся, сказаў Арол. – А гэта практыкант наш з універсітэта, Алесь Леўчык. Можа, чулі?
– Чула, а як жа, – нечакана нізкім, як бы пракураным голасам адказала наведвальніца. – І чытала сёе-тое. Няблага пішаце. Хоць і прэтэнзію маю: занадта ж ужо шмат у вас негатыву. Каб весялей крыху...
– На гэты раз весялей атрымаецца, – сказаў рэдактар і па-таварыску падміргнуў Алесю. – Яшчэ так спадабаеццва вам, Наталля Сяргееўна, што і Марынку сваю аддасцё за нашага маладога журналіста.
– А што, якраз і неблагая была б пара.
Апошняе, хоць і было сказана паўжартам, і збянтэжыла Алеся, і ўзрадавала: Марына, нягледзячы на дэфект маўлення, яму падабалася.
– Марына казала мне, Валька Бакевічышка да вас далязала? – скорагаворкай, быццам між іншым, спытала загадчыца. – Што ёй трэба?
– А, жанчына, што падыходзіла на дварэ, – успомніў Алесь. – Мы не размаўлялі. Яна набівалася прыйсці да той цёткі, але мы раней з’ехалі.
– І добра, што з’ехалі. У іх, у Бакевічаў, заўжды паўтара людскога, – падымаючыся з крэсла, сказала Наталля Сяргееўна і ўжо ад дзвярэй дадала: – Сёння ў нас невялікі сямейны сабантуй, дык заходзьце ўдваіх на пасялынды. Чуеце, Фларыян Пятровіч, удваіх – я на вас спадзяюся.
3.
2000. ГОЛАС
Каталка зварухнулася з месца, парыпваючы коламі па квяцістым, з аттупыраным на стыках лінолеуме, пакацілася па калідоры. Аперацыйная была недалёка, на гэтым жа паверсе. Алесь і сам мог бы туды зайсці, але санітаркі не згадзіліся: такі парадак, парушаць яго нельга.
У аперацыйнай ужо чакалі. Двое ўрачоў, адзін пажылы, хударлявы, і другі, зусім маладзенькі, ці не практыкант, дапамаглі яму легчы на стол, прывязалі рукі рамянямі. Затым сястра зрабіла ўкол, і старэйшы ўзяўся намазваць Алесевы грудзі нечым чырвоным.
– Будзем пачынаць, – сказаў нягучна і ўключыў святло.
Невялічкі блішчасты дыск уверсе, ад якога разыходзіліся ўбакі атожылкі асвятляльніка, нагадваў люстэрка.
Алесь бачыў, як разрэзалі яму скуру над ключыцай, як вывернулася з-пад яе светла-ружовая плоць залозы Затым павярнуў галаву ўбок, пачаў думаць аб сваім.
Больш за ўсё ён баяўся, каб не страціць голасу. Яму, журналісту, гэта зусім недарэчы. А здараецца, і не так ужо рэдка. Чалавек, што выпісаўся два дні таму, так і пайшоў дадому сіпаты. Ці ўзновяцца тыя звязкі з часам – ніхто гарантыі не дае.
Ён незаўважна прыснуў і прачнуўся зноў ад болю, мусіць, перастала дзейнічаць замарозка.
– Як сябе адчуваеце? – спытаў урач.
– Баліць.
– Пацярпіце яшчэ крыху. – Урач нахіліўся над разрэзам, чыркнуў скальпелем. – Ну, як зараз? – спытаў праз хвіліну.
– Таксама, – варухнуў вуснамі Алесь і пахаладзеў ад жаху.
Голас прапаў, нібы яго ніколі і не было.
Калі ён прачнуўся, была ноч. У палаце гарэла святло, але ўсе навокал спалі. Санітарка падбегла да яго, замітусілася побач.
– Вутку, ці хочаце ўстаць? – спытала, дастаючы з-пад ложка пасудзіну.
– Устаць, – паказаў ён на мігі.
– Тады прытрымлівайце галаву рукамі.
Яна дапамагла Алесю падняцца, і ён, пераадольваючы млоснасць і чапляючыся рукамі за сцяну, пасунуўся ў прыбіральню. На шчасце, яна знаходзілася тут жа, у блоку.
Справіўшы патрэбу, ён сеў на вечка седала, паспрабаваў пракашляцца. Кропелькі крыві, выбіўшыся з-пад павязкі, дробнаю морассю пырснулі на далонь.
Але голасу па-ранейшаму не было.
Урач адвёў позірк убок, вінавата ўсміхаючыся, паляпаў яго па плячы.
– Вельмі не хвалюйцеся, – сказаў, аддаючы паперкі для ўчастковай паліклінікі. – Месяц, ад сілы два, і голас узновіцца.
– А калі не? – прасіпеў Алесь.
– Такога не можа быць. Але трэба сабе і дапамагаць. У дыягнастычным цэнтры вопытныя фаніятры, звярніцеся да іх. Яны і бальнічны дадуць на гэты тэрмін. Усё будзе добра, не вы першы, не вы апошні.
Яны паціснулі адно аднаму рукі, пайшлі ў розныя канцы калідора. Доктар – у палату на агляд, Алесь у суправаджэнні сына – у накірунку прыёмнага пакоя па адзенне.
Жанчына апусціла лыжачку ў раствор, паправіла акуляры.
– Думаю, хутка і спяваць зможаце, – сказала, падтыкаючы пад каўпак кароткія няроўныя валасы. – Зазор паміж звязкамі нашмат паменшаў. Яшчэ пару дзён, і ўсё прыйдзе ў норму.
– Хутчэй бы ўжо!
Фаніятарка спачувальна глянула на Алеся.
– Пасля такога доўгага чакання паўтыдня нічога не значыць. Працягвайце трэніравацца. Здаровую трэба раскачаць так, каб стала ўшчыльную да парэзанай. Словам, практыкуйцеся.
– Давядзецца, – ветліва, але без энтузіязму сказаў Алесь і махнуў рукой. Вось ужо амаль паўтара месяца ён толькі тое і робіць, што практыкуецца. Прамаўляе ўслых розныя скорагаворкі ды лічыць падчас хады да дваццаці.
Заўчора голас нарэшце прарэзаўся – няпэўны, усё яшчэ сіплаваты, як у старога ці заўзятага выпівохі. А к вечару зноў прапаў. Сёння зранку з’явіўся зноў, не сказаць каб чысты, але ўжо значна лепшы.
– Вам яшчэ пашанцавала , што не абедзве звязкі зачапілі, – сказала доктарка. – А то вунь як бывае.
– Я ведаю, як бывае, – падымаючыся з табурэта, сказаў ён. – Дзякуй за дапамогу.
– Не ахці як выразна. – Марынін голас гучаў насмешліва. Зрэшты, яна кожны раз з ім гэтак размаўляла з таго моманту, што яны раз’ехаліся. – Хоць з лярвамі менш будзеш баўбатаць.
– У цябе ўсе лярвы, – як мага спакайней адказаў Алесь. – Апоч цябе самой.
Страла акурат патрапіла ў цэль.
– Хам! – Жонка зайшлася абурэннем. – І пасля гэтага будзеш наракаць, што не наведава ў бальніцы! Дарэчы, па-беваруску «апрача”, а не «апроч”. Грамацей!
– Ты ці не моваю занявася, – перадражніваючы яе, зноў сыранізаваў Алесь. – Можа, у ТБМ падасіся?
– Чакай Пятра! – яна засмяялася. – Адзін раз у своўнік зазірнува, і даволі.
– Дзіўны нейкі слоўнік!
– Табе ўсё дзіўна... Сына б лепш глядзеў, штодня на мітынгі цягаецца. Пагаварыў бы з мальцам.
– Пагавару. Вярнуся з Падкрайны і пагавару.
– З Падкрайны? Што за справы там?
– Жанчына адна напісала, просіць прыехаць.
– Жанчына! – Марынін голас зноў зрабіўся з’едлівы, як напачатку размовы. – Ці не Валька зноў Бакевічавых?
– А вось гэта цябе не тычыцца, – задаволены, што апошняе слова засталося не за ёю, адказаў Алесь і паклаў трубку.
Размова з жонкаю яго не засмуціла. Неразуменне даўно перабегла сцяжыну іх сумеснага існавання. Неўпрыкмет прорва шырылася і вось, здаецца, дасягнула крайняй мяжы. Тое, што ён калісьці любіў у Марыне, зараз не выклікала нічога, апроч прыкрасці і раздражнення. Не мінала дня, каб яна не прыдумала чаго-небудзь, што магло б парушыць ягоны спакой, перашкодзіць засяродзіцца на самым для яго галоўным – творчасці. Зразумела, усё гэта непрыемна. Ды, зрэшты, ёсць рэчы больш важныя, чым людская прыхільнасць. Дзве кніжкі, якія ўдалося выдаць за апошнія пяць гадоў, даюць яму права не зважаць на дробязі.
Ён заклаў у карэтку чысты аркуш, раз-пораз адпіваючы з кубка астылую каву, узяўся перадрукоўваць набела ўступ распачатай непярэдадні ў бальніцы аповесці. Але працаваў нядоўга: замінаў засяродзіцца напамін пра сына. Можа, праўда, варта з ім пагаварыць? Хлопцу васемнаццаць, уцягнецца ў палітыку, і бывай тады і вучоба, і надзея на будучыню. Ды і ці мала што можа здарыцца падчас тых мітынгаў, вунь як апошнім часам рэбры трушчаць. Некалі і сам ён хадзіў на такія мерапрыемствы, і пісаў пра іх. Зараз не ходзіць і не піша. Не тое каб расчараваўся, хутчэй з абачлівасці. Прыдалася Арлова навука. Зрэшты, у дзяржаўнай газеце, каб і хацеў, надта не пасваволіш – не дадуць. Вось і даводзіцца рабіць выгляд, быццам ні да чаго няма справы, і нават схлусіць часам. А што зробіш, калі гэткія часіны і трэба дбаць пра месца пад сонцам. Ды і хлусня сама па сабе – хіба найгоршы з грахоў?
Спачатку здалося – звоняць у дзверы. Алесь падхапіўся з-за стала, спакваля вяртаючыся да памяці пасля амаль двухгадзіннага сядзення над рукапісам, рынуўся ў прыхожую. І толькі зірнуўшы на сабаку, што звычайна, калі хто прыходзіў, ашалела кідаўся да дзвярэй, а зараз нерухома стаяў пасярод калідора і залівіста брахаў, зразумеў – зноў тэлефон.
Званіла Часлава, жончына сяброўка-настаўніца. Яна выкладала літаратуру ў турме для непаўналетніх і зрэдку званіла яму па старой памяці.
– Перашкодзіла, але не надта, – перапыняючы шматслоўны паток перапрашэнняў уперамешку з віншаваннямі з нагоды выздараўлення, сказаў ён роўным, знарок для гэткіх выпадкаў выпрацаваным голасам. – Ты што-небудзь хацела?
– Толькі нагадаць пра нашу дамову на заўтра наконт выступлення, і больш нічога. Спадзяюся, ты памятаеш...
– Памятаю, – сказаў ён і завагаўся. Выступленне адыме не менш як паўдня, а ён так спадзяваўся выкарыстаць абяцаныя фаніятаркай два тыдні бальнічнага для працы над рукапісам. – Памятаю, але не ўпэўнены, што атрымаецца... Голас, сама бачыш, яшчэ не акрэп.
– Голас як голас, – сказала яна. – А тут якраз трэніроўка. Зрэшты, глядзі сам.
Хвіліну абое маўчалі.
– Ладна, прыйду. Дзе спатыкаемся?
– Без чвэрці тры ля ўвахода, хутка, быццам баючыся, што ён перадумае, адказала Часлава. – Буду чакаць.
А шостай зноў пазваніла Марына. Яна ў адрозненне ад папярэдняга разу гаварыла коратка і без злосці.
– Свавік зойдзе па грошы, – сказала, ледзь пачуўшы ў слухаўцы ягонае дыханне. – Маеш?
– Трохі маю, – адказаў Алесь і міжволі зморшчыўся: дэфект маўлення ў жонкі з узростам рабіўся ўсё больш заўважны, і гэта яго злавала. – Тры тысячы магу даць.
– Тры дык тры. Я рыбы купіва, хочаш, перадам праз Свавіка.
– Ты ж ведаеш: я не ем рыбы.
– Тады ягад возьмеш. Наталля Сяргееўна абяцала пераслаць.
– Той труцізны?
– Не звуйся.
– Я не злуюся.
– Няпраўда, звуешся.
– Навошта было даваць дзіцяці імя, якое не вымаўляеш! – канчаткова выведзены з раўнавагі, груба сказаў ён, і на тым размова скончылася.
4.
2000. СВЯТА
Вядучы пакланіўся, падаючы знак, што канцэрт скончаны, пайшоў са сцэны. Наталля Сяргееўна пасунулася бліжэй да мужа, задаволена ўсміхнулася: свята ўдалося, дык будзе чым казырнуць на справаздачнай калегіі. Якая вёска ні вёска, а вунь колькі народу сабралася. І не толькі мясцовыя – з усяго наваколля папрыходзілі. Хай папікнуць зараз у вобласці, што пенсіянерка і не адпавядае патрабаванням часу!
Яна паднялася на сцэну, крыху хвалюючыся, падзякавала артыстам за адмысловае прадстаўленне.
– Аліку, як прыедзе, не забыцца даць інфармацыю для газеты, – сказала, зноў спусціўшыся са сцэны да мужа.
Кірыла Ігнатавіч няўхвальна хмыкнуў.
– Яшчэ чаго – Аліку! Сваіх пісак мала! У раёнку дамо.
– Раёнка – адно, – не пагадзілася Наталля Сяргееўна. – А ў абласной з’явіцца матэрыял – зусім другое.
– Алік гэны... Быццам не знаеш, дзеля чаго і да каго едзе.
– Ладна, супакойся. – Яна прысела побач, лагодна ўсміхнулася мужу. Іншы клопат не ішоў з галавы. Яшчэ падчас канцэрта адчула, быццам хтосьці сочыць за ёй і Кірылам. І ад таго нябачнага віжавання то зімна рабілася, як увосень, то абдавала гарачынёй.
Яна азірнулася. Людзей на лавах пад удогам значна паменела. Артысты, спакаваўшы свае прычындалы, праставалі следам за старшынёй калгаса да ракі, дзе мелася быць вячэра.
І тут яна і ўбачыла Вальку. Тая стаяла збоч натоўпу, раз-пораз ускідваючы ўгору рукі, зыркліва паглядала на Наталлю Сяргееўну з-пад абветранай далоні.
Яна падышла да жанчыны.
– Хіба з намі не пойдзеце, Пятроўна? – сказала, пераадольваючы непрыязнасць. – Пасядзім, пагамонім на прыродзе.
– Што ж, пагамонім. – Валька сарвала з дрэва ягадзіну, жуючы на хаду, пайшла следам за артыстамі да ракі.
– За ўсіх нас! – старшыня залпам выпіў, не закусваючы, падскочыў да Козелаў.
– Дазволіце, Наталля Сяргееўна?
Яна паднялася, пагойдваючыся ў такт музыцы, рушыла за кавалерам на сярэдзіну паляны.
І зноў, каторы ўжо раз, спаткалася з Вальчыным паглядам. Тая сядзела побач з Аношкавай Мілюняй, нецвярозым голасам падпявала акардэаністу.
Раптам яна ўскочыла, хістаючыся ўбакі, пасунулася да месца, дзе застаўся сядзець Кірыла Ігнатавіч.
Наталля Сяргееўна выйшла з круга, падалася туды.
– Вось, кажа Валянціна Пятроўна, усё пра цябе ведае, – у мужавым голасе чулася збянтэжанасць.
– І што, калі не сакрэт?
– Усё! – Валька абвяла стол злым паглядам. – Пра Мэську, да прыкладу... Як вы яго спіхнулі з роварам.
Наталля Сяргееўна гучна засмяялася.
– Я?
Жанчыны, што сядзелі побач, але размовы з-за музыкі дакладна, відаць, не чулі, абурана зашыкалі на Вальку.
– Пры людзёх чапляешся! – накінуліся дружна, тоўхаючы з усіх бакоў, выпхнулі з-за стала.
Валька адышлася воддаль, але як толькі жанчыны перасталі на яе зважаць, зноў вярнулася назад.
– Выведу на чыстую ваду, – гукнула, нахіляючыся да самага твару Наталлі Сяргееўны. – Скора журналісты ваш прыедзець, усё яму раскажу. – І пра матку вашу таксама...
– Матку не рушце! – успыхнула Наталля Сяргееўна, але тут жа прымірэнча дадала: – Лепей вып’ем, Пятроўна. – Дастала з сумкі нечапаную бутэльку, наліла жанчыне.
Валька похапкам выпіла, бачачы, як пагрозліва бліснулі Наталліны вочы, хуценька адбеглася ўбок.
– Усім, усім раскажу! – крыкнула, накіроўваючыся да абрыву.
– Вар’ятка. – Наталля Сяргееўна ўладкавалася побач з мужам, запытальна зірнула ў вочы. – Што будзем рабіць?
Кірыла Ігнатавіч падняўся з-за стала, прыпальваючы на хаду цыгарэціну, няспешна падаўся следам за Валькай да хмызняку.
– Дзе ж гэта вы былі? – Мілюня схапіла яго за рукаў, пацягнула на сярэдзіну пляцоўкі. – Тока хацела вас запрасіць, аж глядзь – ужо няма.
– Курылі з мужыкамі, – шукаючы вачыма жонку, адказаў .ён. – Дзе мая?
– Вунака, ля гарманістага.
Наталля Сяргееўна, сапраўды, стаяла побач з акардэаністам і аб нечым гутарыла са старшынёй. Убачыўшы мужа, хуценька падышла, страсянула далонню з ягонага пінжака камякі бруду.
– Як там?
– Як мае быць, – адказаў Кірыла Ігнатавіч і схіліўся ў паўпаклоне, запрашаючы на танец.
Яна ўдзячна тузанула яго за рукаў. Яны даўно, яшчэ тады, калі не былі жанатыя, разумелі адно аднаго з паўслова.
ПОЛЬЦЯ
Дык мусі спомніш зразу. Ці не ў семдзесят пятым тое было. Ага, гэдак. Ромка Старынскіх з варміі Наталлю прывёз, здалеку аднекуль. А матка ейная, Стася, тут робіла посля вайны. Ды вы знаеце, пэўна. Мэська за брыгадзіра быў. Ну, падпіўшы і ляпнуў. Моў, матка твая, Стася, з Вітольдым нябожчыкам любілася. Наталлі не панаравілася. А каму б панаравілася? Скора Мэську пад абрывам знайшлі. П’яны з роварам зваліўся. Тады так і мінулася. А цяпер во Валька стала казаць, бытта відзела, хто спіхнуў Мэську. Бытта Наталліна работа. Аж і сама зляцела... А хто ж ведаець, як было. Маёўку спраўлялі ля ракі. Добра зробілі, усяго хватала, яшчэ і асталося. Арцістаў з раёна прывязлі, ансамбель ці як яго там. Пад дзеравам сцэну змастачылі, тамака пяялі і танцавалі. Наталля ўсё пастаралася. Пасля выпівалі панадрэччу, разам арцісты і ўсе свае. Валька падпіла ды да цешчы вашай: так і так, усё пра вас знаю, дык сцеражыцеся. Мілюня Аношкавых прыструніла яе. «Стыду ты, – кажаць, – не маеш. Цябе запрасілі, як чалавека, а ты што вычвараеш? От узяць кадэль ды перацягнуць па хрыбеціне”. Не панадабіўся кадэль, сама сабе рады дала. Пашла да абрыву і звалілася. Нядзіва, выпіўшы ды бабскім дзелам... Арцісты ўзбіліся, нашлі. Нежывую ўжо. Гвалту было! З пракаратуры прыехалі, а што яны памогуць? Наталля дужа перажывала, і Ігнатавіч тэж.
Вы, чула я, з Марынкай ня надта добра? Нічога, усяк бываець, на тое і сямейная жызня. Сягоння дрэнь, а заўтра, глядзіш, наладзілася. Дык бывайце здаровенькі!
Во йшчэ, звіняюся... Некаторыя тутака на Наталлю ды на мужыка ейнага думаюць, дык вы скажыце ей. А то мне нялоўка. Ну, бытта Вальку яна страбесавала. Я ня веру, а людзём языкі не завяжаш. Скажыце ей, каб знала, раптам што. Ну, шчаслівенька вам, дасвіданька. Прыязджайце, ня брэзгавайце.
5.
2000. ЗНАЁМСТВА
Дзверы зачыніліся. Гучны рэзкі пошчак замка аддаўся ў Алеся ўвушшу і тут жа стаяў пад скляпеннямі будынка.
Дзяжурны з хвіліну пагартаў пашпарт, уважліва, як памежнік на мытні, паглядзеў на Алеся.
– Трэба выпісаць пропуск, – сказаў, праганяючы суровасць з шырокага, абветранага, бы ў селяніна, твару. – Ідзіце да начальніка.
Алесь з Чаславаю завярнулі ў калідорчык паперадзе КПП, пакрочылі на другі паверх.
Начальніка на месцы не было, пропускамі займаўся ягоны намеснік.
– Писатель? Какой? Белорусский? Интересно... Что говорить будете?
Ён упісаў Алесева прозвішча ў гатоы бланк, і яны зноў пайшлі калідорам на прапускны пункт.
– Хвалюешся? – ужо крочачы паўз пляц да жылога корпуса, спытала Часлава. – Не трэба, усё будзе добра.
Алесь згодна матлянуў галавой: вядома, будзе. Ён гэтулькі гадоў аддаў журналістыцы, так што прымусіць слухаць сябе ўмее. Ды і словам валодае не горш за якога запіснога прамоўцу: дзе толькі не даводзілася выступаць. У турме, праўда, упершыню, ды вось сёння і будзе пачатак. Галоўнае – зрабіць эфектны ўступ. І ён зробіць, можна не сумнявацца. Слова змалку, ад тае хвіліны, як пачаў гаварыць, было ягонай стыхіяй, і ўжо што-што, а скарыць яго капрызлівую няўлоўную глыбіню ён здолее ў любых абставінах.
У клубе іх чакалі. Чалавек сто асуджаных юнакоў, усе стрыжаныя, у аднолькавых шэрых робах, сядзелі на лавах і, як толькі яны з Чаславай у суправаджэнні дзяжурных увайшлі ў памяшканне, імгненна сціхлі.
– Гэта журналіст і пісьменнік Алесь Леўчык, – прывітаўшыся, сказала Часлава. – Мы запрасілі яго на сустрэчу з нагоды дня друку.
Хлопцы сядзелі нерухома і ўважліва сачылі за кожным ягоным рухам. Іх голыя галовы зводдалеку нагадвалі ўздзетыя на штыкетнік стаўбуны, цёмныя робы адцянялі гвалтоўную ненатуральнасць постацяў. Вачэй іхніх, як Алесь ні ўзіраўся, убачыць не змог: сфакусіраваць зрок ў гэткай аднастайнасці было вельмі цяжка. На хвіліну ён разгубіўся. Што рабіць, як пачынаць размову?
Рашэнне прыйшло неспадзеўкі.
– Маю стрыечную сястру дзесяць гадоў таму асудзілі за забойства. Яна забіла мужчыну, які спрабаваў яе згвалтаваць. Я ездзіў да яе на спатканне напярэдадні суда і тады зразумеў правільнасць выслоўя: ад турмы ды ад сумы не заракайся.
Уступ асуджаным прыйшоўся даспадобы. Алесь адчуў гэта хутчэй вушмі, чым зрокам, – па ледзь улоўным характэрным шавяленні ў зале. Хітрасць удалася, і гэта акрыліла яго. Ён пачаў апавядаць пра творчую кухню, пра тое, як будуе сюжэт, пра асобных герояў – словам, пра ўсё, чым жыў апошнія гады. Апавядаў упэўнена, добра пастаўленым голасам, зрэдку вяртаючыся да стала, нібыта каб падгледзець у падрыхтаваную загадзя кантычку, а на самой справе дзеля таго, каб надаць выступленню паболей артыстызму і раскаванасці. Не ў апошнюю чаргу рабіў гэта дзеля Чаславы, якая, вядома ж, перадасць усё бачанае жонцы. Так, на адным дыханні, і прагаварыў каля гадзіны. А калі скончыў, у зале пачуліся воплескі.
– Як ты іх ускалыхнуў, – кінулася да яго Часлава. – Дзіва!
Сапраўды, хлопцы выглядалі задаволенымі. Абступілі яго з усіх бакоў, пасыпаліся пытанні.
Юнак гадоў семнаццаці, канапаты, шыракатвары, прабіўся паўз натоўп, стаў насупраць.
– Вы нам спадабаліся, – сказаў збянтэжаным, але разам з тым нібыта насмешлівым голасам. – Можна звярнуцца да вас з асабістым пытаннем?
– Можна.
– Праз два тыдні мой тэрмін канчаецца. Дык ці не дапаможаце з працай?
– Калі змагу, – збіраючы паперы ў папку, адказаў Алесь. – Звяжацеся са мной праз Чаславу Вацлаваўну.
– Ты прыроджаны выступоўца. – Часлава ўзяла яго пад руку, павяла да выхада. – Я ўсё яшчэ пад уражаннем ад тваёй прамовы.
– Не перабольшвай.
– Не перабольшваю. Цябе слухалі з раскрытымі ртамі. А тут жа поўна такіх, што маці родную не пашкадуюць. Днямі аднаго актывіста зацягнулі ў прыбіральню і там закалолі нажніцамі. Сорак ран нанеслі. Во такі кантынгент...
– Той хлопец, што падыходзіў да мяне – як ён?
– Валера? – Часлава ўздыхнула. – Здаецца, неблагі, а там чорт ведае. Сачыненні на пяць-шэсць лістоў піша. Усе на жаргоне шпараць, а ён – па-свойму. Новыя словы любіць выдумляць, а то фразу якую з размоўніка ўставіць. Днямі поп з епархіі прыязджаў малебен ладзіць, дык ён да дзяжурнага. – Яна дастала з сумачкі цыдулку, павольна, па складах прачытала: – «Дайбяо дахуй хуйі яо цзінь-сін цюн?”
– Ого! І што азначае гэтае «дайбяо”?
– «Калі канграэс пачынае работу?” Кажа, з кітайскай...
– Жартаўнік хлопец.
– Яшчэ які. А што гэта ён цябе так зацікавіў?
– Ды так. З працаю прасіў дапамагчы.
Часлава хвіліну памаўчала.
– З працаю? Ну, гэта сам глядзі. Адно параю: надта не давярай. Тут у іх свае законы, і калі што якое... Дарэчы, што гэта за сястра ў цябе ў турме? Ні ад цябе, ні ад Марыны я пра яе ніколі не чула.
– І не магла чуць, – адказаў ён весела і, нібыта перапрашаючы за нявінны падман, дадаў: – Так, прыдумаў дзеля эфектнасці.
– Гарэлка таксама няблага. – Часлава зняла туфлі, ускараскалася з нагамі на канапу. – Я жанчына савецкая, што ёсць, тое і вып’ю.
Алесь наліў чаркі. Ініцыятыва выпіць у яго на кватэры належала яму, але што ўсё акажацца гэтак проста, ён не думаў.
Праз паўгадзны яны ляжалі ўпобачкі, Часлава, разамлелая, мяккая ад нечаканай пяшчоты, засяроджана вадзіла далонню па шраме на ягонай шыі.
– Хутка і знаку не будзе, – казала павольным, як спрасоння, голасам. – І гаворыш добра. Пісьменнік! Мне б такога мужыка.
– Папрасі ў Марыны, хай саступіць, – пажартаваў Алесь.
– Ужо саступіла, – неахвотна падымаючыся з канапы, сказала яна. – Яна ж не дурная, разумее, што мужыку аднаму доўга нельга...
– Дык вы дамовіліся, ці што? – жахнуўся ён.
– Не хвалюйся, размова была больш чым агульная. – Часлава цмокнула яго ў шчаку. – І казаць ёй пра сённяшняе я не збіраюся.
Новая аповесць давалася цяжка. Творчы ўздым, што з’явіўся пасля ўдалага выступлення ў турме, ушчэнт разбіваўся аб паўсядзённыя непаразуменні.
Уначы раптам пацёк кран у ванным пакоі. Абяцалі прыслаць сантэхніка праз пару гадзін, а ўжо чацвертая, а яго ні слыху ні дыху. Добра, калі к вечару з’явіцца, і добра, калі цвярозы.
Зразумела, такі стан, калі ловіш кожны гук з пляцоўкі, працы не спрыяе.
Ды і запісаная ў Падкрайне гісторыя не ідзе з галавы.
Ён уключыў дыктафон, каторы раз уважліва праслухаў Польцін аповяд. Што рабіць з ім? Няблага б з кім параіцца. Можа, з намам галоўнага Будовічам? Ён чалавек мудры, ды і землякі як-ніяк.
У дзверы пазванілі. Чабурак, віхляючы хвастом-мяцёлкаю, кінуўся ў прыхожую.
Прыйшоў Славік. Павітаўшыся, ціха прайшоў у кухню, паставіў чайнік.
– Як справы ў інстытуце?
– Сумна. – Сын насыпаў у заварнік чаю, сеў на табурэт у чаканні, калі закіпіць вада. – Днямі марш, дарэчы.
– Марш? – Алесева галава міжволі тарганулася ўгару. – Пойдзеш? Глядзі, заграбуць, дык мала не здасца. А то яшчэ з інстытута выключаць.
– Камусьці ж трэба ісці. – Славік іранічна ўсміхнуўся. –Вы, старэйшыя, не надта разгоніцеся.
Сынаў папрок яму не спадабаўся.
– Я сваё адхадзіў, – Алесь зноў падсеў да машынкі, затарабаніў пальцамі па клавішах.
Размова прымала непрыемны накірунак, а гэта зараз было зусім недарэчы. Ды і сын-тэхнар валодаў логікай лепш за яго.
– Гісторыя цікавая. – Будовіч выключыў кававарку, задуменна ссунуўшы бровы на пераноссе, вярнуўся да стала. – І што думаеш з ёю рабіць?
Алесь паціснуў плячыма.
– Нават не ведаю... Параілі б, Уладзімір Іванавіч.
Намеснік рэдактара няспешна разліў каву па кубках.
– Што б параіў... Напішы што-небудзь. Апавяданне якое ці, можа, аповесць.
– Я не пра тое. Справа такая... Можа, паспрабаваць яе разварушыць? Звярнуцца ў следчыя органы...
Будовіч усміхнуўся.
– Навошта гэта табе! – прамовіў іранічна і паправіў вольнаю рукой акуляры. – Сам жа разумееш: пачнецца капаніна, адно, другое... Сведкаў няма, дык нічога і не дакажаш. Толькі нервы папсуеш сабе ды рэпутацыю падмочыш. Ды і людзі яны, відаць, не такія простыя, каб лёгка дацца. Не заўважыш, як у дурнях застанешся. Трэба гэта табе?
– Можа, і так. – Алесь устаў, накіраваўся да дзвярэй.
Выйшаў у калідор, не заходзячы ў свой кабінет, папраставаў на вуліцу. У яго яшчэ быў бальнічны, і свяціцца на працы раней часу не хацелася.
Ды і паездка за мяжу, якую ўдружыў па старой памяці колішні сакурснік, а зараз рэдактар аднаго незалежнага выдання, хвалявала кроў. Як то ўжо будзе ў тым Берліне? І чым скончыцца гэтае паўпадпольнае халяўнае падарожжа? Сябрук запэўніў, што ніякім чынам адрабляць не давядзецца, а там хто ведае... Ды і тут як успрымуць, калі даведаюцца? Праца ў газеце па сённяшніх часах няпростая, ды дзе лепшую знойдзеш?
6.
2000. ВАЯЖ
– Спадзяюся, семінар даў вам сёе-тое. – Гер Пфальц падняў бакал, няспешна зрабіў колькі глыткоў. Шкада, што так хутка даводзіцца развітвацца. Ці не праўда, спадар Леўчык?
Алесь хітануў галавою ў знак згоды.
Сапраўды, ад’язджаць было шкада. Чатыры дні праляцелі як адзін, а Берлін так і застаўся неспазнаным. Дзве аўтобусныя экскурсіі, што гаспадары ўмудрыліся неяк уціснуць у праграму паміж заняткамі ды дыскусіямі на прафесійныя журналісцкія тэмы, і блізка не давалі таго ўяўлення аб тутэйшым жыцці, на якое кожны спадзяваўся ад’язджаючы з дому.
– Нават заапарк не паказалі, – прыбіраючы ўпотайкі са стала ў сумку прыгожую бутэльку з чырвоным віном, сказала злёгку ахмялелая Алесева суседка злева Лідзія і ў роспачы махнула рукой. Яна рабіла карэспандэнткай у адной з раёнак, гэта быў яе першы выезд за мяжу, і яна, хоць горад і расчараваў яе па першасці засіллем чорнага і шэрага колераў, як і ўсе ў группе, разлічвала на больш разнастайную праграму. – Жмінды!
Імпазантны гер Пфальц абвёў гасцей бадзёрым, з дамешкам непадробнага смутку, паглядам.
– Мяркую, зараз, калі вы маглі зведаць на практыцы прынцыпы нашай прафесіі ў вольным свеце, вы зробіце ўсё, каб ажыццяўляць іх у сябе на радзіме, – сказаў, падымаючыся з-за стала.
Вячэра скончылася, да ад’езду заставалася гадзіна.
Ля цягніка гучала музыка: гаспадары праводзілі дзяцей з Чарнобыльскай зоны.
Лідзія апошняя ўскараскалася ў вагон, цягнучы перад сабою валізу з рэчамі, уселася побач з Алесем.
На скорую руку зладзілі стол.
– Пакаштуйце нашай, гер Пфальц. – Лідзія пакорпалася ў валізе, дастала з-пад рыззя бутэльку «Цара” і мяшэчак з нейкімі сушанымі ягадамі.
Каардынатар прыцмокнуў языком, нібыта нечага засаромеўшыся, густа пачырванеў.
– Добры напой?
– У нас усе п’юць.
– Тады можна паспрабаваць. – Гер Пфальц выпіў, зморшчыўся, пацягнуўся рукою да вяндліны.
– Бач ты, выпіў, і хоць бы што, – нахіляючыся да Алеся зашаптала Лідзія. – А то – страўнік хворы, рэлігія на дазваляе. Ягадзінку вазьміце, гер Пфальц.
– Што за ягады?
– У нас растуць. У вас, пэўна, няма такіх.
Гер Пфальц узяў дзве ягадзіны, з перасцярогаю, быццам баючыся атруціцца, адправіў у рот.
– Смачна!
Лідзія зноў наліла – па поўнай мужчынам і палову сабе.
– За новыя сустрэчы!
Калі бутэльку апаражнілі, сусед пайшоў да сябе ў купэ, прынёс яшчэ адну, нейкую фірмовую. Дапівалі яе пад апошні званок.
Гер Пфальц выйшаў на платформу, пахістваючыся, прыпаў тварам да акна вагона.
– Шалік! Шалік жа забыўся! – гукнула Лідзія і кінулася адчыняць акно.
Цягнік таргануўся, сігналячы, асцярожна рушыў са станцыі.
– Вось і ўся музыка. – Лідзія ўзлезла з нагамі на паліцу, весела памахала геру Пфальцу.
Той ішоў па платформе, склаўшы крыжам на грудзях рукі, штосьці гаварыў ім услед.
Мужчына з суседняга купэ развітаўся, пайшоў да сябе. Алесь і Лідзія засталіся адны.
– А што, як па дарозе ніхто не падсядзе да нас? – сказала яна, адкідваючы галаву і агаляючы белыя, бы ў кіназоркі, зубы. – Не будзеш баяцца?
– Баяцца? Чаго?
– А што згвалчу. – Лідзія засмялася. – П’янай бабе мора па калена.
– Паглядзім. – Алесь падняўся, дастаў з сумкі пачак нямецкіх цыгарэт.
– Запалім?
– Можна. – Яна зірнула ў кно. – Ці не дождж пайшоў.
Алесь адхінуў убок фіранку.
Дождж, сапраўды, ішоў, і даволі спорны. Вада раўчукамі сплывала па шыбіне, зліваючыся ў адно, імкліва праставала паўз асфальт да вадаёма – ці то става, ці то азярка.
– А ты і крыкса яшчэ, – Лідзія сядзела побач з ім і шкуматала за рукаў кашулі. – Што з табой? Няўжо ўпіўся?
– Нічога, прыснуў, –памалу вяртаючыся да рэальнасці, адказаў ён.
Яна прыхінулася да яго бокам, рэзка абхапіла за шыю, упілася вуснамі ў вусны. Затым адарвалася, не зважаючы на незашчэпленыя дзверы, пачала распранацца.
– Ажыццявіш тут! – сказала, ужо стоячы перад ім зусім голая. – Я пра каардынатара.. пра ягоную прамову ў рэстаране, наконт прынцыпаў вольнай прэсы...
– Ну, калі вельмі пастарацца...
– Ага, глядзі пастараешся! Прыедзеш і будзеш сядзець ціха, каб ніхто і не ўведаў, дзе быў. – Яна дацягнулася рукою да засаўкі, не выключаючы святла, улеглася дагары на Алесеву паліцу. – Хадзі сюды.
7.
2000. ВАЛЕРА
3 чэрвеня. Райтар не з фарсуноў, відаць. І гаворыць складна. Мне пра сястру больш за ўсё спадабалася. І пра забойцу з рамана, што пад мостам хаваўся. Не ведаю, як там напісана, а слухаць цікава. Вось бы пра нас што скрапаў. Пра Кіксу няблага магло б атрымацца. Яго ва ўбікацыі мачанулі. Туды і дарога. Усіх павучаў, а сам новенькіх ціхаю сапай у падсобцы петушыў. Зарэзалі, бы кабана. Я бачыў, праз шчыліну у клазеце. Па вялікай перад тым забег, а тут яго валакуць. Галавой аб падлогу і давай крэмсаць. Я не азваўся. Бо азваўся б, і самому каюк быў бы. Сведкаў не шкадуюць. Райтар, пэўна, пра такія жахі толькі з тэлека ведае. Жыве сабе прыпяваючы ды кніжкі кляпае. Багаты, відаць. А так дзядзька неблагі. Буду выходзіць адсюль – пазваню яму. Можа, з працаю паможа. Тэму якую падкіну, пра таго ж Кіксу. Хутчэй бы ўжо вызваліцца. Народу шмат тут, а пагаварыць няма з кім, гэтак адно аднаму апрыкралі. У спальні трыццаць ложкаў, і ўсе ўсутыч. Справа цела, злева – цела, міжволі сваё ненавідзець пачнеш. У райтара ажно пашчэнкі звяло, як тыя ложкі ўбачыў. Яны з Чаславай у спальню заходзілі паглядзець. Яна ўсё нахвальвала, маўляў, тут так добра, не ў кожнага дома гэтак ёсць. Можа, і так, але турма ёсць турма. Уначы ўсё хадуном ходзіць ад забавак, адно глядзі, каб каханкаю чыёй не зрабіцца.
20 чэрвеня. Светка адна была ў кватэры, як заявіўся. Спахмурнела ажно: хочаш не хочаш, а трэба цясніцца. Думаў, гэта адно, аж не. Я ў прыбіральню, а там – кент. Паголены, як і я, гадоў васемнаццаці. І голы. Я на ложак зірнуў, і ўсё ясна стала. Хацеў уляпіць дзявулі, але не паспеў. Брат прыйшоў са школы, i адразу за іm – маці. Hiбыта ўзрадавалася. «Баба ў бальніцы, дык ты, Валерачка, з Сашам будзеш у ейным naкoi, а мы Светку да сябе возьмем”. Перахапілі што-нішто. Кармёжка так сабе – як заўсёды, з бабкамі праблема. Бацька ледзь-ледзь зірнуў. Прыцягнуўся п’яны i адразу на ложак. Суцэльная спальня, а не кватэра. І вокны, як на злосць, усе на паўдзён. Гарачыня, не прадыхнуць, усе паўголыя. Матка пастарэла. Цела адрузлае, у пупырышкі.. Ледзь леглі – бацька прачнуўся, пачалася валтузня. Праз дзверы чувалася. Светка не вытрывала, да нас з Сашкам прыбегла. «Не магу там быць, сорамна!” Цнатліўка! Ці той лох кепска стараўся? Уранку бабе пазванілі ў бальніцу. «Жыць будзе,” – сказалі ў ардынатарскай. Матка ажно здранцвела, такое пачуўшы. Выжыве – значыць, лішні рот.
К поўдню бліжэй Каса з Хмылам, датурэмныя дружбакі, прыцягнуліся. Клікалі на шyxep – хату адну браць, але я адмовіўся. Улезеш во гэтак i зноў у цюрагу загрыміш. Пашыліся адны.
Надвячоркам у бібліятэку споўзаў. Райтарава кніжка – смеху вартая. Танюсенькая, мі:ж пальцаў губляецца. І лісты не разрэзаныя, нечытаная, відаць. Давялося пальцамі старонкі раздзіраць. Пра жыццё піша, але ўсё больш з вясковага – як бульбу капаюць, статак даглядаюць. Пра любоў трохі дзе-нідзе пракінецца. Але ў любові слабак, падалося: аб тым, ці цэлка дзеўка, па вачах мяркуе. Шчырыя – значыць нечапаная, i наадварот...
Па дарозе з чытальні пазваніць яму хацеў, але аўтамата спраўнага не знайшоў. Папоўз дадому. Не надта карцела ў той гармідар, але ж начаваць трэба дзесьці. Заўтра з ранку пазваню яму, можа, падсобіць.
22 чэрвеня. Зноў райтару пазваніў. Дома быў, захаканы нейкі, як пасля кросу. «Moci-мосі!»1 Абяцанку выканаў – надыбаў працу. Спаткацца пажадаў. Але не ў кватэры – мусіць, пабаяўся запрасіць, ля крамы сустрэчу прызначыў. Ля крамы дык ля крамы. Крыху не такі здаўся, як тады ў турме. Насцярожаны ўвесь, шчака адна, бы з упуду, таргаецца. Працу ў музеі знаўшоў, за вартаўніка буду. Не ахці што, але і за тое дзякуй. Пpэзeнт яму паднёс: драўляны амулет, што ў турме зрабіў – заместа абярога. Гаварылі нядоўга. Хмыл з Касою перабаразнілі. Выпіць ім карцела, дык трэцяга шукалі. Не пайшоў. А то здарыцца, як першы раз. Прычэпяцца да каго, а ты без дай прычыны вінаваты застанешся. Ды яшчэ здуру ў бойку ўсунешся – п’янаму мора па калена. Я наогул біцца не люблю, ды ў .хаўрусе ўсяляк бывае. І загрыміш. Словам, без мяне пацягнуліся. А я ў музей вырашыў заскочыць.
Так сабе будыніна. У вахцёрскай разява нейкі, да райтара падобны. Можа, сваяк? Сказаў яму, што буду за зменшчыка. Праца, відаць, няпыльная. 3 пяці вечара да васьмі раніцы, праз дзень. Заробак мізэрны, ды хоць нешта... У хаце нi баб’я. Матчынага ды бабінай neнcii на два тыдні ледзь хапае. Дык хоць на кішэнныя расходы будзе. Усё-такі добра зрабіў, што з райтарам пaзнaёмiўcя.
1 ліпеня. Другі тыдзень пайшоў, як дзяжуру. Праца няцяжкая, але нудота. Трынаццаць гадзін на адным месцы, i ні выйсці, сядзіш, бы прывязаны. Тэлефона таксама няма. Удзень ёсць, а к ночы знікае некуды. Ці не сумысля хаваюць. На выпадак чаго – сігнальная кнопка пад сталом. Ды хто тут пакваліцца на рыззё гэтае?
Зменшчык мой, сапраўды, сваяк райтараў – сынок. У інстытуце вучыцца на інжынера. Мы з ім не бачымся амаль, толькі па выхадных, калі i ўдзень дзяжурым. Ды яшчэ калі змены якія ў графіку. У яго то лекцыя, то семінар, вось тады i даводзіцца ламаць расклад. Хлапчанё лахаватае, папраўдзе, ён і расказаў няўзнак. Сястры няма, аказавецца, у райтара. Сядзела адна сваячка, але цётка. Пару мяхоў жыта ў калгасе сцібрыла, далі два гады. Але не турмы, а зоны ўсяго. Так што нахлусіў райтар. Ды халера з im. Можа, папікну калі пры выпадку, а можа i не буду. Мне цяпер іншае ў галаве – утрымацца як-небудзь. А гэта ох няпроста. Хмыл з Касою дастаюць. Травою прыгандлёўваюць, дык хаўруснік ім патрэбен. 3 райтарам няблага б параіцца, але небяспечна. Гвалт уздыме, i нажывеш ворагаў. Ды i веры яму дай! Вунь як з сястрою аб’ягорыў. Не ўжо, лепш сваім розумам...
8 ліпеня. Ён на падлозе курчыўся, калі я прыйшоў. Галава ў крыві, з роту – свіст адно. Я адразу не здагадаўся, чыя работа, і толькі пасля, успомніўшы, што якраз у гэты час павінны былі прыйсці Хмыл з Касою, дапетрыў. Мы сустрэцца ля музея дамаўляліся, а тут нечакана дзяжурствам давялося мяняцца, i я забыўся ix папярэдзіць. Не ведаю, як яно ўсё было, але разумнік ледзьве дыхаў. Пазваніць хацеў у міліцыю – телефона няма. У бліжэйшую краму пабег, там дазволілі, пазваніў. Мянты прыехалі, за імі адразу «хуткая”. Слаўку павезлі ў бальніцу, а мяне – дапытваць, як ды што. А што я меў сказаць? Можа, яны, Хмыл i Каса, а можа іншы хто? Змаўчаў. На дзяжурстве ні хвіліны не паспаў. А ўранку, ледзь у кватэру ўваліўся – званок. Ажно Каса. Так i так, маўляў, ведаеш усё? Ну, дык вось, маўчы, а то блага не здасца. Куда ты дзенешся – паабяцаў маўчаць. Дзень месца сабе не знаходзіў. А ўвечары зноў на дзяжурства, – у ягоную, Слаўкаву, змену. Сяджу, думаю. Тут стук у дзверы. Адчыняю – райтар. Белы, нібы смерць сама. Убачыў яго i сам не ведаю, як словы з языка пакаціліся. Усё расказаў, што ад Касы ўведаў. Яшчэ i адрас даў, так, на ўсялякі выпадак. Калі ўжо заяўляць, падумаў, дык няхай ён сам зробіць. Цяпер во сяджу i думаю, чым скончыцца. Не нарабіў бы райтар чаго. Надта ўзрушаны ён быў. Пагляд як у непрытомнага, а кулакі... Так хутка пабег з музея, што я i развітацца не паспеў. Хоць бы не нарабіў чаго здуру. Заўтра раненька пазваніць, даведацца.
9.
2000. ПОМСТА
Перапоўнены аўтобус сунуўся так марудна, што, здавалася, вось-вось спыніцца наогул. Але гэта была яшчэ не апошняя непрыемнасць. На рагу Камсамольскай і Даватара рух зусім аказаўся спынены з-за нейкае аварыі.
Алесь выскачыў на запруджаны людзьмі ходнік, зірнуў на гадзіннік. Была палова шостай. Да бальніцы заставаліся два прыпынкі, але калі ісці пехатой напрасткі праз парк, можна скараціць шлях амаль удвая. Праўда, у лагчачку пасля дажджу, пэўна, вельмі гразка, ды што зробіш?
Ён збочыў улева, абмінуўшы з паўдзесятка шапікаў, спусціўся ўніз. І як толькі падняўся зноў на абсаджаны таполямі пагорак, убачыў здалёк доўгі, як калгасны свіран, корпус бальніцы. Ён прыспешыў хаду, не зважаючы на бруд пад нагамі, борзда пакрочыў да яго.
Сынава палата знаходзілася ў канцы калідора.
– Як ён?
Немаладая дзяжурная няпэўна паціснула плячыма.
– Не ведаю, папытайцеся ў доктара.
Славік, безуладны, белы, ляжаў на ложку і глядзеў у столь пустымі адчужанымі вачыма. Побач на табурэце сядзела Марына.
– Тры нажавыя раненні, рука паваманая, – сказала з дакорам, быццам ён, Алесь, ва ўсім вінаваты. – Трэба быво табе звязвацца з гэтым рэцыдывістам.
Уваччу ў Алеся пацямнела.
– Дык гэта Валерава работа?
– Калі і не ягоная, дык без ягонага ўдзеву не абышвося. – Марына гучна ўсхліпнула. – Я добра чува, як сказаў апрытомнеўшы: Каса, Хмыў... Шчасце, што ў смерць не збілі. Вось твае выбрыкі, вечна раднішся невядома з кім. – Яна яшчэ нешта хацела сказаць, але ў пакой увайшоў доктар.
– Будзем рабіць пераліванне, – сказаў, пасоўваючы бліжэй да ложка кропельніцу. – Выйдзіце, калі ласка.
– Я нікуды не пайду! – запярэчыла Марына.
– Як хочаце. – Доктар паблажліва махнуў рукою.
Алесь памкнуўся да яго, каб распытаць пра сынаў стан больш падрабязна, але той, робячы выгляд, што вельмі заняты, незадаволена матлянуў галавою.
– Пагутарым, як міне крызіс, – сказаў коратка і падаў сястры знак, каб пачынала пераліванне.
– Крызіс? – Алесь на хвіліну быццам аслупянеў. Затым выскачыў з палаты ў калідор, не бачачы нічога перад сабою адчыніў уваходныя дзверы, выбег на двор.
Ён убачыў іх здалёк. Хлопцы прайшлі паўз сквер, раз-пораз агалошваючы наваколле брыдкаслоўем, пабрылі да свайго дома. Каса жыў у першым пад’ездзе, Хмыл у апошнім. Гэта Алесь ведаў дакладна – нездарма ж амаль суткі высочваў, падчэкваючы ў альтанцы. І цяпер чакаў ля апошняга з надзеяй, што другі не надумаецца праводзіць сябрука да дзвярэй. Дваім, хай сабе яны і нападпітку, як ні круці, наўрад дасі рады.
Сынавы крыўдзіцелі базарылі ў двары нядоўга, хвілін пяць. Затым развіталіся, і Хмыл пацягнуўся дахаты.
Алесь, трымаючы напагатове манціроўку, хіснуўся ў паўзмрок драўлянай, шчыльна абсаджанай язмінам альтанкі. Дома ён крыху выпіў дзеля смеласці, але галава была свежая, таму адчуваў сябе даволі ўпэўнена. Вось толькі як завабіць Хмыла ў альтанку?
Апошняе аказалася нескладана. Хмыл убачыў у альтанцы чалавека, тут жа папрасіў прыпаліць. Алесь леваю рукой тыцнуў хлопцу пад нос газнічку, праваю выцяў манціроўкай па галаве. Хмыл асеў на падлогу, але тут жа зноў падняўся. Відаць, удар з-за таго, што была занятая адна рука, аказаўся недастаткова моцным. Як на тое, у акне насупраць успыхнула святло. Стараючыся не зважаць на яго, Алесь падняў манціроўку другі раз і штосілы ўдарыў ёю Хмыла па цемені.
У ванным пакоі ён прабыў амаль гадзіну. Спачатку доўга шараваў рукі з мылам, затым зняў адзенне – паглядзець, ці не засталася дзе-небудзь кроў. Крыві не было. Гэта крыху супакоіла Алеся, але ненадоўга. Цяжар учыненага самасуду быў занадта гнятлівы, папраўдзе, ён такога і не чакаў. Надзіва, найбольш вярэдзіла душу лёгкасць, з якой усё здарылася.
А першай уначы пазваніла Марына. Яна толькі што з бальніцы, Слаўку вельмі кепска, дык ці не жадае ён заўтра наведаць сына?
– Канечне, – з цяжкасцю улоўліваючы сэнс жончыных слоў, адказаў ён, і, праглынуўшы некалькі таблетак клафеліну, кульнуўся на ложак.
Нехта званіў у дзверы – працягла, настойліва. Алесь падхапіўся з ложка, не апранаючыся, выбег у прыхожую.
– Хто там?
– Адчыніце. – Голас быў знаёмы. – Гэта Валера.
Алесь адшчапіў засаўку.
– Вам трэба хавацца, – ледзь ступіўшы ў прыхожую, сказаў Валера. – Едзьце куды-небудзь.
– Ехаць? Куды?
– Куды заўгодна. – Валера азірнуўся. – Абы падалей, – сказаў і выбег назад на пляцоўку. – Гэта ўсё.
– Але мне няма куды дзець сабаку, – зрываючыся на крык, гукнуў наўздагон хлопцу Алесь.
Дзверы звібравалі, парыпваючы заржавелымі завесамі, павольна зачыніліся.
10.
2000. СВАЕ
Матка выйшла на панадворак, бокам (пасля інсульту яна кепска валодала леваю рукой) пасунулася да паветкі карміць курэй. Высыпала з гарнушка зерне, пастаяла хвіліну-другую ля загародкі, пайшла назад, да хаты. Не паспела яна ўскараскацца на высакаваты ганак, як з сяней выйшаў Альфон. Прапусціў жонку у праём дзвярэй, счакаўшы хвіліну, падаўся следам за ёю.
Гэтае іх маўклівае – без адзінага слова – сноўданне з хаты ў хату Алеся заўсёды і смяшыла, і азадачвала. Калі быў маладзейшы – часцей смяшыла, нагадваючы нейкую дзіцячую гульню. Зараз, калі пасталеў і сам стаў бацькам, усё больш наводзіла на сур’ёзныя думкі. У ягоных з Марынаю адносінах і блізка ніколі не было такой знітаванасці. Якраз наадварот. Няшчасце, праўда, нібыта крыху аб’яднала, ды ці надоўга-то?
З-за хлява, ад ракі пачулася авечае бляянне. Бацька высунуў главу ў расчыненае акно, пыхкаючы папяросінай, трывожна прыслухаўся да яго. Затым пстрыкнуў папяросу ў гарод, знік у пакоі.
Праз колькі хвілін дзверы зноў расчыніліся – на гэты раз рэзка, імкліва. Але выйшаў не бацька, а, як і першы раз, маці. Яна борзда, колькі дазваляла хворая нага, сышла з ганка, пашыбавала да ракі. Не паспела яна схавацца за кустоўем, як і бацька выйшаў. Пастаяў крыху на панадворку, падаўся следам за старой.
Альфон, смешна падскокваючы, шкандыбаў да хаты і ўголас сам з сабою размаўляў. Па ягоным усхваляваным, заклапочаным твары нават здалёк можна было здагадацца: нешта здарылася.
У хаце стары быў нядоўга. Неўзабаве ён зноў выйшаў на панадворак, зняў з падстрэшка палазкі, паныла паплёўся да ракі. Нягледзячы на спёку, ён быў у ботах, з левага, аттупырваючы халяву, вытыркалася ручка нажа.
Хвілін пятнаццаць было ціха. Нарэшце абое, бацька і маці, паказаліся з-за пагорка. Спачатку матчына галава загайдалася ў мроіве па-над пожняй, затым – бацькава. Потым сталі бачныя і палазкі. На іх ляжала, адкінуўшы назад галаву, чорная авечка. За санкамі крывавіў, прымінаючы долу траву, нешырокі чырвоны след.
Яны падвешалі авечку на перакладзіну, і Альфон дзе з дапамогаю нажа, а дзе проста кулакамі пачаў спускаць скуру ўніз, да шыі. Яна ішла лёгка і неўзабаве ляжала, пераліваючыся ільсніста-парцалянавым ісподам, на траве. Бацька разрэзаў брушыну, вываліў вантробы ў падстаўленую мядніцу. Глена тут жа, на месцы, узялася іх разбіраць.
– Сытая, халерая, вунь колькі тлушчу.
– Ага. – Матка аддзяліла спажыўнае ад непатрэбнага, выплюхнула апошняе пад куст. – Схадзіць Аліку пазваніць, хай бы прыехаў забраў.
Старыя адначасова прыўсталі, не гледзячы адно на аднаго, працягвалі аб нечым размаўляць.
Алесь выйшаў з беразняку, пайшоў пожняю да іх.
І тут жа спыніўся.
Слоў было ажно зашмат, але ён баяўся іх.
Ён развярнуўся, хаваючыся па-за хмызам, таропка папраставаў да ракі.
Ён выйшаў з вагона, хаваючы твар у каўнер плашча, падаўся да будынка вакзала.
Ля тэлефонаў побач з прыгараднай касай было цемнавата. Ён дастаў картку, углядаючыся ў лічбы дыска, набраў нумар.
– Свавіку лепш. – Марына гаварыла хутка, але без звыклай зласлівасці. – Можа, праз тыдзень выпішуць. Зэка забралі.
– Якога зэка?
– Твайго. – Яна хвіліну памаўчала. – Што ў музеі рабіў. Дзе ты быў?
– У сваіх.
– Няпраўда, матка ўчора званіва, прасіва прыехаць па мяса. Авечку зарэзалі. Паедзеш ці не?
– Як-небудзь пасля, – адказаў ён, не развітваючыся, выняў картку з аўтамата.
Сыну палепшала, і гэта было для яго зараз самае галоўнае.
11.
2000. РОЎНЫЯ
– Адчыніце, следчы пракуратуры. – Голас за дзвярыма гучаў спакойна, але рэзка.
– Зараз. – Алесь адшчапіў засаўку.
– Вы Аляксандр Альфонсавіч Леўчык?
– Я.
– Я следчы раённай пракуратуры Асокін. – Вусаты мужчына ў цывільным тыцнуў Алесю пад нос пасведчанне і яшчэ нейкую паперу. – Вось дазвол на вобыск.
Трое мужчын і з імі паняты, Алесеў сусед па мянушцы Карпач, разбрыліся па пакоях.
Першы выйшаў той, што корпаўся ў спальні.
– Было ў кішэні курткі, – сказаў, трымаючы за рог акрываўленую насоўку.
Алесь успомніў, як, вяртаючыся ўначы ад альтанкі, трымаў акрываўленую руку ў кішэні, і пахаладзеў ад страху.
– Ваша?
– Мая.
– Чаму ў крыві?
Алесь моўчкі зірнуў на насоўку, і яго ледзь не званітавала.
– А жалязяка дзе?
– Закінуў у хмыз ля чыгункі.
– Пакажаце, дзе.
– Пакажу, – адказаў Алесь і падаўся ў суправаджэнні аднаго з прышлых у спальню апранацца.
Допыт у пракуратуры доўжыўся каля гадзіны. І, надзіва, адчування гнятлівасці не пакінуў. Сур’ёзны пажылы следчы паводзіў сябе ветліва, але галоўнае было тое, што з першых жа ягоных рэплік Алесь здагадаўся: Хмыл жывы. Гэта была добрая навіна, ва ўсялякім разе яна пазбаўляла неабходнасці лгаць.
– Як вы вылічылі мяне?
– А то вы не ведаеце, – суха сказаў следчы. – Затым нахіліўся да самага Алесевага твару, насмешліва паўтарыў: – Не?
Ён дастаў з шуфлядкі стала загорнуты ў цэлафаніну прадмет, паклаў яго на стол.
– Ваша рэч? – Гэта быў абярог – той самы, падораны Валерам! З трыма цёмнымі рыскамі на рабрыне і Алесевымі ініцыяламі.
Чаго-чаго, а гэтага ён не чакаў.
– Мая, – прызнаўся. – Як яна трапіла да вас?
– Вельмі проста. Вы згубілі яе на месцы злачынства, і нам толькі заставалася падняць. –
– Але ж людзей з такімі ініцыяламі нямала ў горадзе.
Следчы засмяяўся.
– З такімі нямала, праўда, – сказаў, кладучы амулет назад у шуфлядку. – Але ж мы на тое і пракуратура, каб знаходзіць патрэбную асобу. Дарэчы, я чуў, вы кніжкі пішаце. Гэта праўда?
– Праўда, дэтэктывы.
– Нябось, закручваеце сюжэты?
– Даводзіцца.
– Вось, а ў жыцці такое робіце...прымітыўнае. Манціроўкай па галаве... Маглі б і больш вытанчанае што прыдумаць. Маеце якія-небудзь пажаданні?
– Калі можна, хацеў бы папрасіць, каб дазволілі перадаць аловак і паперы для працы.
– Калі ласка. – Следчы паблажліва махнуў рукой. Маўляў, пішыце на здароўе, карысці з яе, вашай пісаніны.
Хмыл, сапраўды, выжыў. Адрабіўся страсеннем і зараз знаходзіўся ў бальніцы. Навіну прынесла Часлава. Сядзелі ў пакоі для спатканняў, размаўлялі пра розныя дробязі. Неўпрыкмет гаворка зайшла пра Алесева выступленне ў турме. – Ты дарэмна сказаў тады пра сястру, – папікнула Часлава. – Я ж казала: у турме свае законы, падману там... тут не даруюць.
– Пра падман ніхто, апроч нас з табой, не ведаў, – запярэчыў Алесь.
– Не? А Славік?
– Прычым тут Славік?
– Прытым... Валера спытаў у яго, а ён і прагаварыўся, што ні родных, ні тым больш стрыечных сясцёр у цябе няма.
– Значыць, гэта ён падгаварыў збіць Славіка?
– Няпраўда. Рашэнне адпомсціць прыйшло яму ў голаў, відаць, ужо пасля бойкі.
– Адкуль ты ўсё ведаеш?
– Я пагаварыла з Валерам. Знарок хадзіла дзеля гэтага да яго ў музей, і ён прызнаўся. Думаю, яму таксама свеціць сёе-тое нядобрае...
– Вось яно што. Тады ўсё правільна.
– Правільна? – Часлава здзіўлена ўскінула ўгору тонкія, злёгку падфарбаваныя вусны. – Што правільна?
– Усё, што адбылося, – адказаў ён і, похапкам развітаўшыся, бо канваір ужо двойчы падаваў знак, што спатканне скончана, пайшоў з пакоя.
У калідоры канваіры памяняліся. Таго, што вёў Алеся, некуды паклікалі, на яго месца стаў Сідаравіч, значна старэйшы, перадпенсійнага веку чалавек. Ён хадзіў вельмі павольна, таму, пакуль сунуліся да камеры, Алесь нямала чаго паспеў перадумаць.
Размова з Чаславай калі не развеяла ягоных сумненняў, дык шмат што праясніла. Вось як, аказваецца, адгукнулася яму тая, па сутнасці, бяскрыўдная хітрасць падчас выступлення ў турме! Слова вярнулася і бумерангам ударыла па галаве. Што ж, мабыць, рана ці позна тое павінна было здарыцца. Неруш-слова толькі ўдае абыякавым да падману, на самой жа справе... Ён, Алесь, гэтак шмат разоў злоўжываў ім пасля таго, як перастаў быць нямком, што і не злічыць тых выпадкаў. Дадзена было, а як распарадзіўся? Ды, як кажуць, колькі вяровачцы ні віцца...
Хутка суд, знаёмыя, калегі прыйдуць паглядзець, паслухаць. Будуць, хто больш, хто менш шчыра, казаць словы падтрымкі, шкадавання. А ён, робячы выгляд, быццам удзячны за тое, – запэўніваць, што яму вельмі прыемна. І схлусіць чарговы раз. Але гэта ўжо не будзе тая, ранейшая хлусня. Сутнасць слова дарэшты адкрылася яму, і яна мацнейшая за любую, нават самую высакародную, няпраўду.
Ля камеры на хвіліну прыпыніліся. І ў гэты момант нехта ўвайшоў у калідор з супрацьлеглага боку, ад прыёмніка.
Алесь азірнуўся.
Чалавек, што ішоў паперадзе таго, другога канваіра, здаўся яму знаёмым.
Валера? Не можа быць!
Але калі тыя двое падышлі зусім блізка і ўжо збіраліся завярнуць у правы, перпендыкулярны да Алесевага, калідор, сумненні зніклі.
Гэта быў, сапраўды, Валера. Ён на хвіліну спыніўся, не адводзячы позірку, падняў руку ў знак прывітання.
Фамільярнасць ягонага жэсту не здалася Алесю крыўднай: зараз яны былі роўныя.
Ён саступіў убок, трымаючыся рукой за дзверыеу камеры, набраў у лёгкія паболей паветра. Усё-ткі ён скажа, мусіць сказаць...
У горле булькнула, слова-здань, не нарадзіўшыся, прывідна стаяла воблачкам пары ў паўзмроку калідора.
Голасу не было.
12.
2000. ПОЛЬЦЯ
БОТЫ СIНЬЁРА ПАСКУАЛIНI
Ужо мiнулi некалькi калiдораў, а канца сутарэнню не было бачна. Ад аднастайных, падобных да нораў пахавальных камер стракацела ў вачах, а ўсё новыя i новыя выплывалi з цямрэчы насустрач вандроўнiкам. Экскурсавод, малады прыгожы ксёндз-францысканец, iдучы паперадзе, раз-пораз спыняўся ля чарговага саркафага з надпiсам, папярэджваў, каб апошнiя не адбiвалiся ад групы: у дваццацiкiламетровым, пракапаным у чатыры паверхi падземным могiльнiку лёгка заблудзiцца.
Элен, якая затрымалася на хвiлiну ля адной з нiш, хуценька дагнала астатнiх, пакрочыла побач з Паўлам.
– Вам не страшна тут? У мяне, прызнацца, ажно ворах па спiне, – сказала, узiраючыся ў постацi экскурсантаў, i занепакоена дадала: – А дзе ж мама?
– Пэўна, дзе-небудзь наперадзе, – неахвотна адказаў Павел. Ён нiколi не бачыў катакомбаў, таму ўсё, што адцягвала ўвагу ад незвычайнага вiдовiшча, яго раздражняла. I Элен, якая, папраўдзе, ад першага дня яму падабалася, не з’яўлялася выключэннем.
Раптам крык прарэзаў цiшыню. Ён быў тут, на гэтым бясконцым урачыстым могiльнiку, так недарэчы, што ўсе здрыганулiся ад нечаканасцi. На крык чалавека, якi заблудзiўся i гэткiм чынам гукае на дапамогу, ён быў непадобны, i гэта толькi дадавала яму вусцiшнасцi.
– Мама! – Элен з выразам жаху на твары кiнулася ў глыб калiдора.
Ванда Кiслеўскi ляжала ў лабiрынце недалёка ад крыпты Цэцылii1, нiбы баронячыся ад некага нябачнага, сутаргава грабала рукамi па сцяне. Вочы яе былi шырока раскрытыя, твар белы, як вата. Элен штосьцi цiха сказала, паднесла да носа мацi флакончык з нашатыром. Экскурсанты навыперадкi кiнулiся ёй дапамагаць, але яна жэстам спынiла iх.
– Не трэба нiчога. Звычайны прыступ клаустрафобii, зараз пройдзе.
Сапраўды, праз некалькi хвiлiн жанчына ачуняла. I ўжо да канца экскурсii не адыходзiлася ад дачкi i Паўла.
Калi праз паўтары гадзiны вярнулiся ў гатэль, непрыемнасць была так трывала забытая, што пра яе нават не ўспамiналi. Панi Ванда, жыццярадасная i гаманкая, выскачыла следам за моладдзю, падышла да Паўла.
– Ну, як вам сённяшняя вандроўка? – спытала ўсмiхаючыся. – Зноў не спадабалася?
– Наадварот, спадабалася, – адказаў ён. – Нават вельмi.
– Вось, а я вам што казала. Такi горад, як Рым, похапкам не спазнаеш. Яго паступова трэба ў сябе ўбiраць, крок за крокам.
Жанчына паправiла рукою ззаду рэмень плецака, хутка пайшла дарожкаю да будынка. Яе блакiтная кофта неўзабаве знiкла з абсягу.
– Як горача! – расшпiльваючы на грудзях чарговы, цi не перадапошнi гузiк кашулi, звярнуўся Павел да Элен. – У Чыкага гэтаксама спякотна?
– Не так, як тут. Але там гарачыня цяжэй пераносiцца, бо зашмат усюды шкла i бетону. Рым у параўнаннi з некаторымi амерыканскiмi гарадамi – аазiс. А ў вас як?
– У нас? – Павел сумеўся: як сказаць пра сваё, ды яшчэ чалавеку, якi хутчэй за ўсё i ўяўлення не мае аб тым, пра што пытаецца. – У нас... добра. Я маю на ўвазе – клiмат лагодны... А вы малайчына, гэтак рашуча паводзiлi сябе ў катакомбах!
– I нiчога звышнатуральнага! Я змалку ведаю пра мамiну хваробу, так што мела час прызвычаiцца... Яна займела гэтае паскудства ў Асвенцiме, пасля таго, як некалькi сутак прабыла ў адзiночнай камеры. I не дзiва. Уявiце: келля – ледзь стаць i то сагнуўшыся. А ёй шаснаццаць усяго.
На дзядзiнцы юнак i дзяўчына, студэнты з Канады, абое таўставатыя, у аднолькавых майках з надпiсам «Roma» гулялi ў бадмiнтон. Элен падышла да iх, сказала нешта па-англiйску. Маладыя людзi перапынiлi гульню, з выразам цi то страху, цi то грэблiвасцi на тварах пачалi штосьцi гаварыць дзяўчыне ў адказ.
– Заўтра маецца прыехаць з Таронта iх куратарка. Кажуць, вельмi злая кабецiна, – вяртаючыся да Паўла, патлумачыла Элен. – Дык выдумляюць, як ад яе пазбавiцца. Зрэшты, гэта не нашы праблемы. Раскажыце, як вы трапiлi ў Рым? Купiлi пуцёўку?
– Не. Я выйграў конкурс на лепшае... – ён на хвiлiну прыпынiўся, падшукваючы адпаведнае польскае слова, – на лепшае асвятленне каталiцкага жыцця ў адным часопiсе. Так што гэтае падарожжа – прэмiя.
– Дык вы журналiст?
– Гiсторык. Гiсторык, якi зрэдку займаецца журналiстыкай. А наогул я працую ў тэхнiкуме. Гэта такая спецыяльная сярэдняя ўстанова.
– Я, на жаль, нiчога не ведаю пра вашу краiну, – зноў вяртаючыся да перарванай тэмы, сказала Элен. – Хоць мацi мая, як вы, пэўна, здагадалiся самi па прозвiшчы, паходзiць з суседняй Польшчы. Там яна жыла, пакуль не трапiла ў сорак трэцiм у лагер. Пасля вайны яна нанялася за няньку ў адну амерыканскую сям’ю ў Чыкага. У Чыкага выйшла замуж i засталася назаўсёды. Там i я нарадзiлася. Дарэчы, пра Польшчу я, хоць польскую мову i няблага, як бачыце, засвоiла, таксама няшмат ведаю – галоўным чынам з мамiных аповядаў. Можа, калi збяруся з’ездзiць туды, паглядзець, як там жывуць людзi. Мiж iншым, айчым мой (ён памёр у пазамiнулым годзе), як i вы, займаўся журналiстыкай.
Ён прачнуўся ад адчування прахалоды ў нагах. Сонца было ўжо даволi высока, i па пакоi ваўсю мiтусiлiся сонечныя прамянi. За акном, не варушачыся, варажылi нешта сваё сосны, водар руж i магнолiй раз-пораз урываўся ў памяшканне праз расчыненае акно. Нават паверыць спрасоння было цяжка, што побач – агромнiсты горад.
Павел падхапiўся з ложка, выглянуў на балкон. I адразу ж убачыў на лаве ў альтанцы Ванду Кiслеўскi. Жанчына сядзела, абхапiўшы аберуч калена, i аб нечым засяроджана думала. Яе ценькая для кабеты гэткага ўзросту пастава на фоне абраселага гонкага бамбуку, якi рос наўкола альтанкi, здавалася адзiнокай i невыказна самотнай. Павел успомнiў учарашняе здарэнне ў катакомбах Калiкста, i пачуццё жалю да жанчыны агарнула яго. Ён ужо хацеў аклiкнуць яе, каб павiтацца, але не паспеў. На дзядзiнец уз’ехала таксi, затармазiўшы, спынiлася збоч летняга кафэ-тэрасы.
З машыны вылезла невысокага росту жанчына ў доўгай сукенцы, няўклюдна хiлячыся тулавам набок, моўчкi застыла ля багажнiка. Другi пасажыр, самавiты мужчына ў шэрым капелюшы, тым часам разлiчыўся з таксiстам. Затым яны абое: i вадзiцель, i пасажыр – таксама вылезлi з салона, падышлi да жанчыны. Пастава кабеты, хоць цяпер яна i старалася стаяць роўна, па-ранейшаму заставалася схiленай – выдавала нейкае калецтва. Мужчына штосьцi напаўголаса сказаў ёй, затым дастаў з багажнiка два новенькiя чамаданы, павольна пакрочыў дарожкаю да дзвярэй гатэля. Аднак не паспелi ён i жанчына параўняцца з альтанкаю, як Ванда Кiслеўскi падхапiлася з месца, з гучным воклiчам кiнулася iм насустрач.
– Фанi! – гэта было адзiнае, што зразумеў па-англiйску Павел.
Жанчыны абнялiся, пацалавалiся. I хоць прыезджая выглядала на дзесятак гадоў маладзей за тую, якая толькi што назвала яе па iменi, не паверыць, што яны не сяброўкi, было немагчыма.
Мужчына ўвесь гэты час, пакуль яны вылiвалi эмоцыi, цярплiва стаяў ўбаку. Затым падышоў да Ванды, схiлiў галаву ў паўпаклоне.
– Радая з вамi пазнаёмiцца, – сказала тая па-польску i тут жа, спахапiўшыся, штосьцi дадала па-англiйску.
– Не турбуйцеся, я добра ведаю польскую мову, – сказаў ён стрымана i падаў руку. – Тэд Рэйнальдс.
Ён хацеў яшчэ нешта сказаць, але не паспеў. На двор высыпала з гатэля купка студэнтаў, весела перагаворваючыся, накiравалася да альтанкi. Убачыўшы прыезджых, маладыя людзi вокамгненна змоўклi, разгублена заазiралiся па баках. I толькi праз колькi часу, крыху апамятаўшыся, вiдаць, ад сполаху, пачалi нясмела падыходзiць да жанчыны, каб прывiтацца. «I сапраўды, баяцца яны яе, – здагадваючыся, што гэта, мусiць, i ёсць тая куратарка, пра якую казала напярэдаднi Элен, падумаў Павел. – Хоць што ў ёй, апроч калецтва, незвычайнага?»
Калi ён праз пятнаццаць хвiлiн спусцiўся ўнiз, народу ў кафэ было няшмат. Але есцi нiхто не браўся, чакалi пачатку сумеснае малiтвы. Як правiла, яна кожны дзень прамаўлялася на iншай мове – па-англiйску, па-польску, на лацiне. Павел адчуваў, што неўзабаве дойдзе i да яго чарга казаць па-беларуску, i крыху хваляваўся: баранi Бог зрабiць што не так! Яшчэ ён хваляваўся i таму, што ўвесь час свайго побыту тут, за мяжою, адчуваў у адносiнах да сябе нейкую насцярожанасць уперамешку з цiкаўнасцю. Дык як успрымуць ягонае казанне? Дома, на Беларусi, ён наведваўся ў касцёл не так часта i прыкладным каталiком не быў. Ва ўсялякiм разе малiтвы перад ежаю не прамаўляў. Але зараз гэтага вымагалi абставiны, i ён з задавальненнем iм падпарадкаваўся.
Ксёндз Вацлаў, паляк з паходжання, якi ўвесь гэты час апекаваўся групаю, нарэшце дзынкнуў лыжкаю аб графiн, просячы цiшынi.
– Dzisiaj modlmy sie po bialorusku, – сказаў, дакранаючыся да Паўлавага пляча. – Prosze pana1.
Павел устаў з-за стала, пераадольваючы хваляванне, сказаў першыя словы.
Усё атрымалася вельмi добра.
– Маеце цудоўную дыкцыю, – калi ён скончыў гаварыць, зазначыла Элен i, пасоўваючы блiжэй да яго талерку, жартам дадала: – Гэта ўзнагарода за мужнасць.
Узнагарода, папраўдзе, была дарэчы: ён ад першага дня пакутаваў недахопам хлеба.
Але не толькi Элен выказала падтрымку. Тэд Рэйнальдс, якому разам з жонкаю вызначылi месца праз адзiн столiк ад Паўлавага, ветлiва кiўнуў яму здалёку. I потым, пакуль снедалi, Павел яшчэ двойчы лавiў на сабе ягоны пранiклiвы, прыязны пагляд. Жанчына, наадварот, нi на кога не зважала i ўся засяродзiлася на стравах. У дадатак да вераду, якi Павел заўважыў яшчэ з балкона, яна кепска валодала левай рукою. Студэнтаў, за столiкамi якiх усе папярэднiя днi панавалi тлум i гамана, амаль не было чуваць.
Канец сняданка, як заўсёды, зацягнуўся. Няспешна абменьвалiся навiнамi, цадзiлi, смакуючы, каву, а хто-нiхто, нягледзячы, што было яшчэ зусiм рана, i вiно з вадою. Элен падалася ў свой пакой ладзiць шык перад шпацырам па крамах, Павел праводзiў яе да дзвярэй, затым вярнуўся да агульнага стала, каб налiць яшчэ кавы.
– Excuse me, may I speak to a countryman?1 – Тэд Рэйнальдс, адсвечваючы акулярамi, стаяў перад iм у пачцiвым паўпаклоне.
– Я дрэнна гавару па-англiйску, – каторы раз за апошнiя днi дакараючы сябе за колiшнюю ляноту ў вывучэннi моваў, адказаў Павел. – Цi не маглi б вы перайсцi на польскую?
– Канечне, канечне, – мужчына зноў прыязна ўсмiхнуўся. – Я гадаваўся ў Польшчы. Хоць, як i вы, з паходжання беларус. Мае бацькi нарадзiлiся ў Вiлейцы. Вельмi прыемна сустрэць тут земляка. Я ў Iталii другi раз, а такая прыемнасць здараецца ўпершыню. Мусiць, вашы суайчыннiкi няшмат падарожнiчаюць. А вы з праўдзiвых беларусаў, цi толькi паводле пашпарта?
– З праўдзiвых.
– А вось маё прозвiшча – Рэйнальдс – не сапраўднае. Мае бацькi былi Рамiзнiкевiчы. Але для англасаксонцаў такое прозвiшча цяжка вымаўляць, дык бацькi яго памянялi, каб унiкнуць розных непаразуменняў. Я толькi пяць гадоў паспеў у Рамiзнiкевiчах пахадзiць. Што да iмя, дык яно ў мяне па-польску i па-беларуску гучыць, мабыць, аднолькава – Тадэвуш, Тадзiк. А як вас завуць?
– Павел.
– Павел... Прыгожа. Па-англiйску было б – Пол. Дарэчы, вы зусiм добра гаворыце па-польску.
– У нас ва унiверсiтэце быў факультатыў па польскай мове. Апроч таго, мая мацi, як i вашы бацькi, родам з былой Заходняй Беларусi, i я змалку чуў у вёсцы ў бабулi польскую гаворку.
– Зразумела. Вы не будзеце супраць, калi я падсяду да вашага стала? Не? Тады я пайду папярэджу Фанi.
Тэд Рэйнальдс накiраваўся да жонкi, побач з якою ўжо сядзела Ванда Кiслеўскi, нешта ёй сказаў. Жанчына азiрнулася на Паўла, згодна хiтанула галавой.
– Ну, вось, Фанi пры справе, так што можна крыху расслабiцца. Ведаеце, два гады таму ў яе быў цяжкi iнсульт. I зараз цiск не-не ды i падскочыць. А тут змена клiмату. Словам, цяжкасцi. На шчасце, знаёмыя неспадзявана знайшлiся. Бачыце жанчыну побач з Фанi?
– Я ведаю яе, гэта Ванда Кiслеўскi.
– Правiльна. Дык вось, яны з Фанi – даўнiя прыяцелькi. Ванда i матка Фанi разам былi ў Асвенцiме. I пасля вайны Фанi некалькi разоў ездзiла да iх у Чыкага. Я дагэтуль нi разу нi маткi, нi дачкi не бачыў, толькi на здымках. Бо ўсё жыццё, ведаеце, будаўнiком рабiў, не да падарожжаў было. Затое зараз, калi выйшаў у адпачынак, шмат маю вольнага часу... Спадзяюся, мы з вамi будзем яшчэ мець магчымасць пагутарыць. – Тэд Рэйнальдс шчыра ўсмiхнуўся. – Вы згодны?
– Вядома, згодзен.
Рэйнальдс дапiў каву, i перш чым Павел надумаўся, што сказаць, каб прадоўжыць размову, падняўся з месца, накiраваўся да свайго стала. Праз колькi хвiлiн ён з Фанi, пабраўшыся, як маладзёны, за рукi, крочылi абсаджанаю ружамi дарожкаю да альтанкi.
– Пан Рудак, я бачыла, вы ўжо пазнаёмiлiся з Тэдам Рэйнальдсам! – ля стала стаяла Ванда – узбуджаная, нервовая – як наэлектрызаваная. – Ён вам спадабаўся?
– Не Рудак, а Руднiцкi, – паправiў яе Павел.
– О, даруйце! – жанчына на момант сумелася, не чакаючы адказу, працягвала сваю тыраду. – Вельмi добры, цудоўны чалавек! Фанi гэтак з iм пашанцавала! Вось каб яшчэ i Пан Бог пра яе не забываўся...
У аўтобусе было нават крыху прахалодна. Пасля гарачынi, што ўвесь час даймала на вулiцы, гэта, вiдаць, не аднаму Паўлу ўяўлялася раскошаю. Ледзь паспяваў аўтобус стаць на прыпынку, як людзi iмгненна запаўнялi салон, займалi зручнае месца мiж вокнамi, на скразняку.
Дзiўна, але за тыдзень, якi ён прабыў у вечным горадзе, Паўлу толькi сёння ўпершыню ўспомнiлася Беларусь. I справакавала ўспамiн захаванне братоў Кiрылы i Мяфодзiя ў сутарэннi-могiльнiку царквы Сан Клементэ.
Шкада, па-беларуску няма ля той магiлы нiякага надпiсу. I што дзядзькi Андрэя няма побач, таксама шкада. Ён, Павел, шмат чым абавязаны старому. Адчуванне слова, пачуццё крэўнае зацiкаўленасцi ў яго захаваннi, урэшце, любоў да гiсторыi – усё гэта стала неад’емнаю часткаю ягонага жыцця найперш з дзядзькавай дапамагаю. Бадай, i школа ў гэтым сэнсе не дала яму гэтулькi, колькi даў Юстынавiч, дакладней – немудрагелiстыя ягоныя ўрокi-аповяды. Нетаропкiя, прасякнутыя ненавязлiваю, але такою самавiтаю павагаю да ўсяго роднага, яны назаўжды сталi Паўлавай i сутнасцю, i радасцю, i болем. Зрэшты, ён зразумеў гэта як след тут, у Рыме.
Тым часам пад’ехалi да гатэля. Гарачыня, на якую ўсе i забылiся, пакуль трэслiся ў аўтобусе, зноў бесцырымонна нагадала пра сябе, дыхнула ў твар пахам размяклага асфальту i гару.
Збоч увахода на тэрыторыю гатэля маленькi пажылы iтальянец гандляваў, як i ўсе папярэднія днi, садавiнаю. Ён тут усiх ведаў i зараз, убачыўшы здалёк Паўла, заўсмiхаўся насустрач ветлiваю, шчыраю ўсмешкай. Нягледзячы на спёку, мужчына быў у ботах. Другiя, новенькiя, нiбы выстаўленыя на продаж разам з памiдорамi, стаялi на адным з латкоў. Жанчына, якая толькi што купiла з паўкiло вiшань, трымаючы iх воддаль у выцягнутай руцэ, штосьцi энергiчна даводзiла гандляру. I толькi калi яна ўжо сабралася адыходзiць i павярнулася да Паўла тварам, ён пазнаў яе.
– А, вы! – Элен узяла яго пад руку, i яны пайшлi да брамы. – Дзе былi сёння? Што бачылi?
– Быў у царкве святога Клемента. Там пахаваны Кiрыла i Мяфодзiй, вынаходнiкi нашага алфавiта.
– Цiкава. А я вось вырашыла ягадамi паласавацца. I заадно пагутарыла з абарыгенам, як бачыце.
– Вы ведаеце iтальянскую мову?
– Дастаткова, каб паразумецца з чалавекам.
– I што цiкавага сказаў вам абарыген?
– Ну, расказаў пра сябе. Пра тое, што жыве ў вёсцы i штогод гандлюе вось на гэтым месцы. Што двое яго сыноў жывуць у Рыме, але наведваць яго тут удзень саромеюцца i прыязджаюць, каб забраць яго i палатку, калi сцямнее. Вы бачылi боты? Гэта ён купiў новыя, каб абуваць у дождж пасвiць козаў. У яго чатыры старыя казы i шэсць маладых. Вам даводзiлася пiць казiнае малако?
– Не.
– Мне таксама не даводзiлася. I наогул я не ведаю вёскi. Гэта нядобра. Бо, што там нi кажы, блiзкасць да прыроды стымулюе творчасць. Я казала ўжо вам, што калi-нiкалi малюю? Не? Дык цяпер ведайце, што малюю. На жаль, Чыкага не з тых мясцiн, што могуць натхнiць. Але, можа, Iталiя гэта зробiць? Дарэчы, мой бацька таксама быў мастак. Ён памёр, калi я была зусiм малая. Цi спадабалася вам мiсiс Рэйнальдс?
– Не ведаю, што сказаць... Я толькi два разы яе бачыў.
– I я не нашмат больш. Яна дачка мамiнай сяброўкi. Калi я мiнулы раз, помнiцца, казала вам пра куратарку з Канады, я нi сном, нi духам не магла ўявiць, што гэта будзе Фанi. Мама таксама нiчога не ведала, так што поўная неспадзянка i для яе, i для мяне. А мiстэр Рэйнальдс – такi абыходлiвы чалавек, праўда? Фанi расказвала маме, якi ён быў з ёю цярплiвы, калi яе паралiзавала.
– Здаецца, неблагi чалавек, – сказаў Павел. – Да таго ж мой зямляк, беларус.
– Беларус? – Элен прыпынiла хаду ад здзiўлення. – Але ж прозвiшча яго, здаецца, цалкам англiйскае. I потым – што такое беларус? Вы мне нiчога пра сваю краiну не расказалi, дык я ў мамы запыталася. Яна сказала, што раней нiякай Беларусi не было, а былi крэсы. Гэта праўда?
– Тэарэтычна – праўда.
– Дык тады, можа, i беларусаў нiякiх няма?
– Няма? А я хто?
– Вы? – дзяўчына сумелася. I праз хвiлiну, падумаўшы крыху, паўжартам дадала: – Сiмпатычны малады чалавек, вось хто. I... беларус, калi вам так хочацца.
Рэйнальдсы адпачывалi за столiкам пад пальмамi. Фанi гартала нейкi часопiс. Тэд кармiў сабаку, якi сiестнiчаў тут жа, побач з людзьмi, вольна раскiнуўшыся на траве ля сваёй агромнiстай, як i сам ён, будкi. Ён быў тут за вартаўнiка шмат гадоў, але нiхто дагэтуль, калi верыць абслузе, ягонага брэху не чуў.
Тэд Рэйнальдс быў у шортах i лёгкай тэнiсцы. Жонка яго, наадварот, была апранута зусiм не па-летняму. На ёй былi цёплы ваўняны джэмпер з нейкiм авангардысцкiм малюнкам на грудзях i чорныя вельветавыя штаны. У такiм адзеннi яна выглядала побач з мужам на фоне экзатычнай паўднёвай раслiннасцi крыху недарэчна. Асаблiва псавала ўражанне стужка на галаве, якая цi то наўмысна была завязана абручам над самымi бровамi, цi то збiлася неўпрыкмет, а гаспадыня нiяк не магла даўмецца яе паправiць. Убачыўшы Паўла, Рэйнальдсы ажывiлiся.
– Дзень добры! – павiтаўся ён. – Не перашкоджу вам?
– Не, што вы! – адказаў Тэд i паказаў на крэсла побач з сабою. – Наадварот, будзем радыя, калi да нас далучыцеся. – Вось, пазнаёмцеся, мая жонка Фанi. Фанi, гэты малады чалавек – мой зямляк. Памятаеш, я казаў табе? Яго завуць Павел.
Жанчына слаба, быццам праз сiлу, усмiхнулася, трымаючыся адною рукой за лоб, паднялася з месца.
– Вельмi прыемна, – сказала нейкiм цiхмяным, як бы здушаным, голасам. – Прабачце, але мне надта ж балiць галава. Так што мушу, вiдаць, вас пакiнуць адных. Прабачце.
– Я завяду цябе ў нумар. – Тэд таксама ўстаў. – А вы пачакаеце мяне тут, Павел?
– Пачакаю.
– Добра, я хутка.
Сапраўды, чакаць давялося нядоўга. Тэд вярнуўся лiтаральна праз некалькi хвiлiн.
– Не ведаю нават, што рабiць, – сказаў сумна, падаючы Паўлу бляшанку з пiвам. – Што нi дзень, то галаўныя болi. I лекi нiякiя не дапамагаюць. Прапанаваў вярнуцца назад, у Канаду, – катэгарычна адмаўляецца. Што будзе з усяго гэтага, не ўцямлю. – Тэд адкаркаваў сваё пiва, адпiў некалькi глыткоў. – Дарэчы, каб не забыцца... Вось, хачу ў вас спытаць: што такое – недарэка? Матка мая на бацьку так казала, калi вельмi злавалася. Потым яна памерла, i так гэтае слова i засталося нявызнаным. I больш запытацца не было ў каго. Не-да-рэ-ка. Гэта па-беларуску?
– Па-беларуску. Недарэкам называюць няўмелага, някемлiвага чалавека. Цi негаспадарлiвага таксама.
– Вось што! Цяпер зразумела. Мой бацька заўсёды трапляў у нейкiя несуразныя сiтуацыi. Узяўся гандляваць гадзiннiкамi – прагарэў. Пачаў гуляць на бiржы – напаткала няўдача. Або вось яшчэ выпадак. Аднойчы, вяртаючыся ўначы з працы, падабраў на вулiцы старога яўрэя. У таго здарыўся сардэчны прыступ, i бацька выратаваў яму жыццё. Гэты Фельдман аказаўся нябедным чалавекам. Да таго ж ён быў адзiнокi i праз год, памiраючы, адпiсаў свайму выратавальнiку рыбны магазiнчык. Дык што вы думаеце? Бацька так захапiўся дабрачыннасцю, што не паспелi мы i азiрнуцца, як магазiна таго не стала, Вось я i думаю: можа, i я гэткi самы... недарэка, як нябожчык тата? А наогул сярод беларусаў шмат такiх?
– Хапае, – Павел дапiў пiва, шпурнуў парожнюю бляшанку ў сметнiцу. – Але ж i дзiўныя ў вас клопаты, Тэд.
Дзень прайшоў неяк няўдала. На плошчы Навона Паўла нечакана заспеў дождж. Ды такi спорны, што ён i азiрнуцца не паспеў у пошуку схову, як змок наскрозь. Затым, пакуль брыў незнаёмымi вулкамi да замка Сант’Анджэла, згубiў гадзiннiк. I ўрэшце, ужо ў аўтобусе, пакуль валаводзiўся з кампосцерам, што як на злосць нiяк не жадаў уключацца, ажно на чатыры хвiлiны перасягнуў тэрмiн дзеяння бiлета i ледзь не быў аштрафаваны кантралёрам. На шчасце, даведаўшыся, што ён iншаземец («О, Russia!»), вусаты дзядок у форменным адзеннi тут жа страцiў да яго iнтарэс i лiтасцiва дазволiў даехаць да месца «зайцам».
Ля гатэля i ўнутры яго панавала звыклае для гэтага часу сутак ажыўленне. Людзi сядзелi купкамi ў альтанках цi проста на траве, абмяркоўвалi планы на наступны дзень. Да ад’езду заставалася трое сутак, i кожны iмкнуўся запоўнiць iх з найбольшаю карысцю.
Рэйнальдсы, на гэты раз у аднолькавых шэрых лёгкiх касцюмах, прагульвалiся па двары. Тэд трымаў жонку пад руку, так што яе вераду было амаль не вiдно. Убачыўшы Паўла, яны павольна пайшлi яму насустрач. У гэты ж момант з дзвярэй гатэля выбегла Ванда Кiслеўскi. Яна была адна i нешта не ў гуморы. Ва ўсялякiм разе, калi Павел з ёю павiтаўся, яна толькi ледзь-ледзь хiтанула ў адказ галавою. Але самае дзiўнае было тое, што Рэйнальдсаў яна наогул праiгнаравала. Прайшла мiма i нават не зiрнула ў той бок, быццам не заўважыла. Павел бачыў, як змянiлася з твару пры яе з’яўленнi Фанi, як нешта цiха сказала мужу. Затым кiнула яго аднаго на сцежцы, хуценька пакрочыла да дзвярэй кафэ.
Павел падышоў да Тэда.
– Вось, зусiм мая раскiсла, – сказаў той цiхмяным, як не сваiм, голасам. – Разнервавалася, месца не знаходзiць...
– Якая-небудзь непрыемнасць?
– Ну, вядома ж, не на пустым месцы ўсё. Што нi кажы, а жанчыны ёсць жанчыны, – Тэд дасадлiва махнуў рукою. – Нiколi не ведаеш, што ад iх чакаць... Усё добра было, i раптам на табе – не падзялiлi нейкую трасцу. I трэба нам было тут сустрэць гэтых Кiслеўскi... Так недарэчы гэтая звада!
– Дык памiрацца! – паспрабаваў супакоiць старэйшага таварыша Павел. – Цi варта гэтак сур’ёзна ўспрымаць звычайнае непаразуменне.
– Каб жа звычайнае! Вы не ведаеце, якая мая Фанi заюшлiвая. Ды i Ванда, вiдаць па ўсiм, не лепшая. А тут справа не абы-якая, можна сказаць, сямейны дабрабыт на кон пастаўлены.
– Сямейны дабрабыт?
– А вы што думалi? Я з-за драбязы гэтак хваляваўся б? Не, тут сур’ёзная справа. Вы правiльна напачатку выказалiся – непрыемнасць. Бачыце, Ванда, яна... Карацей кажучы... бацька Элен – ён сапраўды мастак, толькi ў iншым сэнсе. Ён кiлер, забойца. Не вылазiць з турмаў. Аднак Элен пра тое нiчога не ведае. I нiхто не ведае, апроч самой Ванды, нас з Фанi ды маёй цешчы. I вось зараз Фанi пагражае, што раскажа дзяўчыне праўду. Уяўляеце, чым усё можа скончыцца? – Тэд уздыхнуў. – Жанчыны такiя непрадказальныя iстоты! Вы жанаты, Павел?
– Пакуль не. Але сталую сяброўку маю.
– Вось, сяброўка стане жонкаю, тады i згадаеце мае словы. Дарэчы, вы не хацелi б прагуляцца на свежым паветры? Кажуць, тут недалёка валяецца пахавальны саркафаг Нерона. Нiбыта гараджане знарок выкiнулi яго за рысу горада, каб не паскудзiў памяцi... Дык, можа, прашпацыруем да яго?
– Я чуў, гэта недаказаная версiя. Да таго ж i месца тое далекавата, наўрад мы да вячэры паспеем туды i назад.
– Ну, тады проста давайце выйдзем за браму. Усё ж лепей, чым тут, на гэтым пятачку, вар’яцець.
Аднак, выйшаўшы за браму, трапiлi не ў лепшую вар’ятню. Аўто на вулiцы было так шмат, што здавалася, паток iх нiколi не скончыцца.
Палатка сiньёра Паскуалiнi, што, вiдаць, не зважаў нi на машыны, нi на несцiханы гул ды гар, якiм яны атручвалi ўсё наўкола, па-ранейшаму стаяла на сваiм месцы. Новыя боты, якiя дагэтуль красавалiся на самым вiдным латку, цяпер тулiлiся ўнiзе, збоч скрынь з садавiнаю. Малады чалавек гадоў дваццацi пяцi, дужы, мускулiсты, лёгка падымаў скрынi адну за адною ў кузаў невялiкага, размаляванага рэкламнымi надпiсамi фургончыка. Сам сiньёр Паскуалiнi увесь той час, пакуль маладзец завiхаўся ля скрынь, стаяў ззаду машыны i з абыякавым выглядам падаваў кароткiя каманды. I толькi калi дайшла чарга да ботаў i хлопец выпрастаў рукi, каб узяць iх, iмгненна ажыў, схапiў гумовiкi абедзвюма рукамi, асцярожна, бы найвялiкшую каштоўнасць, паклаў у свой пляцак.
Згрузiўшы скрынi ў фургон, маладзейшы закурыў, узяўся разбiраць палатку. Сiньёр Паскуалiнi тым часам падаўся да калонкi – папiць.
– Puoi piu velocemente, padre? – аклiкнуў яго хлопец. – Ta sai, sоnо in tretta.
– Тu hai vergogno dime, vado a Robert.2 – адказаў гандляр i, выцiраючы на хаду з вуснаў кроплi вады, няспешна пашкандыбаў да аўтобуснага прыпынку.
Сын завёў матор фургона, не дачакаўшыся, пакуль несамавiтая бацькава пастава знiкне за паваротам, газануў з месца.
Павел i Тэд абмiнулi калонку, падалiся тратуарчыкам улева, туды, дзе бачна было, дамы неўзабаве канчалiся i пачыналася цi то поле, цi то нейкая пустка.
– Дзiўны гэты Паскуалiнi, – каб прадоўжыць перарваную размову, сказаў Павел. – Не давярае, мабыць, нiкому.
– Тут надта i не надавяраешся. Толькi спусцi вока з чаго – адразу ўкрадуць. Нават у касцёле на хвiлiну нельга нiчога без нагляду пакiнуць.– Тэд Рэйнальдс гаварыў не гучна, але разважлiва i ўпэўнена.
«Як мой бацька», – падумаў Павел. Тэд, якi кожны раз неўпрыкмет выяўляў новыя беларускiя рысы, падабаўся яму ўсё больш i больш. Адзiнае, што па-ранейшаму яго крыху бянтэжыла i насцярожвала, быў пагляд канадца. Наогул шчыры i даволi адкрыты, ён часам рабiўся нейкi занадта ўжо дапытлiвы.
За апошнiм будынкам, сапраўды, пачыналася поле. Справа ад яго, там, дзе буяў раслiннасцю лог, тулiлася нейкая невялiчкая забудова накшталт хлеўчука. Да яе вяла вузкая, ледзь бачная ў чэзлай траве сцяжына. Туды яны не згаворваючыся i падалiся. Але не паспелi прайсцi i дзесятак метраў, як раптам пайшоў дождж. Ён пачаўся лiтаральна з нiчога – з невялiчкай зусiм аблачыны, што нават не здолела як след засланiць сабою сонца. Хоць, як i ўчора на плошчы Навона, кроплi былi наўздзiў буйныя i спорныя. Ва ўсялякiм разе зямля пад нагамi вандроўнiкаў iмгненна зрабiлася вязкай.
– Прашпацыравалi! – сасморгваючы аб край бардзюра глiну з падэшвы, незадаволена сказаў Тэд. – I вось паглядзiце, зараз i скончыцца.
I сапраўды, ледзь паспеў ён тое сказаць, як дождж стаў слабець i неўзабаве, брызнуўшы яшчэ колькi разоў дзеля прылiку, зусiм перастаў.
– Дык, можа, далей пройдзем, – няўпэўнена прапанаваў Павел. – Неба вунь якое яснае.
– Ага, вер ты яму, – Тэд са шкадаваннем глядзеў на размяклыя туфлi. – Узляцiць зноў хмурына няўрокам, i боўтайся тады сярод тванi. Ды i вячэраць час. I з заўтрашняю экскурсiяй трэба вызначыцца. Вы куды збiраецеся?
– Напэўна, у Асiзi. А вы?
– Я на Монтэ-Касiна хацеў бы. Ды высакавата, ведаеце, Фанi можа кепска стаць ад перападу цiску. А ў Асiзi мы два разы ўжо былi. Так што давядзецца, вiдаць, у гасцiнiцы кукаваць.
Праз чвэрць гадзiны былi ў гатэлі. Фанi, узрушаная, з блiскучымi вачыма, сустрэла мужа ля ўвахода, штосьцi нашэптваючы на вуха, павяла ў свой пакой.
Ранiца наступнага дня выдалася цiхая i ясная. Седзячы ў паўпустым салоне аўтобуса, Павел бачыў, як выходзiлi адзiн за адным з кафэ экскурсанты, рассаджвалiся па сваiх месцах. Рэйнальдсаў сярод iх не было. Затое ў апошнюю хвiлiну прыбегла Ванда Кiслеўскi – пажадаць шчаслiвай дарогi дачцэ, якая ўжо сядзела ў аўтобусе ззаду за Паўлам.
У другiм канцы дзядзiнца стаяў яшчэ адзiн аўтобус – на Монтэ-Касiна. У iм народу было яшчэ менш, як у асiзскiм, але зараз амаль усе, што выходзiлi са сталоўкi, накiроўвалiся туды. Сярод iх быў i Тэд Рэйнальдс. Ён шпарка перасек пляцоўку перад альтанкаю, даядаючы на хаду бутэрброд, увайшоў у салон. Выглядаў ён кепска, як з бяссоннае ночы: твар белы, вочы запалыя, з чырванню наўкола зрэнак. Убачыўшы Паўла, ён рэзка змянiў накiрунак хады, увайшоў у аўтобус.
– Усё-такi вырашылi ехаць? – прывiтаўшыся, сказаў Павел. – А як жонка? Лепш ёй?
– Не сказаць каб лепш, але i не горш. Але галоўнае – з Вандаю памiрылася. Так што ў выпадку чаго будзе каму за ёй прыгледзець. Шкада, што не разам едзем, а то б дарога ў размове хутчэй праляцела. Ну, шчаслiва вам!
Вадзiцель зачынiў дзверы, асцярожна, каб не паламаць зараснiкi бамбуку, вырулiў з цеснага дворыка на праезную частку, збоч якой ужо гандляваў, нягледзячы на гэткi раннi час, маленькi сiньёр Паскуалiнi.
Асiзi аказалiся невялiчкiм гарадком, аднак агледзiны яго расцягнулiся амаль на цэлы дзень. Спачатку павольна падымалiся ўгору да Нiжняга касцёла, затым нечага доўга чакалi на шматлюднай, запруджанай турыстамi тэрасе. I калi, нарэшце, група сабралася перад уваходам у базiлiку святога Францiшка, было ўжо тры гадзiны.
Прабегшы збольшага вачамi па знакамiтых фрэсках, Павел у лiку першых выскачыў на вулiцу. Вельмi хацелася пiць, але да кавярнi, якую нагледзеў па дарозе сюды, было далекавата. Прыйшлося чакаць, пакуль выйдуць з касцёла астатнiя.
Элен, на гэты раз нейкая стомленая i крыху быццам панылая, падышла да яго, узяла пад руку.
– Ну, як вам Джота? – спытала i, не чакаючы адказу, дадала: – Занадта ўсяго, цi не праўда? А гарадок сам нiшто сабе, даволi прыемны. Якраз такi, як мне мама апавядала.
– Чаму яна не паехала з намi?
– Пабаялася. Бачыце, якое тут усё маленькае, цеснае. Вунь якiя дворыкi – да клетак падобныя. Гэта нагадвала б ёй камеры i, напэўна, справакавала б абвастрэнне хваробы. Дык мы i вырашылi не рызыкаваць. Да таго ж яны з Фанi памiрылiся, дык калi што якое, дапамогуць адна адной. Наогул, не разумею, што яны не падзялiлi. Такiя ж былi прыяцелькi ўвесь час... Думаю, перш за ўсё Фанi вiнаватая. Бо ў мамы такi характар, што з ёю немагчыма пасварыцца. А Фанi... Нездарма яе студэнты не любяць. Вы заўважылi гэта? Не ўяўляю, як Тэд з ёю жыве. – Элен энергiчна трасянула галавою, не адпускаючы Паўлавай рукi, накiравалася да дзвярэй блiжэйшае кавярнi. – Пакуль усе нас дагоняць, якраз па марожаным паспеем з’есцi. Я, сорам прызнацца, дагэтуль з кiвi не пакаштавала.
Гэтым разам аўтобус у двор не паехаў. Высадзiўшы пасажыраў ля брамы, вадзiцель хуценька развярнуўся i праз хвiлiну-другую вырулiў назад, на праезную частку.
Сiньёр Паскуалiнi, як заўсёды, быў на месцы. Ягоныя вялiкiя вочы, звычайна ясныя i лагодныя, глядзелi на свет з нямым дакорам. Ён ледзь прывiтаўся з маладымi людзьмi, а калi Элен спытала яго штосьцi па-iтальянску, адказаў коратка, адным сказам.
– Укралi боты! – дагнаўшы Паўла ўжо ля альтанкi, з абурэннем сказала дзяўчына. – I каму магла спатрэбiцца такая драбяза!
Ужо пайшла дзесятая гадзiна, а жанчын усё не было. Тэд, аўтобус якога вярнуўся з экскурсii значна раней за Паўлаў, падняўся з-за стала.
– Яны тут недзе, недалёка, – сказаў рашуча, кiруючыся да выхада. – Цi не саставiце мне кампанiю ў пошуках, Павел?
– Канечне, – Павел згодна хiтануў галавою. Ён быў вольны, як птушка, i сядзець у адзiноце на тэрасе ў гэты перадапошнi рымскi вечар зусiм не хацелася. Да таго ж з паўгадзiны таму скончылася навальнiца, i на дварэ ў параўнаннi з душным памяшканнем дыхалася куды лягчэй.
За брамаю сiньёр Паскуалiнi, не зважаючы на познi час, усё яшчэ гандляваў садавiнаю. Зрэшты, тое наўрад можна было назваць гандлем. Стары проста сядзеў на скрынi збоч палаткi i курыў цыгарэту. Убачыўшы Тэда i Паўла, ён падхапiўся з месца, жэстыкулюючы, адхiнуў убок цырату, якою быў запяты нiз прылаўка.
Боты, нядаўна новыя i чыстыя, выглядалi так, быццам у iх прайшлi па суцэльнай глiне добры дзесятак вёрст. Сiньёр Паскуалiнi асцярожна ўзяў iх за халявы, падняў угору.
– Што, знайшлася згуба? – голас Элен, якую тут нiхто не чакаў, гучаў усхвалявана. – Gli stessi?1
– Gli stessi.
– Дзiўна, – Элен заклапочана пераводзiла погляд з аднаго мужчыны на другога. – Але я вельмi хвалююся за маму i цёцю Фанi. Дзе яны могуць быць? Студэнты кажуць, чулi, нiбыта яны зноў пасварылiся. Гэта ўсё так трывожна i непрыемна. – I яна зноў сказала штосьцi па-iтальянску гандляру.
Той прыклаў палец да скронi, нiбы ўспамiнаючы нешта, затым энергiчна затрос галавою: «Si, si, signora!»
З ягоных слоў, якiя Элен тут жа збольшага ператлумачвала Тэду i Паўлу, вынiкала... Ён не ўпэўнены, але гадзiны дзве таму цi болей, яшчэ да навальнiцы, бачыў дзвюх жанчын. Адна з iх кульгала. Яны абмiнулi ягоную палатку i скiравалi ўлева, да калонкi. У яго было шмат пакупнiкоў, таму ён больш нiчога не заўважыў... Во каб ён ведаў загадзя, што ўсё гэта спатрэбiцца! Не, яны не сварылiся, наадварот, паводзiлi сябе вельмi рахмана! Праўда, тая, што накульгвала, выглядала зусiм хворай i ўвесь час трымалася за лоб. Так, гадзiны дзве-тры мiнула, як яны тут былi. Ён добра памятае, бо акурат пад’ехаў Раберта, каб запытацца, у колькi яго забраць. Раберта не тое, што Марыо, ён бацькам не грэбуе. Было каля паловы сёмай, а можа, i сем, дакладна сказаць не можа. Потым пайшоў дождж. А калi ён скончыўся, боты стаялi – о, дзiва! – там, дзе стаялi да таго, як iх укралi!
– Трэба паглядзець у тым хлеўчуку. – Тэд махнуў рукою ў бок поля, не чакаючы згоды маладых людзей, шпарка пакрочыў наперад. Павел i Элен пайшлi следам за iм.
– Слухайце, куды вы нас ведзяце? – калi ўжо ўвайшлi ладны кавалак адлегласцi, раптам запратэставала дзяўчына. – Збiраецеся тут iх шукаць, на пустцы? Што яны тут забылiся?
– Але ж гэты Паскуалiнi сказаў... – спрабаваў супакоiць яе Павел.
Нясмелая ягоная спроба, аднак, не дала вынiку. Не паспеў ён i фразу скончыць, як Элен ужо крочыла назад, да магiстралi.
– Хай iдзе, не чапайце, – сказаў стомлена Тэд. – Абыдземся без яе.
Жанчыны нiбы спалi. Калi Павел следам за Рэйнальдсам зазiрнуў у адзiнае акно (дзверы былi зачынены), то ўбачыў iх упобачкi на нейкiх дошках. Абедзве ляжалi галовамi да ўвахода i ў паўзмроку памяшкання былi так падобныя адна на адну, што разабраць знадворку, праз брудную шыбу, дзе каторая, было немагчыма.
Тэд штурхнуў дзверы, яны не адчынiлiся – замок трымаў надзейна.
– Давядзецца лезцi праз акно, – Тэдаў голас гучаў усхвалявана.
– Можа, палiцыю варта выклiкаць, – няўпэўнена азваўся Павел.
– Спачатку самi паглядзiм.
Тэд адагнуў ключамi цвiчкi на шкле, i праз хвiлiну ягонае надзiва гнуткае для чалавека гэткага ўзросту цела знiкла ў вызваленым ад шыбы ваконным праёме.
Павел, не раздумваючы, нырнуў следам за iм.
Тая з жанчын, што ляжала блiжэй да акна, была Ванда. Яна ўвесь час хрыпела, i калi мужчыны наблiзiлiся да яе, толькi ледзь-ледзь прыадкрыла вочы i прыўзняла белы, як снег, твар. Затым нечакана ўскочыла з месца, не выпускаючы з рук жалязяку, якая быццам прылiпла да яе параненых далоняў, кiнулася да дзвярэй, забiлася ў iстэрыцы.
Фанi, наадварот, здавалася, i не думала падымацца. Тэд некалькi разоў аклiкнуў яе, але яна нават не варухнулася ў адказ. Тады ён апусцiўся побач з жонкаю на каленi, прасунуў унiз руку, пачаў мацаць пульс.
– Здаецца, няма, – сказаў, палатнеючы з твару.
Трое з палiцыi – адзiн, як здагадаўся па гаворцы Павел, быў камiсар, пратрымалi iх у хлеўчуку амаль гадзiну. Спачатку ўважлiва ўсё аглядалi, затым, параiўшыся, узялiся даследаваць дзверы. Замок, якi яны адчынiлi пры ўваходзе з дапамогаю адмычкi, быў аўтаматычны. Гэта давала падставу меркаваць, што жанчыны хутчэй за ўсё апынулiся ў пастцы выпадкова.
Затым пачалося дазнанне. Тэдавых ведаў iтальянскай мовы для таго, каб паразумецца, аказалася недастаткова, i камiсар выклiкаў па рацыi перакладчыка. Сын сiньёра Паскуалiнi Раберта, якога прывезлi у якасцi сведкi, увесь час, пакуль чакалi перакладчыка, нецерпялiва пазiраў на гадзiннiк: стары гандляр адчуваў сябе не вельмi добра i прасiў сына вярнуцца як мага раней. Праз дваццаць хвiлiн з’явiўся перакладчык. Гэта быў кволы нязграбны мужчына гадоў сарака, з няпэўнаю, як з пахмелля, паходкаю i доўгiм вострым носам.
Камiсар задаваў пытаннi, а Тэд адказваў – за сябе i калi-нiкалi, ператлумачваючы, за Паўла. Апошняе камiсару не надта спадабалася. Выказаўшы незадаволенасць, што не папярэдзiлi, каб замовiць перакладчыка з польскай, ён, аднак, неўзабаве супакоiўся. Тэд адказваў дакладна, без залiшнiх эмоцый, таму справа рухалася даволi хутка.
I Ванда Кiслеўскi, ледзь толькi апынулася на паветры, адразу ачуняла i ужо сама магла даваць паказаннi. Ва ўсялякiм разе, калi камiсар з дапамогаю перакладчыка звярнуўся да жанчыны з пытаннем, яна тут жа, не раздумваючы, адказала...
Яны з Фанi тут паблiзу гулялi, i калi ўзляцела вiхура з дажджом, рашылi схавацца ў хлеўчуку. Увайшлi ў памяшканне i ўбачылi ў дальнiм куце два сiлуэты. Фанi, хоць увесь час i наракала на дрэнны зрок, адразу пазнала ў iх сваiх студэнтаў. Напалоханыя нечаканым з’яўленнем настаўнiцы, маладыя людзi апромеццю кiнулiся да дзвярэй i, уцякаючы, гэтак моцна бразнулi iмi, што спрацаваў замок. У Фанi, якой i дагэтуль было нядобра, ад хвалявання цiск падскочыў яшчэ больш. Яна глытнула дзве таблеткi, але гэта не дапамагло. Ёй стала так кепска, што яна павалiлася на падлогу. Усё, што было далей, яна, Ванда, памятае вельмi дрэнна, як скрозь сон. Адно, што выразна ўелася ў памяць, – адчуванне панiкi ў той момант, калi гэта здарылася з Фанi... Астатняе яны ведаюць.
– Таблеткi? – камiсар асцярожна расчынiў сумачку нябожчыцы, дастаў пудэлак з лекамi. – Гэтыя?
– Можа, дакладна сказаць не магу, бо не бачыла... Але, здаецца, Фанi выцягнула iх прама з кiшэнi.
Урачы, якiя ўвесь гэты час, што цягнулiся роспыты, даследавалi цела, склалi свае прычындалы, накiравалiся да дзвярэй.
Праз чвэрць гадзiны картэж з чатырох палiцэйскiх машын вырушыў ў накiрунку цэнтра.
Павел дарэмна чакаў Тэда Рэйнальдса. Ванда, якая вярнулася з допыту на таксi а першай гадзiне ночы, паведамiла, што ён застанецца ва ўчастку да ранiцы. Паводле заключэння медэкспертаў, Фанi памерла ад iнсульту. Але даследаваннi працягваюцца, таму крэмiраваць яе можна будзе не раней як праз суткi.
Адразу пасля сняданку прыехалi людзi ад камiсара, каб завезцi на допыт хлопца i дзеўку, якiх жанчыны заспелi ў хлеўчуку. Назад iх прывезлi хутка, i амаль следам за iмi вярнуўся i Тэд. Выглядаў ён так сабе.
– Калi вы не супраць, я хацеў бы ля вас пабыць, – сказаў, звяртаючыся да Паўла. – Мне вельмi дрэнна зараз, а мы як-нiяк землякi з вамi, амаль свае. Калi вы ад’язджаеце?
– Заўтра а адзiнаццатай.
– Тады яшчэ крыху ёсць часу, каб пагаварыць. Ведаеце, гэтая трагедыя зусiм выбiла мяне з каляiны. I людзям непрыемнасцi... Ванда гэтулькi перажыла. I гэтыя студэнты... У Фанi быў талент нажываць ворагаў. Таму ўсе трапiлi пад падазрэнне. Ды, на шчасце, усё высветлiлася. Звычайны iнсульт. Я казаў вам, здаецца, што два гады таму ў яе быў адзiн... I я нездарма баяўся гэтых перападаў тэмпературы, бо ведаў, як яны небяспечныя. Але ёй так хацелася ў Iталiю! А тут... Недарэчнасць: замест таблетак для панiжэння цiску прыняць тыя, што яго павышаюць...
– Ваша жонка пераблытала лекi?
– Ну, не свядома, канечне. Бачыце, цiск у яе ўвесь час «скакаў»: то занадта высокi, то, наадварот, нiзкаваты. А калi якi – без танометра вызначыць не так проста. Таму з лекамi трэба быць асцярожным. Але тут, вiдаць, спрэчка з Вандаю паўплывала – як-нiяк нервы... Ды i тое, што мяне побач не было, таксама ж адбiлася. Словам, збег акалiчнасцей. Калi б яшчэ не гэтыя дзверы, можа, Ванда магла б што дапамагчы... А так... – Тэд махнуў рукою, вусны яго задрыжэлi. Цяпер, з пакамечаным ад бяссоння тварам i вялымі, крыху запаволенымi рухамi, ён зноў нагадаў Паўлу нябожчыка бацьку. Гэткi ж цiхмяны, пакорлiвы, безабаронны – сапраўдны беларус. Адно – больш самавiты з выгляду ды вытанчаны ў абыходжаннi. – А так вось давядзецца аднаму вяртацца ў Таронта. Яна сама, у выпадку, калi што якое – тут, на месцы, завяшчала крэмiраваць. Так што турбот шмат наперадзе.
– Я магу вам чым-небудзь дапамагчы?
– Не-не, нiчога не трэба. Тут усё зробяць, абы грошы. А я чалавек не бедны. Не хопiць таго, што маю пры сабе,– пазваню сынам дадому. – Тэд крыху памаўчаў. – Iх двое у мяне. Адзiн – мой ад першага шлюбу. Другi – сумесны з Фанi. Добрыя хлопцы. Старэйшы менеджэрам працуе ў адной фiрме. Малодшы – палiцэйскi. А ў вашай сям’i ёсць палiцэйскiя?
– Прафесiйных няма, але адзiн дзядзька займаецца крымiналiстыкай. Раскрывае злачынствы з дапамогаю аналiзу дыялектных асаблiвасцей маўлення людзей...
– Дыялектных? Як гэта?
– Дыялект – мова пэўнай мясцовасцi. Iначай – гаворка.
– О, цяпер зразумела, – на стомленым, заiмглённым водсветам скрухi твары Тэда Рэйнальдса мiльганула штосьцi накшталт усмешкi.– Якраз напярэдаднi ад’езду сюды, у Iталiю, я глядзеў па тэлевiзары тэлеканал «Палонiя». Дык там акурат пра варшаўскi дыялект iшла размова. «Заба» замест «жаба», «у наш» замест «у нас», «фраер». Цiкава. А вы, вiдаць па ўсiм, да сышчыцкага занятку не маеце цягi?
– Мусiць, не, – чамусьцi няўпэўнена, быццам не даючы веры ўласным словам, адказаў Павел.
Нешта было не тое.
Павел памацаў сумку, затым – машынальна – кiшэньчык кашулi. Вось яно што: пасеяў акуляры! Адразу ўсплыла ў памяцi каса аддзела, у якiм пяць хвiлiн таму выбiраў для дзядзькi Юстынавiча гальштук. Пасля магазiна ён нiкуды не заходзiў, так што, найхутчэй, там забыўся. Дарыць каму-небудзь так, за нiшто, дарагiя, да таго ж Жаннiн прэзент да дня нараджэння, акуляры, не хацелася.
Ён выйшаў з аўтобуса, у якiм ужо сядзеў разам з iншымi пасажырамi ў чаканнi, пакуль з’явiцца вадзiцель, хутка пакрочыў збоч буцiкаў да ўвахода ў магазiн.
Малады iтальянец, убачыўшы яго, тут жа дастаў акуляры з-пад прылаўка.
– Ессо, рrеgо!
– Gracie!
Павел паклаў акуляры ў кiшэню, хуценька, каб не замiнаць пакупнiкам, адышоўся ў глыб залы.
I тут убачыў Тэда. Дакладней нават, не ўбачыў, а адчуў. Тэд стаяў ля вiтрыны з абуткам i засяроджана глядзеў у адну кропку. Роўная шарэнга туфляў i чаравiкаў, здавалася, зусiм яго не цiкавiла. Ён так быў заняты нейкiмi патаемнымi думкамi, што калi Павел наблiзiўся да яго i напаўголаса аклiкнуў, не схамянуўся, не павёў брывом. Не варухнуўся ён i тады, калi Павел стаў побач з iм, i пастава ягоная адбiлася ў шкле насупраць. Але як толькi хлопец падумаў, што, можа, лепш не перашкаджаць, i павярнуўся, каб адысцi прэч, Тэд iмгненна ажыў.
– Я бачу вас, не уцякайце. – Ён прагнаў з твару здранцвенне, павабiў Паўла за сабою да выхада.
Хоць раён i быў незнаёмы, вырашылi прагуляцца пехам – у накiрунку руху аўтобуса.
– Я важнае, вельмi важнае хачу вам сказаць, – Тэдаў голас гучаў усхвалявана. – Ведаеце, я сёння ўвесь дзень думаю... Як усё недарэчна! Недарэчна i недарэчы. Хоць, з другога боку, для мяне палёгка. Фанi такая была... я вам казаў пра тое... Такога цяжкога характару пашукаць! Да таго ж, хочаце верце, хочаце – не, у мяне... ёсць другая жанчына.
– Другая жанчана? У вас?
– У мяне. – Вусны Тэда кранула вiнаватая ўсмешка. – Але не падумайце, што гэта прыхамаць... Маўляў, з глузду з’ехаў чалавек пад старасць. Не, гэта сур’ёзна. Мы з Энi назнаёмiлiся да таго, як Фанi разбiў паляруш. Сустракалiся ўпотай. Фанi мы нiчога не казалi, бо шкадавалi яе... Бог сведка, я быў цярплiвы ўвесь гэты час, але ж колькi можна цярпець!
– Вы?.. Дык гэта вы усё зрабiлi? – агаломшаны нечаканым прызнаннем Тэда, выгукнуў Павел. – А як жа экспертыза?
– Экспертыза? – Тэд хвiлiну памаўчаў. – Якая вам экспертыза можа даказаць НАМЕР? Так, не здзiўляйцеся; усё адбылося, як я хацеў, але – само сабою. Я дзесяткi, сотнi разоў планаваў, як тое зрабiць. I ўсё не рашаўся. А тут... Яна не магла без таблетак, i я штодня спадзяваўся, што ўрэшце пераблытае. Але падрабiць знарок, наўмысна, каб пераблытала, – не хапала характару. Вiдаць, я, як i бацька мой, з гэтых... з недарэк. Вось так. Вы верыце мне? – Тэд зноў ненадоўга змоўк. Вочы яго блiшчэлi, на iлбе выступiлi дробныя кропелькi поту. – Верце, але не дарэшты...
– Не дарэшты? Чаму?
– Бо я перад вамi таксама вiнаваты. Бачыце, вы мне найперш у якасцi патэнцыяльнага сведкi майго алiбi былi патрэбныя, вось я i рыхтаваў вас да гэткай ролi. I тады, калi падаграваў гiсторыю з бацькам Элен. I тады, калi падаграваў ваш iнтарэс да звады мiж Фанi i Вандаю. I нават тады, калi выклiкаў на шчырасць... Ужо даруйце мне гэтую подласць. Я хiтраваў, бо планаваў забойства, а на вас як на зручнага сведку разлiчваў. Але так толькi напачатку было. Ведаеце, можа, вам гэта занадта сентыментальным падасца, але я з часам... прывык да вас. Вы як родны мне сталi. А забойства... Не, я не здзяйсняў яго! I даволi пра тое. Вунь аўтобус, хадзем.
Сiньёр Паскуалiнi усё стаяў на тым самым месцы.
– Не здзiўлюся, калi, прыехаўшы сюды гадоў праз пяць, убачу яго зноў. – Тэд спынiўся ля палаткi, шукаючы нечага вачыма, нахiлiўся над прылаўкам.
– Вы боты гледзiцё? Дарэмна, яны вам больш наўрад спатрэбяцца. – Голас Паўла прагучаў так адчужана, быццам i не яму належаў, а нейкаму зусiм iншаму – старонняму чалавеку.
– Вы...– вусны Тэда Рэйнальдса застылi на паўслове. – Што вы маеце на ўвазе?
– Тое, што вы iх абувалi.
– Але як вы здагадалiся?
– Здагадаўся, – не адводзячы пагляду ад твару суразмоўцы, адказаў Павел. – Вы казалi, я не маю сышчыцкага iмпэту. Уявiце сабе: ён, здаецца, прачынаецца. Хочаце ведаць, як я здагадаўся пра боты? Вельмi проста. Занадта ужо вы абуткам апошнi час цiкавiцеся. Там, у магазiне, зараз тут... Быццам якая навязлiвая iдэя вам не дае спакою. Падазрона, праўда?
– Можа, i так, але пры чым тут боты?
– Пры тым, што вы iх абувалi вярнуўшыся з Монтэ-Касiна. I, згадзiцеся, не з тою толькi мэтаю, каб следам за жанчынамi дзеля ўласнага задавальнення прашпацыраваць. Больш сур’ёзная мелася ў вас задума – зрабiць нарэшце НАМЕР яваю. Ды выпадак выбавiў вас ад неабходнасцi дзейнiчаць актыўна. Сапраўды, усё нiбыта само сабою зрабiлася. Ды толькi цi так гэта?
– Вы хочаце сказаць, гэта я забiў?
– Зусiм не. Але ж вы выдатна ведаеце, што пры жаданнi маглi б дапамагчы пазбегнуць лятальнага зыходу, калi б парупiлiся выклiкаць медыцынскую дапамогу. Але вы не зрабiлi гэтага, бо iншае мелi наўме. Здагадаўшыся, што да чаго, вы хуценька вярнулiся назад, да палаткi, падкiнулi гандляру боты i ўпотай прабралiся ў гатэль. Гэтага часу якраз хапiла, каб здарылася трагедыя. Дык цi забойца вы? I цi дзiва, што зараз заснуць не можаце?
– Не кажыце больш нiчога, не трэба! – Тэд абшчаперыў галаву рукамi, памалу, як сляпы, накiраваўся да брамы.
Павел прапусцiў яго наперад, азiрнуўся. Маленькi сiньёр Паскуалiнi, склаўшы веерам старую газету, ратаваўся з яе дапамогаю ад лiпеньскае спёкi.
ЧАЛАВЕК З АРМЯНСКIМ ПРОЗВIШЧАМ
Цемра i познi час Валянцiна Гiляравiча нiколi не бянтэжылi. Ён часцяком, асаблiва калi, як сёння, не было дома жонкi, бегаў у начную краму то па адно, то па другое. Гэта магло быць i ў дзесяць вечара, i ў дванаццаць, i ў тры ранiцы. На час ён не зважаў – можа, таму, што за сорак дзевяць гадоў нiводнага разу не нарваўся на непрыемнасцi. Вось i зараз, заняты думкамi аб хуткай паездцы за мяжу, рашуча перайшоў скверык у двары, ступiў на вулку, што вяла ад царквы да будынка нейкага ЖЭУ. Але не паспеў узысцi на тратуар, як раптам пачуў ззаду, у некалькiх метрах ад сябе, шоргат колаў па асфальце. Ён азiрнуўся: сапраўды, следам за iм iшло аўто, штосьцi накшталт «Мерседэса». Нi колеру, нi нумара машыны вызначыць было немагчыма – яна сунулася – менавiта, сунулася – з выключанымi фарамi. Валянцiн Гiляравiч падумаў, што гэта ўсё яму, мабыць, здаецца – звычайны прыступ неўрастэнii, якую ён нажыў два гады таму, калi ўпершыню трапiў за хулiганства ў мiлiцыю яго 15-гадовы сын Эдзiк.
Ён сцiшыў хаду, машына таксама прыпынiлася. Гэта развеяла сумненнi, але рызыкi не дадало. Да крамы заставалася далекавата, а наўкола, як на тое, нi душы. Канечне, у выпадку чаго ён будзе баранiцца. Але колькi iх там, у аўто? Можа, лепш за ўсё хiснуцца ў каторы пад’езд i там паклiкаць на дапамогу? Але ж другая гадзiна – хто адчынiць?
Валянцiн Гiляравiч зноў прыспешыў крокi, рэзка павярнуў улева, пакрочыў паўз бардзюр у накiрунку суседняга дома. Ад пляцоўкi мiж дамамi, на якой жыхары звычайна выгульвалi сабак, напрасткi да крамы было ўжо не так далёка. Аўто таксама памкнулася пераскочыць праз бардзюр, але не здолела. Адкацiлася назад, па-ранейшаму не ўключаючы святла, штомоцы iрванула наперад, да прасвету, куды бег Валянцiн Гiляравiч. Там яно спынiлася, i ён выразна ўбачыў у салоне праз зацемненае шкло тры сiлуэты. Трое на аднаго, мiльгнула думка, а ён жа далёка не спартсмен. Ён спынiўся, робячы выгляд, што нiчога не падазрае, пасунуўся блiжэй да будынка. Надзiва, з машыны вылазiць не спяшалiся.
Тады ён развярнуўся i, крыху супакоены, пакрочыў назад. Машына тут жа рушыла з месца, праiмчалася ўздоўж тратуара, стала на супрацьлеглым баку двара. Цяпер ужо ў Валянцiна Гiляравiча сумненняў не заставалася: яго ловяць. Але чаму? I чаму менавiта зараз, напярэдаднi ад’езду ў Францыю? Можа, даведалiся пра тое i вырашылi абрабаваць, мяркуючы, што мае грошы? Дадуць па галаве, ключ забяруць i... Як недарэчна ўсё, як па-дурному... Собiла яму захацець гэтай мiнералкi. Можа, закрычаць, паклiкаць не дапамогу? Усё ж хто-небудзь высунецца з акна, можа, хоць нумар машыны запомнiць. Не, наўрад, фараў жа не ўключаюць – знарок. У дзецюкоў сур’ёзныя, па ўсiм вiдаць, намеры.
Дзверы аўто тым часам прыадчынiлiся. Валянцiн Гiляравiч адступiў да сцяны дома, затым, не разбiраючы дарогi, адчайна, як паранены звер, кiнуўся назад, у супрацьлеглы ад пераследнiкаў бок.
I тут – ён нават не паверыў уласным вачам – дзверы аднаго з пад’ездаў адчынiлiся. Прыблiзна аднаго з Валянцiнам Гiляравiчам узросту жанчына, трымаючы на повадзе «баксёра», выйшла ў дворык, пакрочыла яму насустрач.
Гэта было выратаванне. Не паспеў ён i словам перамовiцца з незнаёмкаю, як аўто, даўшы газу, вокамгненна знiкла ў цемры.
* * *
Патрэбны, дзевяноста трэцi, квадрат знайсцi аказалася не так проста. Добра-такi памучыўшыся над картаю, ён урэшце разабраўся, што да чаго, i рашуча накiраваўся па галоўнай алеi да патрэбнага месца. Прадчуванне хуткае сустрэчы з месцам захавання кумiра маладосцi на нейкi час адсунула прэч усё астатняе. Але толькi на нейкi час.
Што нехта нiбыта суправаджае яго на гэтым вялiзным чужым могiльнiку, ён здагадаўся адразу, як толькi сюды ўвайшоў. Палiцыянт-ахоўнiк машынальна падаў яму з будана карту, i тут Валянцiн Гiляравiч i адчуў патылiцаю ўпершыню чыйсцi цяжкi, гнятлiвы пагляд. Ён азiрнуўся – нiкога. Палiцыянт, заўважыўшы, вiдаць, ягоную збянтэжанасць, спагадлiва ўсмiхнуўся, схаваўся ў будане.
Надзiва, магiлку ён адшукаў у сектары адразу: зялёнае ўкрыжаванне на пастаменце мiжволi прыцягвала ўвагу. Але прозвiшча – Гасiён1 – усё-ткi напачатку збiла яго з панталыку. Ва ўсялякiм разе толькi прачытаўшы ўвесь надпiс другi раз, ён упэўнiўся канчаткова: трапiў туды, куды хацеў.
Iшла дзесятая гадзiна, i на могiльнiку, апроч яго, людзей было зусiм мала. Валянцiн Гiляравiч падумаў, што няблага было б тут, ля магiлкi, сфатаграфавацца. Як на злосць, паблiзу нiкога не аказалася, толькi тая самая дзяўчына-полька, з якою перамовiўся словам-другiм пры ўваходзе, блукала ў iншым сектары ў пошуку свайго Шапэна. На жаль, да яе было далекавата.
Зноў пачуўся нейкi шоргат – цяпер ужо справа, ад Сцяны камунараў. Валянцiн Гiляравiч рэзка абярнуўся. Нiкога. Успомнiўся той вечар дома, калi трое ў машыне ганялiся за iм па двары. Халадок прадзёр шыю, прабег па спiне.
Ён хуценька выбраўся з сектара на алею, штохвiлiны азiраючыся, пашыбаваў назад, у накiрунку крэматорыя. Але ўцякаць вось так, нiчога як след не пабачыўшы, не хацелася. Цi ж для таго сюды iшоў? Таму, абмiнуўшы крэматорый, ён, нягледзячы на сполах, хiснуўся-такi ў блiжэйшы завулак. I не пашкадаваў. Праз колькi дзесяткаў велiчна-непрыступных пастаментаў якраз набрыў на магiлу Бальзака.
Але зноў, як i ля магiлы спявачкi, радасць сустрэчы трывала нядоўга. Гук на гэты раз быў больш выразны, Валянцiну Гiляравiчу нават здалося, што кiнулi каменем. Ён азiрнуўся. Нехта быццам мiльгнуў мiж пастаментаў. Праклятая блiзарукасць! Ён зняў акуляры, стараючыся iсцi пасярэдзiне дарожкi, шпарка пакрочыў да выхаду.
Палiцыянт, якi, вiдаць, памятаў яго, здзiўлена зiрнуў, сказаў нешта па-французску.
Валянцiн Гiляравiч лiтаральна выбег за браму, накiраваўся да Пiрынейскай. I толькi хвiлiн праз дваццаць, калi ўбачыў нарэшце будынак супермаркета, ад якога да гатэля было ўжо рукою падаць, адчай i страх адпусцiлi яго.
Да ад’езду з Парыжа заставалася крыху больш як паўтары гадзiны.
* * *
Калi Павел вярнуўся ў аўтобус, усе ўжо былi на месцы.
– Ад’язджаем. – Вадзiцель Аляксей рашуча завёў матор. Новенькая шафёрская безрукаўка, якую ён купiў яшчэ тыдзень таму ў адным з буцiкаў на тэрыторыi Польшчы i якую ўвесь гэты час не здымаў з сябе, бо жанчыны сказалi, што яна яму вельмi пасуе, ляжала побач з месцам сцюарда.
Сам сцюард, невысокi каржакаваты хлопец гадоў дваццаці трох, у канцы салона лiчыў пасажыраў. Цяпер гэта было даволi складана: частка гродзенцаў, каб не цягнуцца дадому праз Мiнск, выйшла яшчэ ў Варшаве, восем чалавек – у Брэсце i чацвёра, у тым лiку другi вадзiцель, – у Оршы. Тыя ж, што засталiся да Вiцебска, скарыстаўшы магчымасць зручней уладкавацца, тут жа паперасаджвалiся хто як хацеў, па адным.
– Здаецца, аднаго ўсё-такi не хапае. – Сцюард падышоў да Аляксея, сеў побач. – Апроч нас, з Оршы выехала васьмёра, а зараз – сямёра. Дык каго ж няма?
– А цi не майго суседа, – прыўзняўшыся па-над спiнкамi сядзенняў, азвалася жанчына ў сярэдзiне салона. – Ён яшчэ ў Брэсце перасеў назад, а цяпер штосьцi не бачна яго.
– А, таго армянiна? – падхапiў сцюард. – Каняна?
– Якяна,– паправiла яго жанчына. – I ён зусiм не армянiн.
– Хто б нi быў. – Хлопец нахмурыў бровы. – Больш як чвэрць гадзiны тут стаiм, а чалавека няма. Вы ўпэўнены, што ён дзе-небудзь раней не выйшаў?
– Упэўнена.
– Ён тут недзе, – падала голас другая жанчына. – Я бачыла, як ён, калi толькi сталi, за парасонам вяртаўся. Яшчэ пажартаваў: маўляў, як дождж змочыць, тады плех на галаве стане бачны...
– Значыць, заблудзiўся ў цемры, – незадаволенасць на сцюардавым твары перайшла ў паныласць. – Пайсцi яго пашукаць усiм кагалам, цi што?
– Такою залевай сама шукаць! – сказаў вадзiцель. – Яшчэ чаго!
Халодны восеньскi вецер, поўнячы вусцiшнасцю усё навокал, уварваўся ў салон, дрогкаю хваляю прабег па нагах пасажыраў.
Сцюард падняўся са свайго месца, пазяхаючы, накiраваўся да выхада. Ягоная шыракаватая, з мускулiстымi плячыма спiна на момант засланiла экран тэлевiзара.
– Няхай, сапраўды, мужчыны выйдуць паглядзяць, – нiбы справакаваны нязручнасцю, – сядзi тут i чакай – узляцеў у паветра гучны, рэзкi голас яшчэ адной кабеты.
Уладальнiцу голаса звалi Музаю Васiльеўнай. За ўвесь час вандроўкi не мiнула дня, каб яна не ўзняла яго на сцюарда i вадзiцеляў з-за кепскага абслугоўвання. I тое, што яна на гэты раз не пачала шукаць вiнаватых, усiх вельмi здзiвiла.
Чацвёра мужчын, у iх лiку i Павел Руднiцкi, выйшлi з аўтобуса, праклiнаючы надвор’е, разбрылiся па наваколлi. Хвiлiн праз пятнаццаць усе пачулi свiст. Свiстаў Аляксей. Мужчыны падалiся да яго i неўзабаве натыкнулiся ў беразнячку на ўзбочыне на таго, каго шукалi. Якян ляжаў дагары на прысыпанай лiсцем зямлi i нiбы спаў. Цела было цёплае, i вызначыць у цемры, жывы чалавек цi не, было няпроста. Аляксей успомнiў, што бачыў у кагосьцi з жанчын лiхтарык, пабег па яго ў аўтобус.
Пачуўшы навiну, жанчыны таксама павыскоквалi з салона, не зважаючы на дождж, рушылi следам за вадзiцелем да месца здарэння. Стаматолаг Гера памацаў у Якяна пульс.
– Няма, – сказаў сiплым голасам i борздзенька, ледзь не падскокам пашыбаваў назад, да аўтобуса. Ён яшчэ ў Празе, каб акупiць паездку, прыдбаў надта дарагую люстру i зараз увесь час баяўся, каб яе не ўкралi.
– Як гэта – няма? – Аляксей накiраваў святло лiхтарыка на галаву Якяна, i ўсе ўбачылi вакол яе кроў. Твар i шыя няшчаснага таксама былi ў крывi: кроплi дажджу, трапляючы на рану, распырсквалi яе навокал. I адзенне знiзу ўжо было чырвонае. I нават калашына штаноў зачырванела, нягледзячы на тое, што ногi знаходзiлiся вышэй за само цела.
– Ой, не магу! – ахнула кабета, што сядзела да Брэста побач з нябожчыкам, i страцiла прытомнасць.
Недзе праз гадзiну дождж скончыўся. I акурат у той жа момант дзве мiлiцэйскiя машыны з’явiлiся на дарозе, мiргаючы фарамi, спынiлiся на ўзбочыне.
Урач, якi доўга варажыў над нябожчыкам, аглядаючы цела так i гэтак, падышоў, нарэшце, да чалавека, што ўвесь час падаваў каманды, напаўголаса – мусiць, каб нiхто больш не пачуў – нешта сказаў. Начальнiк хвiлiну памаўчаў, затым, нi на кога не гледзячы, строга прамовiў:
– Гэтак? Што ж, тады давядзецца ўсiх затрымаць.
Вестка пра тое, што аўтобус затрымлiваецца, нiкому не прыйшлася даспадобы. Перспектыва яшчэ невядома колькi часу марна прабавiць у аўтобусе толькi, бадай, аднаго чалавека не засмуцiла – стаматолагаву суседку. Немаладая бландзiнка, нi ад кога таго не хаваючы, ад першага дня закахалася ў Геру i неспадзяваную затрымку ўспрыняла як падарунак лёсу. I яна сама, i Гера – абодва былi жанатыя, але жанчыну тое не бянтэжыла.
Агляд месца здарэння працягваўся недзе з гадзiну. I к моманту яго заканчэння ўсе, нават тыя, хто баяўся высунуць на вулiцу нос, ведалi: Якяна забiлi. Мiлiцэйскiя чыны вымушаны былi гэта сказаць, каб апраўдаць затрымку аўтобуса.
Аўтобус разам з пасажырамi перагналi ў абласны цэнтр, прыпаркавалi ля будынка раённай пракуратуры. А ўжо праз якiя паўгадзiны людзей пачалi па чарзе выклiкаць на дазнанне. Паўлу гэткi гонар выпаў аднаму з першых. Пытаннi, што задаваў яму следчы па прозвiшчы Красько, у асноўным тычылiся асобы забiтага.
– Вы добра ведалi яго?
– Мы жылi ў адным пакоi.
– Колькi часу? – пакамечаны, заспаны (iшла трэцяя гадзiна ночы) твар следчага не выяўляў нiчога, апроч заклапочанасцi.
– Усе днi, што былi ў Парыжы.
– Якi ён быў?
– Якi? – Павел задумаўся. – Маўклiвы занадта... Гаварыў няшмат. Па прафесii настаўнiк, але працаваў не ў школе, а ў нейкiм вылiчальным цэнтры. Сям’я такая: жонка, два сыны. Старэйшы сын у Расii, на Поўначы, жыве, гэта ён даў грошы на падарожжа. З маладзейшым, ведаю, нейкiя непаладкi – непуцёвы хлопец. Яшчэ Гiляравiч даволi палахлiвы быў. Яму ўсё здавалася, нiбыта за iм сочаць.
– Ён казаў вам пра тое? – твар следчага на хвiлiну ажыў. – Казаў?
– Казаў – напярэдаднi ад’езду. Ён у той дзень на могiлкi хадзiў. Вярнуўся нейкi ўсхваляваны, як сам не свой. Сказаў, нiбыта хтось сачыў там за iм... Я падумаў – глупства, каму ён патрэбны ў Парыжы. Пазней я паспрабаваў вярнуцца да таго эпiзода, але няўдала. Адмахнуўся: маўляў, глупства, прыступ неўрастэнii.
– Якян быў неўрастэнiкам?
– Нiбыта стаў, пасля непрыемнасцi з сынам.
– Зразумела. – Следчы змоўк. Затым, нiбыта раздумваючы, цi працягваць размову далей, неяк нерашуча падняўся з месца. – Ну, а якiя ў яго былi адносiны з iншымi турыстамi?
– Я ж казаў ужо вам: ён некампанейскi быў чалавек.
– Не злуйцеся, памятаю. Пакiньце ваш адрас на ўсялякi выпадак. I чакайце ў аўтобусе. Скончу апытанне – развязем усiх па месцах жыхарства.
Павел выйшаў з памяшкання. У вузкiм бруднаватым калiдоры сядзела сцюцюрыўшыся ад холаду ў чаканнi свае чаргi Муза Васiльеўна.
Яшчэ праз гадзiну допыт быў скончаны. Усе з палёгкаю ўздыхнулi, збiлiся ў пачатку салона. Рэй у размове павяла Муза Васiльеўна. I не паспелi ад’ехаць i колькi сот метраў ад пракуратуры, як усе ўжо ведалi, што яна сказала следчаму. Адзiнае, што засталося ў Паўла ў галаве з яе аповяда, было тое, што яна нiбыта бачыла перад тым, як знайшлi труп Якяна, нейкую машыну.
– Збоку ад шашы, па дарозе ў лес.
– Што ж дзiўнага, прыгарадная зона, – сказаў Павел.
– А следчага гэта зацiкавiла, – з дакорам у голасе прамовiла жанчына i дала яму яблык.
Яны ўжо з паўгадзiны прачакалi ў калiдоры, а следчага ўсё не было. Нарэшце ўнiзе, на першым паверсе, ляпнулi дзверы, пачулiся таропкiя крокi.
Красько, высокi, у даўгаватым, як i папярэднi раз, цёмным плашчы, жвава наблiзiўся да дзвярэй кабiнета, няўважлiва зiрнуў на наведвальнiкаў.
– Даўно чакаеце? – спытаў, звяртаючыся да Паўла. – Прабачце, што затрымаўся.
– Нiчога. – Павел увайшоў следам за гаспадаром у памяшканне. – Ведаеце, я не адзiн. Гэта мой дзядзька, Андрэй Юстынавiч...
– Дзядзька? – на вузкiм хударлявым твары службоўца з’явiлася здзiўленне. – Пры чым тут дзядзька? Ён што – юрыст?
– Не, не юрыст. Але ён ужо шмат гадоў займаецца расследаваннем розных спраў. Прыватны дэтэктыў, так сказаць.
– I як жа прозвiшча дэтэктыва?
– Кавальчук.
– Кавальчук! – па-ранейшаму са здзiўленнем гледзячы на нязграбную таўсмаватую постаць чалавека ў капелюшы, паўтарыў следчы i голасам, у якiм прабiлася-такi пагарда, дадаў: – Не ведаю такога. Не чуў.
– А вы i не маглi чуць. – Юстынавiч пераступiў праз парог, зачынiў за сабою дзверы. – Я далекавата адсюль жыву, у вёсцы.
– Вось што – у вёсцы! – Красько ўсмiхнуўся. – I колькi ж спраў вы раскрылi?
– Пяць.
– Ого! – паблажлiва ўсмiхаючыся, працягваў следчы. – I як вы iх раскрывалi? Маеце сваю методу?
Юстынавiч уважлiва акiнуў паглядам кабiнет.
– Маю, а як жа, – сказаў, падсаджваючыся да стала. – Дыялекталогiю, ведаеце, выкарыстоўваю.
– Дыялекталогiю? Ну, тут, у горадзе, гэта нам наўрад падыдзе. А вы што, знарок, каб мне дапамагчы, з вёскi прыехалi?
– Не, я на абследаванне ў бальнiцу прыехаў. А тут якраз во пляменнiк з вандроўкi вярнуўся ды расказвае такую гiсторыю... Ну, я i падумаў, цi не магу быць карысны.
– На жаль, наўрад! – следчы развёў рукi ўбакi. – Так што вяртайцеся дадому ды там шукайце сабе злачынцаў. А цяпер прабачце, я хацеў бы сам-насам з вашым пляменнiкам пагутарыць.
Апошнiя словы былi ўжо сказаны пад грукат дзвярэй.
– Гэткi няўклюдны, здавалася б, чалавек, а гэтак жвава рухаецца, – ледзь зачынiлiся за дзядзькам дзверы, сказаў Красько. – Але вернемся да нашай справы. Вы мiнулы раз казалi пра тое, што Якян нечага баяўся. Той эпiзод узяць на могiльнiку... А цi не казаў ён вам што-небудзь пра аналагiчны выпадак тут, у Вiцебску?
– Пачакайце, здаецца, згадваў. – Павел сцяўся ў намаганнi ўспомнiць размову з нябожчыкам. – Ага, было... у той самы дзень, калi ад’язджалi. Я быў у нумары. Тут ён вярнуўся з Пер-Лашэз.1 Расказаў мне ўсё, а потым яшчэ кажа – нiбыта мiж iншым... як, маўляў, абрыдла ўсё дома, а зараз вось тут, у Парыжы... Але я тады не звярнуў на тыя словы ўвагi. Ды i ён так блытана гаварыў, што цяжка было зразумець.
– Шкада. – У голасе следчага прагучаў дакор. – Ну, ладна. Скажыце, а гэты Якян пры грашах быў?
– Пры грашах? Не думаю. На мяжы прадэклараваў 80 даляраў. У Дыснейленд, як i многiя з групы, не ездзiў. Французскiя цэны ўвесь час на нашы грошы пераводзiў, наракаў, што дорага ўсё. Харчаваўся, як i ўсе, тым, што з сабою прывёз.
Красько закурыў, дастаў з кiшэнi аўтаручку, грамзануў штосьцi на перакiдным календары.
– А вось такое да вас пытанне, – сказаў, прыплюскваючы правае вока. – Што вы, як сведка, мяркуеце пра ўсю гэтую гiсторыю?
– Я не ведаю, – разгубiўся Павел. – Вось дзядзька дык, пэўна, мог бы...
– Ну, з дзядзькам у вас яшчэ будзе час пагаварыць. – Следчы ўсмiхнуўся. – А ў нас тут сур’ёзная, знаеце, установа.
З пракуратуры выйшлi апоўднi. На дварэ па-ранейшаму было слотна: iмжэў дробны дождж, хлюпота пад нагамi ажно вязла ўвушшу.
– Вы, гэта, не зважайце на яго, – каб падтрымаць неяк старога, сказаў Павел.
– Было б на каго зважаць. – Юстынавiч махнуў рукою. – Адна назва, што следчы. Ты заўважыў: на кнiжнай палiцы нiводнае кнiжкi па дыялекталогii? – I, крыху памаўчаўшы, дадаў: – Дарэчы, я чуў, у педунiверсiтэце неблагiя спецыялiсты ў гэтай галiне. Зойдзем?
Выкладчыца дыялекталогii, жанчына пажылога веку ў просценькiм адзеннi без прэтэнзiй на элеганцкасць, даведаўшыся, што да чаго, расчаравана ўсмiхнулася.
– Вось яно што! А я думала – замена мне з’явiлася.
– Вы не жадаеце займацца дыялекталогiяй? – здзiвiўся Юстынавiч. – Як гэта можа быць?
– Сам прадмет мне вельмi падабаецца, – сказала яна, нiбы апраўдваючыся. – Але як падумаю, што зноў надыдзе лета i давядзецца ехаць са студэнтамi на практыку – рукi апускаюцца. Тут, у iнстытуце, за год гэтак не стомiшся, як там за два тыднi. Нi сну табе, нi адпачынку. Бясконцыя вечарыны... Уначы мясцовыя лезуць праз вокны... Вось i падумваю, як бы пазбавiцца.
– I куды далёка даводзiцца ездзiць?
– Летась у Круках, на самай мяжы з Латвiяй, былi.
– О, там у некаторых мясцiнах якасная рэдукцыя ў вымаўленнi галосных вельмi моцная, – ажывiўся Юстынавiч. – Вы заўважылi?
– Заўважыла. А вы адкуль ведаеце?
– Я там жыву недалёка, ля Буслова.
– I ўсур’ёз займаецеся дыялекталогiяй? То iшлi б да нас на кафедру. Валянцiна Iванаўна, возьмеце чалавека?
Валянцiна Iванаўна, мяркуючы па ўсiм, – загадчыца, засмяялася, згодна хiтанула галавой.
– Дзякую за прапанову. Але мяне зараз больш анамастыка1 цiкавiць. Хто тут па ёй спецыялiст?
– Я – па сумяшчальнiцтву, – сказала выкладчыца дыялекталогii. – I што канкрэтна вас цiкавiць?
– Так, драбяза – некаторыя прозвiшчы. Вам падчас практыкi не сустракалiся беларускiя прозвiшчы армянскага ўзору? Такiя, як Палуян, да прыкладу?
– Чаму ж не? Сустракалiся. Дабрыян – у Гродзенскай вобласцi, у нашай, на Пастаўшчыне – Крэскiян, цi не ў Юнькаўскiм сельсавеце, калi не памыляюся.
– А Якян?
– Якян? Таксама, здаецца, там жа, на Пастаўшчыне. Чакайце, зараз запiсы свае пагляджу.
Жанчына дастала са стала важкi агульны сшытак, узялася яго гартаць.
– Ага, вось... Якян. Лынтупскi сельсавет. Што яшчэ?
– Больш нiчога, дзякую.
– Дык як, пойдзеце да нас на кафедру?
– Пайду, як добра запросiце. Але спачатку з’езджу дахаты – жонку папярэдзiць, а то хвалявацца будзе. Чамярыцу ля Буслова чулi? Дык прыязджайце са сваiмi студэнтамi. Поўнага дысiмiлятыўнага акання1 не абяцаю, а частковае – гарантую.
Тое, што дзядзька Андрэй усур’ёз збiраецца заняцца забойствам, Паўла не здзiвiла. Такi ўжо чалавек, не можа без занятку. Вось толькi цi не марная на гэты раз справа? Што ён там зможа ў сваёй Чамярыцы? Ды i здароўе так сабе: каторы год стэнакардыя прыцiскае. Ну, з’ездзiць на радзiму гэтага Якяна, i што далей? Справа, вiдаць адразу, не простая. I гэты следчы яшчэ, як на тое, упiрысты трапiўся. Пыхi – болей, чым у Пуаро. Ну, пагаварыў бы з чалавекам, паслухаў бы, дык не ж. Яго, Паўла, ужо двойчы пасля дзядзькавага ад’езду выклiкаў. Там, у пракуратуры, ён i Якянаву жонку ўпершыню ўбачыў. Разам Красько ў калiдоры чакалi. Яна вельмi неахвотна размаўляла. На сына скардзiлася: маўляў, п’е i паводзiць сябе пагана, яе ўжо два разы на пасяджэнне камiсii на справах непаўналетнiх выклiкалi. Iронiя лёсу: бацька некалi сам гэткiмi займаўся, калi ў школе працаваў. Знарок не прыдумаеш. Яшчэ пра тое, як у Парыжы было, пыталася. Расказаў ёй збольшага. Больш захоча даведацца – здымкi з таго, што нябожчык наздымаў, зробiць. Пра выпадак на Пер-Лашэз не расказваў, бо Красько пра тое прасiў. Нельга – значыць, нельга.
За дзвярыма пакоя пачуўся званок. Павел выйшаў у нешырокi, на тры кватэры, калiдор, зняў слухаўку. Званiла Жанна. Ёй далi, нарэшце, адгулы, таму яны маглi б з’ездзiць на пару дзён у вёску. Гэтая маласямейка так ёй надакучыла, што i хвiлiны лiшняй быць у ёй не хочацца. Тым больш цётка Анеля даўно запрашала: сёлета шмат яблыкаў, i пакуль зноў не сапсавалася надвор’е, трэба даваць iм нейкую раду. Дык цi зможа ён паехаць з ёю, цi не? Ёй трэба ведаць загадзя, каб папярэдзiць начальства.
Павел задумаўся. Наблiжаюцца выхадныя – што тут сядзець, у горадзе. Красько ён наўрад хутка спатрэбiцца. Ды i жонка ў такiм стане – шосты месяц цяжарнасцi – адну не выправiш у дарогу.
– Я паеду таксама.
– Выдатна. – У Жаннiным голасе выразна чулася ўдзячнасць. – Тады я пазваню ў Чамярыцу, папярэджу.
Павел вярнуўся ў пакой, але i хвiлiны не паспеў пабыць сам-насам, як зноў мусiў iсцi да тэлефона. На гэты раз званiў Юстынавiч. Ён толькi што гаварыў з Жаннаю, яе званок аказаўся як нельга больш дарэчы. Ён ужо i сам збiраўся пазванiць, але яна апярэдзiла. У яго навiн нiякiх няма, але ён хацеў бы, каб Павел удакладнiў спiс турыстычнай групы. У тым, якi ён незнарок («прабач, пляменнiк!») сунуў у кiшэню, калi разглядалi сувенiры, i якi зараз знаходзiцца ў яго,– 26 чалавек. Але ж, мусiць, не ўнесеныя прозвiшчы сцюарда i вадзiцеляў. Самому званiць Красько яму нельга, дык цi не мог бы ён, Павел, як-небудзь даведацца iншым спосабам?
– Я пазваню ў турфiрму i спытаю. А яшчэ лепш – схаджу туды.
– Вось-вось, схадзi. Ды ненавязлiва так папытайся, бы мiж iншым. А то пачнуцца розныя... здагадкi.
– Не хвалюйся, усё будзе як след, – сказаў Павел, пераступаючы з нагi на нагу на сцюдзёнай падлозе: на вулiцы было халаднавата, а ацяпляльны сезон яшчэ не пачаўся.
Малайчына дзядзька! Вадзiцель гэны, Аляксей, такi ўжо жвавы хлапчына, аж залiшне. Тым больш, што яго даўжэй за ўсё i не было ў той вечар у аўтобусе.
– I здымкi ж прывязi, не забудзься! Хоць гэтак з цёткаю на Парыж паглядзiм.
Яблыкаў, сапраўды, у гэтую восень было шмат. Адны асыпалiся – выспявалi другiя. Кошыкi, начоўкi, цабэркi – усё было занятае налiвамi, ранетамi, чырванабокiмi сакавiтымi штрыфелямi. Увечары рэзалi iх карове, таўклi свiнням, а к ранiцы трава наўкола дрэваў зноў была ўсеяная iмi.
– Такога ўраджаю даўно не было. – Юстынавiч зябка цепануў плячом, падаўся да хаты. – З таго году, бадай, як Малашку забiлi.
– От мода ў цябе, бацька, – з’явiўшыся нечакана з-за вугла, сказала незадаволена Анеля. – Пра што б нi зайшла размова, усё на нейкiя непрыемныя здарэннi скiроўваеш.
– А што тут такога, – запярэчыў ён i, каб перавесцi гаворку на iншае, дадаў, звяртаючыся да Паўла: – Дзякую за прозвiшчы.
– Няма за што! Цi прыдалiся ж хоць?
– Яшчэ як!
Анеля, палагаднелая, моўчкi накiравалася назад, за вугал, дзе ўдзвюх з Жаннаю перабiралi п’янiцы.
– Яшчэ як прыдалiся! Хочаш у тым упэўнiцца – паехалi заўтра разам у Лынтупы.
– У Лынтупы? – Павел на хвiлiну разгубiўся. – Але ж мне на працу паслязаўтра.
– Дык што? Прама з Лынтупаў цягнiком i паедзеш. Тое на тое выходзiць.
– А да Лынтупаў тых як дабярэмся? Вы ж казалi – семдзесят вёрст.
– Ёсць у мяне адзiн надзейны сябрук, падкiне. – Юстынавiч падмiргнуў, ляпнуў пляменнiка далонню па плячы. – Не хвалюйся, пешкi не давядзецца клыпаць.
З Чамярыцы выехалi а восьмай. Павел развiтаўся з цёткаю i Жаннай (яна заставалася да наступных выхадных), уладкаваўся побач з вадзiцелем. I ўвесь час, пакуль немалады «Жыгулёнак» адмерваў вёрсты па не надта гладкай гравейцы, слухаў размову спадарожнiкаў. Дакладней, гэта быў маналог: гаварыў дзядзька Андрэй, вадзiцель жа толькi згодна хiтаў галавой, устаўляючы зрэдку слова-другое. Яго звалi Мацеем, i з дзядзькавых рэплiк Павел даведаўся, што ён не так даўно яшчэ працаваў у Буслове следчым.
Лынтупы сустрэлi iх звыклым для ранiшняе вёскi ажыўленнем. Перагаварыўшы аб нечым сам-насам з Юстынавiчам, дзядзькаў хаўруснiк неўзабаве ад’ехаў па справах у райцэнтр.
– Ну, а мы ў школу. – Стары вiдавочна быў у гуморы. – Вунь яна.
У школе толькi што пачалiся заняткi.
– А, зноў вы! Дзень добры! – Дырэктарка, не старая яшчэ, строгая жанчына ў густоўным джэмперы павяла iх стандартным, размаляваным нейкiмi ўсходнiмi ўзорамi калiдорам да свайго кабiнета. – Няйначай, яшчэ што-небудзь хочаце запытацца, – сказала, запрашаючы сесцi. – Прабачце, але пра Якяна нельга!
– Чаму нельга? – здзiвiўся Юстынавiч.
– Таму што быў прыехаўшы следчы... – яна зазiрнула ў паперку, – следчы Красько i, даведаўшыся, што вы тут былi да яго, сказаў, пакуль вядзецца следства, гаварыць з кiм бы то нi было пра нябожчыка забаронена. Я паабяцала, што не буду. Дарэчы, ён i падпiску з мяне ўзяў, во яна!
– Нельга дык нельга, – пагадзiўся Юстынавiч. – Тады пра iншага каго пагаворым.
– Пра iншага? – Жанчына ўскiнула ўгору бровы. – Пра каго ж гэта?
– Пра Жвiрблю, напрыклад. Знаёмае вам такое прозвiшча?
Калi Мацей Рокша вярнуўся ў Лынтупы, пачынала шарэць. Тут усе трое ўспомнiлi, што яшчэ не елi. Павел пабег у краму па хлеб, а старыя дружбакi, зачынiўшыся ў машыне, узялiся абменьвацца ўражаннямi. Мяркуючы па тым, як задаволена абое выглядалi, калi ён вярнуўся з магазiна, можна было зразумець: паездка дала плён.
Спехам перахапiўшы Анелiнай вяндлiны, накiравалiся на чыгуначную станцыю: да адыходу цягнiка на Вiцебск заставалася менш як паўгадзiны. Ужо ля самага вагона, развiтваючыся, Павел не вытрымаў, запытаў у дзядзькi:
– Гэты Жвiрбля... Як вы здагадалiся, што ён тутэйшы?
– Вельмi проста, – усмiхаючыся, адказаў той. – Прозвiшча лiтоўскага паходжання,– значыць, i шукай тут недзе, на памежжы. Дырэктарка таксама мясцовая. Чуў, як сказала – «быў прыехаўшы»? Так толькi ў гэтым рэгiёне гавораць: быў узяўшы, быў сказаўшы. – I, ужо крочачы следам за саставам, крыкнуў наўздагон:
– Зараз шмат кнiг па дыялекталогii ды анамастыцы, не лянуйся, пагартай каторыя.
Следчы Красько таксама, вiдаць было па ўсiм, часу не губляў. Калi Павел прыехаў уранку наступнага дня дадому, яго чакала ў скрынi позва за ягоным подпiсам. Цягнiк прыбыў у абласны цэнтр а сёмай гадзiне, таму, каб не спазнiцца к дзевяцi да следчага ў кабiнет, Паўлу давялося рабiць усё ледзь не подбегам. Збольшага, абы-як пагалiўшыся, ён схапiў партфель (а дванаццатай трэба было быць яшчэ i ў тэхнiкуме), падаўся да трамвайнага прыпынку.
Красько быў у добрым настроi i прыняў яго адразу, не чакаючы прызначанага часу.
– Раскажыце пра вадзiцеля Пiваварава, – сказаў нецярплiва, закурваючы цыгарэту. – Усё, што можаце.
– Пра Аляксея? – няўпэўнена (па прозвiшчы вадзiцеляў падчас вандроўкi нiхто не зваў) перапытаў Павел. – Я не прыглядаўся да яго.
– Ну, што-небудзь жа вы пра яго ведаеце. Напрыклад, якi ў яго характар?
– Характар? Звычайны. Ну, можа, крыху няроўны...
– Вось бачыце, а кажаце – нiчога не заўважылi.
– Я сказаў: не прыглядаўся.
– Усё роўна. А гэта праўда, што ў яго з Якянам сутычка была?
– Якая там сутычка – драбяза, непаразуменне. Сядзець у крэсле ўвесь час нязручна, як ты нi старайся – не заснеш. У мяне паўбутэлькi «Белавежскай» было, выпiлi з Гiляравiчам патроху на паўдарозе ад Прагi да Парыжа. Тут яго сон змарыў. А сцюард у тую ноч чамусьцi не клаўся, i месца на заднiх сядзеннях, дзе ён спаў звычайна, вольнае было. Ну, сусед мой i кульнуўся там. А на вешаку побач Аляксеевы рэчы – кашулi, плашч i яшчэ нешта – вiселi. Усё гэта Гiляравiч у сне паскiдаў нагамi з вешака – незнарок, канечне. А ранiцай з-за гэтага i разгарэўся сыр-бор.
– I што?
– Нiчога. Аляксей чалавек настрою, пакрычаў, паабураўся – i супакоiўся. I ўся гiсторыя. Праўда, адносiны на некаторы час сапсавалiся мiж iмi.
– Сапсавалiся-такi?
– Ну, вядома. Яны нават, здаецца, пачалi пазбягаць адзiн аднаго.
– Вось бачыце! Можа, яшчэ вы што заўважылi?
– Не ведаю нават. – Павел на хвiлiну завагаўся: цi не зашкодзiць тое, што мае сказаць, дзядзькаваму расследванню. – Хiба што ля Эйфелевай вежы выпадак. Мы туды гадзiн у адзінаццаць пад’ехалi. Аўтобус спынiўся збоч пляцоўкi на процiлеглым беразе Сены, усе павыскоквалi з яго, пачалi фатаграфаваць. Я таксама выйшаў... Тут Гера падбег, папрасiў паздымаць яго на камеру. Затым я яму свой фотаапарат даў, ён мяне шчоўкнуў. I тут... Тут я ўбачыў Гiляравiча. Ён так выглядаў, быццам... змяю ўбачыў цi што iншае жудаснае.
Красько iмгненна насцярожыўся, блiснуў вачыма.
– I на каго ён глядзеў у гэты час?
– Ён здымаў.
– Здымаў? Каго?
– Нiкога, агульны выгляд вежы. А ў накiрунку яе шмат людзей таўклося.
– Аляксей Пiвавараў сярод iх быў?
– Не памятаю. Усё вельмi хутка адбылося... Нас зноў пасадзiлi ў аўтобус i павезлi далей, у Ля Дэфанс.1
– Здымкi тыя, ад вежы, ёсць у вас?
– Ёсць, але кепскаватыя. Не вельмi выразныя.
– Усё роўна прынясiце мне. Сёння зможаце?
– Змагу, пасля працы толькi.
– Дамовiлiся. – Красько задаволена крахтануў, закурыў. – Я буду чакаць.
– Я хачу спытаць. – Павел ужо падняўся з месца, але адыходзiць не спяшаўся. – Наконт Пiваварава... Няўжо вы думаеце...
– А чаму б i не думаць? – з ходу, нiбы чакаў такога пытання, адказаў следчы. – Чалавечая злопямятнасць не такая бяскрыўдная рэч, як здаецца. Дзiўна, што вы, педагог, гэтага не разумееце.
Ён яшчэ з калiдора пачуў: нехта звонiць.
– Вас, – убачыўшы яго ў дзвярах, сказала суседка i саступiла месца пры столiку.
Званiла Жанна. Пагаварыўшы з ёю колькi хвiлiн, Павел папрасiў паклiкаць Юстынавiча. Той, падобна, сам чакаў чаргi, каб пачуць ад пляменнiка навiны. Даведаўшыся, што Паўла зноў выклiкаў на допыт Красько, ён тут жа папрасiў збольшага пераказаць змест размовы.
З усяго, што Павел яму паведамiў, старога зацiкавiла толькi адно – выпадак ля Эйфелевай вежы. I ён тут жа, амаль слова ў слова паўтарыўшы фразу следчага, папрасiў даслаць яму здымак.
– Даслаць вам? Але я ўжо абяцаў Красько.
– Тады апiшы, што там на iм. Толькi ўважлiва глядзi. На заднi план звярнi ўвагу. Словам, падыдзi да справы адказна.
– Я так i ведаў, – невялiкiя, аблямаваныя светлымi рэдкiмi вейкамi вочы Красько заiскрылiся радасцю. – Вось ён, Пiвавараў.
– Але ж ён не адзiн тут, – паспрабаваў запярэчыць Павел, але дарэмна.
– Так я i ведаў, – зноў i зноў узiраючыся ў здымак, працягваў паўтараць следчы. – Ён стаiць зусiм побач з Якянам, значыць... Значыць, мая версiя была правiльная. Яны сутыкнулiся з Пiваваравым паглядамi i... Вось адкуль той выраз жуды на твары нябожчыка.
– Але ж яны не глядзяць адзiн на аднаго!
– Мала што! Адвярнулiся! Падумаеш – не глядзяць!
Зазванiў тэлефон. Красько зняў трубку. I чым далей доўжылася размова, тым больш пахмурнеў, рабiўся злосным ягоны пагляд.
– Што? Якi яшчэ Жвiрбля? – Ён пасунуў да сябе спiс групы, хуценька прабег яго вачыма. – Ну, ёсць такi, дык што? Так? А вы часам не перабольшваеце свае здольнасцi? I хто вам дазволiў лезцi ў справу? – Следчы хацеў яшчэ нешта сказаць, але чалавек на тым канцы провада, вiдаць, зняважаны апошнiмi ягонымi словамi, паклаў трубку.
– Навошта вы яму ўсё расказалi, таму старому! – твар Красько пабялеў, затым зрабiўся чырвоны. – Я ж прасiў, здаецца... Ён, бачыце, падказвае мне (апошняе слова было вымаўлена з асаблiвым нацiскам), як весцi следства. Раiць звярнуць увагу на другога вадзiцеля. Пiвавараў, хам гэты, значыцца невiнаваты, а памацайце Жвiрблю. Маўляў, ён з тых самых мясцiн паходзiць, што i Якян. Фантасмагорыя нейкая! Мала таго, што лезе, куды не просяць, дык яшчэ i павучае! Ён што, заўсёды ў вас такi?
– Вы дарэмна злуяцеся. – Павел стараўся гаварыць як мага спакайней. – Дзядзька Андрэй зусiм няблага раскрывае справы.
– Ага, з дапамогаю дыялекталогii! Смеху варта! Ды апроч таго, яшчэ ананiстыку нейкую прыплятае!
– Анамастыку, – паправiў Павел.
– Хай анамастыку. – Красько супакоiўся гэтаксама нечакана, як i ўзарваўся. – Але што зробiш: ёсць сiгнал – трэба правяраць. – I дадаў – нечакана неяк зусiм па-вясковаму: – I жук, i жаба, i чорт, i баба – кожны ў юрысты пнецца.
Юстынавiч прыехаў праз два днi, у чацвер. I адразу ж з чыгункi, каб не марнаваць часу на пераезды з аднаго канца горада ў другi, накiраваўся да Красько. У палове дзесятай ён пазванiў з кабiнета следчага Паўлу на працу, папрасiў за iм заехаць. Калi Павел прыехаў у пракуратуру, абое сядзелi ў кабiнеце, цiхамiрна гутарылi. I хоць асноўная – па справе – частка размовы была ўжо, вiдаць, скончана, не-не ды раз-пораз да яе вярталiся. Тут, мяркуючы па тоне асобных рэплiк, згоды па-ранейшаму не было.
– Усё роўна я вашых довадаў не разумею, – упарцiўся следчы. – Ну, навошта было гэтаму Жвiрблю iсцi на такое?
– Як гэта навошта. – Твар Юстынавiча ажно пачырванеў ад напружання. – Гэта ж самая элементарная помства – што тут разумець. Вы хiба не ведаеце, як блiзняты бываюць прывязаныя адзiн да аднаго. А тут такая магчымасць паквiтацца.
– Праз пятнаццаць гадоў?
– I што, што праз пятнаццаць! Уявiце, што гэта вашага брата адправiлi за краты, а там калекам зрабiлi... Цi даруеце калi такое?
– Гледзячы за што адправiлi... – голас Красько прагучаў менш упэўнена, як напачатку.
– За звычайнае хулiганства. Як па сённяшнiм часе, дык i зусiм бяскрыўднае. Iнiцыятаркай тадышняя дырэктар школы была: хлопец сваiмi паводзiнамi ёй паказчыкi па школе псаваў. Ну, i вырашыла пазбавiцца. Падгаварыла класную падаць заяву на камiсiю па справах непаўналетнiх. А калi закруцiлася справа, на пасяджэнне Якяна выправiлi. Ён арганiзатарам па выхаваўчай рабоце працаваў, малады яшчэ быў, нявопытны, вось i пiхнулi яго. Ён i сказаў там – з чужых слоў. Падлетак загрымеў у вынiку... А ў гэтых выхаваўчых установах вядома як... Мала таго што збiлi на горкi яблык, дык яшчэ i згвалцiлi. А вы – праз пятнаццаць гадоў! Пра такое i праз пяцьдзесят не забудзешся. – Юстынавiч змоўк на хвiлiну. – А калi наконт таго, як яны, Жвiрбля з Якянам, сустрэлiся, гаварыць, дык тут таксама даволi проста ўсё – звычайнае супадзенне. Якян па пуцёўку зайшоў у турфiрму – вось вам i сустрэча-неспадзяванка. Жвiрбля пазнаў яго, пачаў высочваць. Калi ж не атрымалася на месцы звесцi рахунак, папрасiўся ў тую самую паездку. За мяжою папраследаваў, але забiваць не стаў: чужая тэрыторыя, i невядома, як усё павернецца.
– Ну, хай будзе па-вашаму. Але ж Жвiрбля ў Оршы выйшаў, а Якяна ля самага горада знайшлi. Як вы гэта растлумачыце?
– Ён упаўне мог дагнаць аўтобус на машыне.
– А гэта яшчэ даказаць трэба.
– Вось i даказвайце. – Юстынавiч падняўся з-за стала, у вачах яго, толькi што спакойных i лагодных, блiснула злосць. – Дзейнiчайце, на тое вы i следчы. А мне... Я i так ужо даволi вам падказаў. Да пабачэння!
Яны выйшлi з будынка пракуратуры, не згаворваючыся, пасунулiся ўздоўж трамвайнай лiнii да блiжэйшага прыпынку. Абодва маўчалi, хоць зразумела было, маўчанне працягнецца нядоўга.
– Гэтак вы лоўка яго абрэзалi напрыканцы, – ледзь уцiснулiся ў трамвай, першы парушыў паўзу Павел. – Яму i запярэчыць не было чаго.
– Хай ведае. – Юстынавiч махнуў рукою. – Не, каб падзякаваць – у рожкi бярэцца. Другiм разам больш абачлiвы будзе. Зрэшты, як бы нi было, справа закончана.
– Гэты Жвiрбля... Вы яго сапраўды па прозвiшчы вылiчылi?
– Сапраўды. Гэта вельмi, вельмi рэдкi выпадак, можа, адзiн з мiльёна. Да таго ж напачатку i ўхапiцца не было за што. Добра, дыпэктарка тая ў школе сёе-тое падказала. Мацей таксама пэўныя звесткi пра абставiны той даўняй гiсторыi ў райцэнтры выявiў.
– Дык вось куды ён у той дзень з Лынтупаў ездзiў.
– А ты думаў! Старыя валы, як кажуць, баразны не псуюць. – Юстынавiч змоўк на хвiлiну, заўважыўшы, што людзi наўкола прыслухоўваюцца да iх размовы, працягваў шэптам: – I ты малайчына. Вiдаць, на карысць пайшло табе тое здарэнне з Рэйнальдсам... Дзякаваць Богу, цяпер i ў мяне пераемнiк ёсць. Сыны не хiнуцца да крымiналiстыкi, дык хоць пляменнiк у выпадку чаго падхопiць эстафету.
Трамвай таргануўся, стаў.
– А мне шкада гэтага Якяна, – сказаў Павел i накiраваўся да выхада.
– А мне, думаеш, не шкада? – энергiчна працуючы локцямi следам за пляменнiкам i выклiкаючы тым самым абурэнне iншых пасажыраў, падхапiў Юстынавiч. – Саграшыў аднойчы, а пакараны два разы аказаўся чалавек.
– Як – два?
– Ну, калi згубiць сына – не пакаранне, тады не ведаю, што сказаць.
Да адыходу аўтобуса заставалася ўжо меней як паўтары гадзiны, i Павел прыкметна хваляваўся: час выпраўляцца на трамвай, а дзядзька нiяк не скончыць галiцца. Нарэшце дзверы з ваннага пакоя адчынiлiся, i Юстынавiч, чырвонатвары, вачавiдкi нейкi памаладзелы, выйшаў у калiдор.
Зазванiў тэлефон. Павел памкнуўся да апарата, але стары апярэдзiў яго.
Званiў Красько.
– Можаце павiншаваць, сёння мы ўзялi яго, – сказаў, нiбы знарок не называючы прозвiшча злачынцы. – Без сучка i задорынкi правялi аперацыю. Нават не рыпнуўся i крылцамi не махнуў, дарма што птушка. Вы спадзяюся, ведаеце, шаноўны вучоны, што ў перакладзе з лiтоўскай zvirblis верабей азначае?
– А пiяф з французскай – верабейка, – сказаў Юстынавiч i, задаволены сабою, паважна дадаў: – А вы сцвярджаеце, што супадзенняў не бывае.
АПАВЯДАННІ
ВЫПАДАК НА ЗГОНЕ ЗIМЫ
Гэтая гiсторыя шмат нарабiла ў Чамярыцы пярэпалаху. Здарылася яна не так даўно, i дасюль нiхто не ведае, чым жа скончылася следства. Бо яшчэ не было суда i калi ён будзе – невядома. Нам не дакладваюць, а гэты недарэка Юстынавiч маўчыць, нiбыта вады ў рот набраўшы. Ходзiць з загадкавым выглядам i ўсё нешта насвiствае сабе пад нос. Два разы прыязджаў з раёна следчы. Апытаў некалькi чалавек, пахмыкаў у пальчатку – i драла назад, у горад, падалей ад слоты i сцюжы.
А пачалося ўсё паўгода таму. Стаяла восень, кастрычнiк быў на дварэ – самая непагадзь. То дождж лiе без супынку, то мокры сняжок з ночы зацярушыць. У вёсцы сумна ў такую пару, паныла. На гадзiну-другую ажывяць наваколле, вяртаючыся са школы, дзецi, i зноў усё ацiхне да наступнага дня.
I вось у адзiн з гэткiх дзён i з’явiлася ў Чамярыцы Людмiла Сцяпанаўна. Звалiлася, як снег на галаву. Сышла апоўднi з аўтобуса – i прама да Савошкавай хаты. Ды так ладна, так годна прайшла па вулiцы, што ажно сабакi паразяўлялi ад здзiўлення пашчы.
Ды, скажу вам, мелi сабакi рацыю. Кабета, хоць i была, як кажуць, у веку, выглядала надта фацэтна: футра, чырвоныя штонiкi, завушнiцы да плячэй. Валасы кароценькiя, белыя, але не сiвыя, як у нашых жанок, а з блiшчастым адлiвам – пафарбаваныя. Словам, гарадская, гэткую з кошыкам на гародзе цi ля статку ў хляве добра не напружыўшыся не ўявiш.
Савошка якраз у той дзень лазню палiў. Дык яна абышла панадворак i нацянькi туды, на дымок, пашыбавала. Як яны там сустрэлiся – нiхто не ведае, але назаўтра па сяле разнеслася чутка, што да Казiка Савошкi прыехала з Ленiнграда стрыечная сястра.
З добры тыдзень у нашай Чамярыцы толькi i гаворкi было, што пра прыезджую. Бабы дык знарок пiльнавалi на дварэ, каб зблiзку пабачыць. Збяруцца дзе-небудзь побач з Савошкавай хатай i ну ж мянцiць языкамi. Балбочуць i ўсё пазiраюць спадцiшка на Казiкавы вокны, цiкуюць. Ды дарэмна: пра госцю нi слыху, нi дыху. Мiльгне зрэдзьчас на панадворку, падражнiць сваiмi чырвонымi штонiкамi i знiкне, як скрозь зямлю правалiцца.
А нашым яшчэ больш карцiць даведацца, хто ды што. Папаўзлi розныя чуткi. Маўляў, нiякая яна Савошку не сястра – так, збоку прыпёку, а хутчэй за ўсё – палюбоўнiца. Знюхалiся, калi ён служыў у войску, а цяпер вось, як стала ў горадзе цяжка жыць, i ўспомнiла пра яго, заявiлася. Абярэ да нiткi i ўцячэ назад, у свой Ленiнград. Па чалавеку ж бачна, прыстойная жанчына белым валасы пэцкаць не будзе.
Але тут нехта са старэйшых успомнiў, што, сапраўды, у Савошкi нiбыта была стрыечная цётка, якая выйшла перад самай вайной за рускага афiцэра i засталася з iм у Ленiнградзе. Кiнулiся шукаць фотаздымкi. I што вы думаеце – адшукалi. Дзевяностагадовая цётка Анця ажно два знайшла ў куфры: на адным матка Людмiлы Сцяпанаўны на полi разам з дзяўчатамi, на другiм – матка i бацька, яна з дзiцем на руках сядзiць у крэсле, ён побач стаiць у вайсковай апратцы. Ну, нiбыта ўсе i супакоiлiся.
I вось не паверыце – не мiнулася i месяца, як гэта самая Людмiла Сцяпанаўна стала ў вёсцы сваёй. Пакрысе, пакрысе пачала паказвацца на людзях – i як прываражыла нашых жанок. Адна яек ёй нясе на сняданак, другая свежыны, трэцяя малака... Людачцы ўсё, Людачцы, яна ж, бедненькая, тут зусiм адна, нiкога ў яе няма, апроч Казiка... Далей – болей, бачым, ужо i апошнюю кашулю гатовы спрытнюзе аддаць.
А таго не разумеюць дурнiцы, што Людачка гэтая толькi народ разбэшчвае сваiм выглядам ды раздоры ў сем’ях сее. Ведаю, што кажу. Вунь у лазнi мужыкi як збяруцца, дык толькi i размоў, што пра чырвоныя штонiкi.
Тут неўпрыкмет зiма ўсталявалася. Ды дзiўная нейкая: то маразы цiснуць пад трыццаць, то на наступны дзень адлiга. Нездаровае надвор’е, небяспечнае, асаблiва для немаладога чалавека. I клопату болей з iм: з вечара збярэшся на канi ў лес, ранiцой глядзь у вакно – а на дварэ твань.
Словам, бяда, асаблiва Савошку. Бо вада ў нас з калонкi нядобрая цячэ, рудая, дык ён палонкаю апякуецца. Праб’е па першым лёдзе дзiрку i ажно да самае вясны яе даглядае. Ды як даглядае! Адно зiрнуць на тую палонку – дык зойме. Кругленькая, ладненькая, не раўнуючы студня, толькi меншых памераў. Зверху шалашык на дошках, накшталт зруба, адкiнуў яго i набiрай вадзiцу, колькi табе трэба. А калi надта сур’ёзныя маразы нахопяцца i лёд патаўсцее, тады Казiк наўскос сходзенькi ладныя ў iм выдзяўбае, каб латвей было вядро даставаць. Так i шчыруе да самай вясны: тут падправiць, там паддзяўбае. I ўсё сам. Нiкога не падпусцiць, нiбыта баiцца, што хто-небудзь папсуе ягонае дзецiшча. У адлiжныя днi i зусiм як сам не свой робiцца: а раптам сходнi распаўзуцца i якi недарэка ў ваду каўзнецца.
А карыстаюцца Савошкавай палонкай усе на нашай вулiцы. У восем гадзiн бразнулi вёдры – ведай, Вэрця Андрушонкава падалася да ракi. За ёю мая цяцера паўзе. Следам Мар’я – удава. Апошнi, пад дзевяць ужо, сам Казiк са сваёй нары выпаўзае. Iдзе – нiбы той Майсей да бога на Сiнаеву гару: урачыста, паважна, самавiта. Зачэрпне вядром, паспытае вадзiцу на палец, праверыць, цi не напаскудзiў хто ля святога месца, падправiць што трэба – i дахаты. А надвечар зноў да палонкi – дзяўбаць.
Адзiны, каго рэдка ўгледзiш ля Савошкавай палонкi, – Банадзя Лiсоўскi. Той дасвеццем ходзiць, калi ўсе яшчэ спяць. Такi ўжо чалавек, лiшне гадзiну не падрэмле. Ёсць работа, няма – усё роўна будзе соўгацца, як здань, шукаць сабе справы. I ўсё пацiху, усё маўчком.
Ну, у вёсцы вядома як: з дня ў дзень адно i тое ж – праца, плёткi, дробязныя, нецiкавыя старонняму чалавеку навiны. Пакрысе i прыезд Людмiлы Сцяпанаўны перастаў займаць: прыцярпелiся, звыклiся, перасталi зважаць. Праўду сказаць, яна i сама перамянiлася, стала больш гаваркая, таварыская. Работы i ўвогуле не цуралася. Нашы кабеты iдуць бульбу перабiраць – i яна туды ж з кошыкам, збярэцца талака ў лес па дровы – i яна з усiмi. Нават гаварыць збольшага па-нашаму навучылася, хоць i не надта гэта ў яе атрымлiвалася. Адным словам, прынялi Людмiлу Сцяпанаўну ў вёсцы за сваю.
Так яно i цягнулася да самае вясны, аж пакуль не здарыўся гэты дзiкi выпадак на рацэ.
Было гэта на Язэпа, толькi-толькi перакулiла на другую палову сакавiка. Дзень ужо значна падаўжэў, але халады яшчэ трымалiся па начах. Удзень – капеж, а ўначы сцюжа. Iншы раз так усходзiцца мароз – ажно бярвенне трашчыць па сценах. I знаў Савошку клопат. Бо к вечару заплыве палонка падталым снегам, а к ранiцы глядзь – уся ў камянiстым лёдзе, адно паспявай прабiваць ломiкам. Тут яшчэ, як на злосць, грыпа ўсхадзiлася. Скруцiла i Казiка. Ляжыць увесь мокры, тэмпература пад сорак. Выклiкалi ўрача. Тая паслухала i загадала збiрацца ў бальнiцу. «Якая бальнiца! – затросся. – Гаспадарка ў мяне. Што вы, з глузду з’ехалi?»
Але тут Людмiла Сцяпанаўна ўрачысе пасобiла. «Што ты, – кажа, – Казя, турбуешся? Дагледжу я тваю гаспадарку. I палонку таксама. Усё зраблю як след, не хвалюйся... Едзь лячыся». Ну, дзецца некуды – выправiўся наш Савошка ў райцэнтр...
А ленiнградка i сапраўды хвацкая аказалася кабета. Думалi: ну ўсё, занядбае хату. Аж не. I ў хляве ў яе парадак, i ля палонкi паспявае пазавiхацца. Яшчэ цёмненька, а яна ўжо на рацэ: дзёўб, дзёўб, дзёўб. Дзiвiлiся ўсе: гарадская, а гэтак у яе ўсё спраўна атрымлiваецца.
Тыдзень прайшоў. I вось неяк аднаго разу прачынаемся мы з Надзяю ад несусветнага гвалту. Злякалiся спрасоння: цi не пажар? Выбег я на вулiцу, прыслухаўся: нiкога. Толькi ўскараскаўся назад на ганак – зноў лямант, ад рэчкi. Ды такi прарэзлiвы мужчынскi голас! —Ну, – кажу сваёй, – моў пацеры, нехта тоне на рацэ». Грукнуў Петраку, суседу, у аканiцу, ды подбегам удваiх на крык.
I што вы думаеце? Светануў сусед лiхтарыкам, i ўбачылi мы... Не паверыце: сядзiць наша Сцяпанаўна вярхом на Банадзю i штосiлы тыцкае ягонай галавой у палонку. Тыцкае i штосьцi прыгаворвае, тыцкае i прыгаворвае. Аклiкнулi – каб табе схамянулася, нiбы аглухла. Тыцкае акрываўленымi рукамi Банадзеву галаву ў палонку ды паводзiць дзiка вачамi ўбакi, нiбы звар’яцелая. А той дрыгае штосiлы нагамi ды хапае ротам паветра. А яна ўсё тыцкае... Ачомалiся мы з Петраком, кiнулiся Банадзю на падмогу. Учапiлiся за Людмiлiны рукi-ногi, давай адцягваць. Дзе там! Трымаецца за Банадзеў гарляк, хоць ты яе абцугамi аддзiрай. Урэшце далi неяк рады, адцягнулi Банадзю, паднялi, павялi да хаты. Хоць якое там павялi – лiчы ўнеслi ў дзверы. Распранулi, паклалi на ложак... Пачалi распытваць, што i як, – маўчыць. Вачыма лыпае, паветра хапае ротам, як рыбiна на беразе, i маўчыць. К паўдню стала яму зусiм кепска, выклiкалi «хуткую». Выправiлi ў бальнiцу, а самi – да Савошкi, зiрнуць на Людмiлу Сцяпанаўну.
Адчынiлi асцярожненька дзверы, i ў хату. А яна... баба бабаю. Сядзiць на лаве ля сцяны, падпёршы кулаком шчаку, i хiстаецца сабе ўправа-ўлева, як непрытомная. Шварка на ёй Савошкава, боты – гумовiкi, штаны нейкiя картовыя, як даўней мужыкi насiлi. Валасы русыя, у пучок на патылiцы сабраныя. Словам, не пазнаць Сцяпанаўну.
Тут жанкi пачалi збiрацца. Балбочуць, рукi заломваюць: а што гэта ты, маўляў, Людачка, нарабiла, а як жа такое сталася? А яна зiрнула на ўсiх спадылба ды як зарагоча. Цi паверыце, у мяне ажно мурашы па спiне пабеглi ад таго смеху. А ёй хоць бы што. Апрытомнела i давай усiх да стала запрашаць. Калi ласка, маўляў, госцейкi дарагiя, зараз гарбаты вам згатую, пачастуецеся... Тут з сяней тупат пачуўся, увальваюцца ўчастковы i з iм гэты вучоны боўдзiла Юстынавiч. «Вы грамадзянка Анiськовiч?» – «Я». – «Пойдзем у сельсавет». – «Што ж, трэба, то пойдзем, – разводзiць яна рукамi ў наш бок, няйначай просiць прабачэння, што не ўдалося як след пачаставаць. – Толькi пераапрануся».
I iдзе ў спальню. Неўзабаве вяртаецца – але цi ж Людмiла гэта Сцяпанаўна, якую толькi што, хвiлiну перад тым, бачылi? Ну, я разумею, футрачка там, чырвоныя штонiкi – гэта дробязь. А вось як можна валасы гэтак хутка перамянiць? Бо былi ж русыя, а тут белыя-белыя зрабiлiся, як вата, ажно вочы адбiрае. Усе ахнулi, а яна зрэнкамi блiсь ды да маёй. «Вось табе, – кажа, – Надзечка, ключы ад усяго, даглядай статак, пакуль Казiк не вернецца. Бо ён жа будзе непакоiцца, а мне невядома цi дасць Бог сюды вярнуцца».
I пайшла. I болей мы Людмiлу Сцяпанаўну не бачылi. Нiбыта сядзiць у Буслове пад следствам, чакаюць, пакуль Банадзя (у яго запаленне) з хваробы выкараскаецца.
I вось жа людзi ў нас, скажу я вам. Замест таго каб асудзiць нягоднiцу, шкадуюць яе. Вохкаюць, спачуваюць, нiбыта не Банадзя ад яе, а яна ад яго пацярпела. Мая ўжо два разы лётала ў горад, вазiла перадачы. I iншыя ездзяць. I дэтэктыў гэты, Юстынавiч, добрая цаца. Намеднi, чую, кажа ў краме: «Ат, якая там вiна. Што зарабiў чалавек, тое i атрымаў». – «Як гэта зарабiў? – пытаюся. – Нешта вы не туды, Юстынавiч, заварочваеце». – «Акурат туды, куды трэба», – адказвае. I апавядае гiсторыю. Маўляў, пад час хапуна, ужо пасля вайны, Банадзя (яму тады надарылася быць у Ленiнградзе) накляпаў на Людмiлiнага бацьку. Таго i засадзiлi на восем гадоў. А на допытах, каб хутчэй прызнаўся, тыцкалi тварам у ледзяную ваду. Вось яна i надумалася адпомсцiць.
Але ж калi тое было! I цi было яшчэ? А калi бацька гэткi быў зацяты, як дачка, дык, можа, i варта было накляпаць...
Ну, пабачым, чым скончыцца. Урэшце i я, калi што якое, рукi склаўшы сядзець не буду. Маюцца з даўнiх часоў у раёне сякiя-такiя сувязi, буду ў Буслове – шапяну каму трэба.
ЛЯ СХОВУ
Ён начаваў тут пятыя суткi, а здавалася часам – мiнула не менш месяца. Па-першае, даймалi перапады тэмпературы. Удзень – горача, як у лазнi, уначы, наадварот, хоць кажух апранай. Па-другое,– i гэта найбольш было непрыемна – не давала нi на хвiлiну спакою казяра. Дробная, няўлоўная, яна жывасiлам лезла пад вопратку, казытала ўвушшу, метадычна i нахабна атакавала найбольш далiкатныя часткi цела.
Апроч таго, увесь час хацелася есцi. Харчоў, што ён прыхапiў з сабою, адыходзячы з дому, ледзь-ледзь хапiла на тры днi. I калi б не гаспадыня, яму, напэўна, прыйшлося б зусiм кепска.
Яна прыходзiла звычайна шарачком. Моўчкi клала ля драбiн пакунак з ежаю, моўчкi жагналася, моўчкi зачыняла за сабою рыпучыя, похапкам збiтыя з негабляваных дошак дзверы. Людзi, што прывялi сюды Крыжэвiча, гэтак настрашылi яе i гаспадара магчымымi непрыемнасцямi, што яны абое зараз i зiрнуць баялiся ў той бок, дзе ён хаваўся.
Вокны ж суседскае хаты, як знарок, выходзiлi на схоў. Добра яшчэ, нехта здагадаўся калiсьцi пасадзiць уздоўж сажалкi, што раздзяляла дзядзiнец мiж падвор’ямi на дзве часткi, радок арэхавых кустоў.
Наогул, самiх суседзяў на дварэ можна было ўбачыць рэдка – толькi, калi завiхалiся па гаспадарцы. Затое дачка iх, камлюкаватае смяшлiвае дзяўчо гадоў шаснаццацi, не стыкалася ў хаце. То ўладкуецца з самае ранiцы загараць пад кустом, то ўдумае лавiць вудаю ў сажалцы зiхатлiвых карасёў.
Заўчора, як на злосць, з’явiлася яшчэ адна асоба – хударлявы цёмнавалосы мужчына гадоў трыццацi. Па ягоных рэплiках ды па прычындалах, якiя ён прывёз з сабою на ровары, Крыжэвiч здагадаўся: электраманцёр. Аказалася, сапраўды, – манцёр, прыехаў рамантаваць праводку. Але працы ён не надта пiльнаваўся, больш зважаў на дзеўку. Увечары першага дня ўжо сядзелi ўдваiх пад арэшынай, i ён нешта горача шаптаў ёй у вуха. А па змярканнi, калi добра ўцямнела, нечакана прыцягнуў дурнiцу ў чужую пуню. Папраўдзе, яна не надта адбiвалася, ва ўсялякiм разе прыкмет барацьбы чутно не было.
На другi дзень абаiх доўга не было вiдаць – цi не адсыпалiся. Нарэшце блiжэй к абеду з’явiлiся. Спачатку ён выпаўз. Пакурваючы, доўга сядзеў на лаве, глядзеў, як клююць размяклыя кавалкi хлеба ў стаўку гуллiвыя карасi. Пасля i яна выйшла, села побач, прыхiлiлася грудзьмi да ягонага моцнага мускулiстага пляча. Ён выглядаў задаволеным, але i яна таксама на няшчасную не выдавала, дарма што была зусiм маладая, амаль дзiця.
На дварэ нехта як быццам прайшоў. Але так цiха i асцярожна, што крокi з кладнi ледзь-ледзь можна было пачуць. «Цi не гаспадыня», – падумаў Крыжэвiч. I памылiўся – прыйшоў гаспадар. Адклаўшы засаўку, ён няспешна перанёс цераз парог хворую нагу, стаў збоч драбiн.
– Падсiлкавацца табе хазяйка прыслала, – сказаў цiха, амаль шэптам. – На, чалавеча.
Крыжэвiч узяў каструлю, паставiў яе на прыпарушаную сенам мацiцу.
– Дзякую.
Стары паважна пратэпаў назад, да паўрасчыненых дзвярэй. Але выходзiць не спяшаўся. Стаяў i ўсё ўзiраўся моўчкi ў Крыжэвiчаў твар, быццам хацеў зразумець нешта незразумелае.
– Ты гэта... не з мiцянгоўшчыкаў часам будзеш? – спытаў нарэшце, ледзь варушачы абветранымi тонкiмi вуснамi. – Толькi што па тэлевiзары пра iх казалi. Як яны мiцiнгуюць ды ўласцям працаваць перашкаджаюць.
– Усё гэта прапаганда, бацька, – захоплены знянацку запытаннем, сказаў няўпэўнена Крыжэвiч. – Хлусня, словам...
– Ага, напэўна, прапаганда, – пагадзiўся стары. – Хлусня i больш нiчога. Ну, дык я пайду. Калi што якое – падавай сiгнал, як умовiлiся.
Ён выйшаў з пунi, акуратна зачынiў за сабою дзверы. Бразнула засаўка.
«Але ж во разабрала яго», – падумаў Крыжэвiч, праводзячы старога паглядам ажно да хаты.
Дзяцюк i суседка па-ранейшаму сядзелi на лаве. Убачыўшы старога, дзеўка адсунулася ад кавалера ўбок, пачала абыякава вадзiць пальцамi босае нагi па траве. Яна ўвесь час хадзiла басанож, i Крыжэвiч каторы раз пазайздросцiў ёй. Калi-то ўжо яму давядзецца паспытаць такога шчасця? Першыя днi хоць уначы можна было выйсцi, пашпацыраваць па сцяжыне ўздоўж хмызняку. Цяпер жа, з прыездам манцёра, i гэта стала небяспечна. Халера яго ведае, калi iм узбрыдзе ў голаў заявiцца ў пуню? Адна застаецца надзея – на ягоны хуткi ад’езд. А што, калi наогул нiкуды не паедзе? Возьме дый застанецца тут у прымах? Але наўрад. Кiлун, вiдаць, бiты. Сап’е слодыч ды дасць лататы, толькi яго i бачылi.
На гэты раз першая выйшла дзяўчына. Няспешна падышла да лавы, села. I амаль тае ж хвiлiны аднекуль з-за вугла вынырнуў манцёр, пасвiстваючы, наблiзiўся да яе. Яны колькi часу аб нечым цiха гаманiлi, затым паднялiся абое, накiравалiся сцяжынаю ўздоўж плота да ракi. «Ну, дзякуй Богу, у iншае месца пацягнулiся», – падумаў узрадавана Крыжэвiч. Аднак радасць яго была заўчасная. Недзе праз чвэрць гадзiны ля пунi пачуўся прыглушаны смех. Затым рыпнулi дзверы, i дзве постацi працiснулiся ў памяшканне, застылi ля драбiн.
– Можа, на кладню сёння ўзлезем? – стрымлiваючы хваляванне, спытаў мужчына.
– Не-не, – дзеўка адхiснулася ўбок, быццам супрацiўляючыся таму, чаму вось-вось наканавана здарыцца, ухапiлася абедзвюма рукамi за драбiны.
– Ну, дык хадзi сюды.
Яны павалiлiся на складзеную збоч катуха шырокiм пластом канюшыну. У гэты ж момант з вулiцы пачуўся кашаль. Нехта iшоў, падсвечваючы лiхтаром, да хаты.
– Ты, Марылька? – азвалiся з панадворка. – Позна ходзiш. Што-небудзь трэба, цi так?
– Ды запалак прыйшла пазычыць. Газ няма чым запалiць.
– А-а, ну, хадзем, у мяне шмат гэтага дабра.
Галасы сцiхлi, але ненадоўга. Кабеты зноў выйшлi на двор, сталi збоч ганка.
– Манцёр ваш тутака яшчэ?
– Тутака. Заўтра нiбыта ад’язджае. З Раяй на вечарыну падалiся.
– На вечарыну? I не баiшся пускаць дзеўку са староннiм мужчынам?
– А чаго мне баяцца? Рая дзяўчына сур’ёзная, не пустальга якая-небудзь. Я за яе, як за сябе, спакойная.
– Ну, i добра, калi так.
Госця развiталася, высока, амаль на ўзроўнi грудзей, трымаючы лiхтарык, пасунулася дахаты.
– Бачыш, як хвалiць цябе, – ледзь яна адышлася, пачуўся манцёраў шэпт. – Сур’ёзная, кажа. Яно i праўда, са мною несур’ёзная не пойдзе. Сур’ёзная ты, скажы? Да мяне шмат з кiм...
– Адчапiся, смала... З двума ўсяго. Ды i то не тут, у горадзе.
Затым галасы сцiхлi...
Увесь гэты час, пакуль яны валтузiлiся, Крыжэвiч, баючыся варухнуцца, ляжаў на месцы, дарэмна стараўся калi не заснуць, дык хоць бы засяродзiцца на чым-небудзь. Аднак нiчога з таго не атрымалася. Шэпты, войканне, стогны, што даносiлiся з процiлеглага кута, самахоць лезлi ў вушы, казыталi нервы, пазбаўлялi раўнавагi. I толькi недзе ўжо далёка за поўнач, калi двое тыя, стомленыя адно адным, нарэшце сцiхлi, i ён правалiўся ў цяжкi, трывожны, бы салдацкi прывал у перапынку мiж баямi, сон.
I прачнуўся ён таксама не без iхняе дапамогi – ад неасцярожнага, быццам выклiк каму нябачнаму, грукату дзвярэй. Уставаць не хацелася, ды мусiў: дзверы насцеж, цi мала хто можа неспадзеўкi ўзбiцца. Асцярожна спусцiўся па драбiнах унiз. З цемры прыемна пацягвала свежым, з пахам вiльготнае травы, халадком.
Захацелася выйсцi. Ён пераступiў парог, прайшоў колькi крокаў уздоўж сцяны. Раптам у суседзяў запалiлi святло. Блякла-жоўтая паласа разанула цемру, легла роўным снопам ад акна амаль да дзвярэй пунi. «Вярнулiся з вечарыны», – падумаў весела Крыжэвiч, падаючыся бокам блiжэй да сажалкi. Па-за фiранкамi мiльганула i тае ж хвiлiны знiкла Райчына постаць. Святло пагасла. Зорная летняя ноч запанавала над зямлёй.
Спачатку прайшоў мiма гаспадар. Яго Крыжэвiч адразу пазнаў па гучным, крыху сухаватым кашлi. Бразнула даёнка, тугi, спорны струмень забiўся аб дно. Крыжэвiч уявiў пену, што ўтварылася, напэўна, на сценах вядра, i млоснасць iмгненна падступiла да горла. Гарадскi чалавек, ён так i не прывык i ўжо, вiдаць, не прывыкне нiколi да сырадою.
Неўзабаве i гаспадыня выйшла з хаты, прытрымлiваючы аберуч даўгаваты падол спаднiцы, борзда накiравалася да хлява. Крыжэвiча гэта крыху здзiвiла: звычайна карову старыя даiлi па чарзе, i калi адзiн гэта рабiў, другi не ўмешваўся. Сёння ж, падобна, усё было наадварот.
Жанчына нешта сказала мужу, цягнучы раз-пораз на сябе ланцуг, вывела на двор авечку, прыспешкам пакiравала да ракi. Двое белагаловых ягнят, жвава падскокваючы, пабеглi следам за маткаю.
Калi яна праз чвэрць гадзiны вярнулася, стары якраз выводзiў карову. Ён толькi што скончыў даенне i ад доўгага сядзення на кукiшках адчуваў сябе не вельмi добра: хада была няўпэўненая, пагляд – як быццам замглёны.
– Скажу яму, хай ведае.
– Скажы. – Гаспадар згодна хiтнуў галавой.
Старая адчынiла дзверы пунi, стала ў праёме.
– Гэта, чалавеча, чуеш мяне?
– Чую. – Крыжэвiч вытыркнуў з-за мацiцы галаву, схiлiўся ўнiз. – Што здарылася, цётка?
– Вось што. Сёння зяць наш прыязджае, дык хочам, каб ты ведаў... Ён у нас цiкаўны чалавек. Усюды зазiрне, так што будзь гатовы. Калi што якое – хавайся.
– Добра, дзякую вам. Але ж вы не кажыце яму...
– Ведаем, што нельга казаць, а як жа. Таварышы вашыя прасiлi, памятаем.
Яна падала Крыжэвiчу харч, зачынiла дзверы, пайшла – нетаропка, паважна, як i належыць гаспадынi. Гаспадар падхапiў даёнку, патэпаў следам за ёю.
I тае ж хвiлiны аднекуль збоку, з-за прысадаў, вынырнуў блакiтны «Жыгуль», папраставаў абкошаным роўным узмежкам напрамiк да хаты. Крыжэвiч прыхiнуўся тварам да шчылiны, не мiргаючы, пачаў назiраць, што будзе далей.
Старыя, крыху збянтэжана ўсмiхаючыся, рушылi насустрач машыне. Сярэдняга росту дзяцюк у новенькiм гарнiтуры, круглагаловы, з паблажлiвай усмешкай на чыста паголеным твары, няспешна вылез з аўто, па чарзе прывiтаўся з абаiмi. Пастаяўшы колькi хвiлiн ля «Жыгуля», усе трое накiравалiся ў хату.
Калi яны зноў выйшлi на панадворак, было добра за поўдзень. Першы выскачыў госць. Ён на гэты раз быў ў рудым спартыўным касцюме i жоўтым, дзiрававатым па краях капелюшы. Шырока стаўляючы ногi, ён падхапiў старога пад руку, павёў да хлява. Абое былi на добрым падпiтку, i гаспадыня, якая iшла следам, няўхвальна хiтала галавой. Ля пунi яны спынiлiся. Стары адшчапiў засаўку, расчынiў дзверы.
– Павiнна хапiць, – сказаў, паказваючы далонню на кладню.– Праўда, гарышча сёлета не закладзена, але ж затое i статку будзе менш. Авец не будзем ужо трымаць. Зноў жа, буракоў сёлета болей, дасць Бог ураджаю...
– На ўраджай няма чаго спадзявацца,– перабiла яго старая.– Падкасiць яшчэ трэба, вось што. Вунь пожнi наўкола некранутыя стаяць. А то чакай з мора пагоды.
– Дык падкосiм, мамка, – азваўся госць. – Сапраўды, малавата нiбыта супраць леташняга.
Стары памкнуўся зачынiць дзверы, але маладзец рухам рукi запынiў яго.
– Не трэба, бацька. Вось паглядзiм у хляве, i я здрамну гадзiну-другую. Люблю на сене пакачацца, вы ж ведаеце.
– Авохцi мне, на сене! – запярэчыла жанчына. – Што за радасць гэткая – горача, ды i машкары столькi. Кладзiся ў хаце, дык хоць спачнеш па-людску.
– Ну, што за шчасце – у хаце? У хаце i дома можна... аж абрыдне.
Перайшлi да хлява. Агледзеўшы там усё дасканала, колькi часу гаманiлi. Затым старая пайшла ў хату па падушку i коўдру, а мужчыны пасунулiся краем гародчыка далей – аглядаць соткi.
Крыжэвiч, якi дагэтуль цiшком сядзеў на адным месцы, спусцiўся па драбiнах унiз, выглянуў з дзвярэй на вулiцу. Як на злосць, ля суседняе хаты таўклася, бы знарок напрошаная, Райка. Корпаючыся – хутчэй для прылiку, чым з ахвоты – у кветнiку, яна раз-пораз выпроствалася, кiдала цiкаўны позiрк паўз сажалку на чужы панадворак. Вiдаць было, што новы чалавек яе зацiкавiў.
Канечне, выходзiць зараз было небяспечна. Але ж i марудзiць не выпадала: з хвiлiны на хвiлiну маглi вярнуцца гаспадар з зяцем.
Быццам адчуўшы ягоную трывогу i разгубленасць, з хаты выйшла старая, шпарка пакрочыла да пунi. Пераступiла цераз парог, кiнула на драбiны выцвiлую коўдру без падкоўдранiка i падушку.
– Ты тут яшчэ? – сказала, звяртаючыся да Крыжэвiча. – Ой, не марудзь, iдзi перасядзi дзе-небудзь ля ракi цi ў кустах, пакуль ён адаспiцца. А потым вернешся. Ну, што стаў бы ўкапаны?
– Дзеўка там, – паказаў жэстам Крыжэвiч.
– Ой, лiха, сапраўды... Тады вось што зробiм: я пайду забаўлю яе, а ты тым часам як-небудзь выслiзнi адсюль неўпрыкмет.
Яна выцерла аб фартух рукi, не чакаючы ягонага адказу, рашуча накiравалася да суседняе хаты. Параўняўшыся з кветнiком, зайшла так, каб дзяўчына апынулася да яго спiнаю, пачала нешта казаць.
У гэты ж момант пачулiся галасы з-за пунi. То вярталiся з агледзiн сотак мужчыны.
Крыжэвiч хуценька, як толькi мог, выскачыў за парог, пабег мiма гнаявiшча да кустоў. I толькi дапяў да iх, як дзяўчына азiрнулася.
Але ён, апанаваны радасцю са страхам напалову, таго не бачыў.
Ужо мiнула некалькi гадзiн, як ён пакiнуў схоў, а выгнанню, здавалася, не будзе канца. Сядзець бязмэтна пад кустом на беразе ракi вельмi хутка надакучыла. Хацелася назад, у схоў. Гэта i самому было неяк дзiўна – гэтак жа нядаўна яшчэ прагнулася волi, паветра, прасторы, што ажно ненавiдзеў тую пуню. Зараз жа, наадварот, яна здавалася ледзь не райскiм куточкам. Можа, плюнуць на ўсё ды выйсцi? Ну, схопяць – i няхай; людзi не такое церпяць. Можа, зусiм i не такi страшны чорт, як яго малююць. Можа, наогул нiхто яго не шукае i ўсе страхi – пустое. I ён ужо памкнуўся выйсцi з-за куста, як убачыў ля пунi прыезджага. Той стаяў збоч дзвярэй, соладка пазяхаючы, дзiвiўся на наваколле заспанымi, з прыпухлымi павекамi вачыма. Затым пацягнуўся, ляпнуўшы сябе рукою па клубу, палез назад, на кладню – цi не набiрацца моцы перад касьбою.
Пад вечар, недзе каля сямi, да ракi прыйшла гаспадыня, нiякавата пасмiхаючыся, паведамiла, што зяць надумаўся i начаваць у пунi. Таму яму, Крыжэвiчу, давядзецца, маўляў, iсцi ўнаначкi ў лазню. Лазня нiчыя i знаходзiцца ў кустах, таму там даволi бяспечна. Там ёсць сёе-тое з лахаў, хопiць i падаслаць, i накрыцца. Пра ежу яна загадзя паклапацiлася: ладны пакунак перайшоў у Крыжэвiчавы рукi.
– Тут дранiкi, пара яек, хлеб. Але адразу ў лазню не iдзi. Там сыра, напэўна, дый цемнавата.
Ён моўчкi хiтнуў галавою, не чакаючы, пакуль яна знiкне за плотам, падаўся ўправа, да блiжэйшай сухастоiны. Уладкаваўшыся пад ёй, разгарнуў газету з правiянтам i ледзь не ахнуў ад нечаканасцi.
Уся першая паласа была прысвечана падзеям 30 чэрвеня: здымкi, тлумачэннi, цытаты з выказванняў. Адна з апошнiх асаблiва ўразiла Крыжэвiча. Скрапаная з няўцямна-асуджальных сказаў, яна належала ягонаму колiшняму вучню i аднадумцу Андрэю Маркевiчу. Маркевiч, супрацоўнiк аднаго з ведамасных прэс-цэнтраў, нiбыта даводзiў такiм чынам да грамадскасцi погляд на падзеi свайго кiраўнiцтва. I хоць ён, у адрозненне ад iншых, да адкрытай расправы над арганiзатарамi акцыi не заклiкаў, ад адмоўных характарыстык не ўстрымаўся. Гэта было тым больш дзiўна, што напярэдаднi Крыжэвiчавых уцёкаў яны сустрэлiся выпадкова на вулiцы, i малады чалавек выказваў iдэi, зусiм процiлеглыя пададзеным у цытаце.
Паеўшы, ён загарнуў рэшту хлеба i бульбiны ў газету, пасунуўся хмызам у накiрунку лазнi – туды, дзе ледзь-ледзь вытыркалася па-над алешнiкам чорная руберойдная страха. I пакуль iшоў, чуў за спiнаю нейкi незразумелы сухi трэск, як бы хто ўпотайкi краўся следам.
Лазня, стараватая маленькая пабудова з падгнiлымi нiжнiмi вянцамi, сустрэла прахалодаю i спакоем. Абкружаная з трох бакоў высокiм алешнiкам, яна цэлы дзень стаяла ў цянi, i гэта надавала ёй уражанне нейкае хмурнасцi i нават таямнiчасцi. На дзвярах замест замка была ўторкнута ў прабой звычайная трэска. Крыжэвiч выцягнуў яе, узяўся за клямку. I ў гэты ж момант пачуў ззаду, з алешнiку, староннi гук. Ён рэзка азiрнуўся.
Мiж тонкiх ствалоў стаяла Райка, вiнавата ўсмiхаючыся, скубла пальцамi абкарнаны рамонак.
– Дзень добры, – сказала, прыкладаючы далонь да вуснаў. – Не бойцеся, я вам кепскага не зраблю.
– Канечне, вы ж, напэўна, не дужэйшая за мяне.
– Той, хто хаваецца, заўсёды слабейшы.
– Адкуль вы ведаеце, што я хаваюся?
– Бачыла, як з пунi ўцякалi. I раней яшчэ бачыла – на кладнi. Вы так моцна заснулi, што ажно пачалi задаваць храпака. – Яна пачырванела, адвяла позiрк убок.
– Што вам трэба ад мяне?
– Проста цiкава. Вы на здымку якраз такi, як у сапраўднасцi.
– На якiм здымку?
– На тым, што ў газеце.
– I пра газету вы ведаеце! А адкуль яна ўзялася, не скажаце?
– Скажу. Вадзiм, бабiн Галiнiн зяць, з горада прывёз.
– Вось яно што. – Ён колькi часу памаўчаў. – I што вы далей збiраецеся рабiць?
– Далей – нiчога. Пайду дадому.
– Цi не зноў на вечарыну збiрацца?
– А калi i на вечарыну, то што? Працiўны вы... Ды ўсё роўна мяне не бойцеся – не прадам.
– I нават мамцы з таткам не скажаце?
– Мамка з таткам далёка. Я тут у цёткi гасцюю, пляменнiца.
– А-а...
Дзяўчына перакiнула нагу праз пахiлую алешыну, усмiхаючыся нечага сама сабе, знiкла ў гушчары.
«Напэўна не ўдасць», – супакоiў сябе Крыжэвiч i ступiў у прылазнiк. Спёрты, застарэлы пах воглага венiка шыбануў у нос.
Пад ранiцу адолеў холад. Ён падняўся з палка, прайшоў колькi разоў дзеля сугрэву сюды-туды па вузенькiм, самому з сабой ледзь размiнуцца, памяшканнi. Ноч на свежым сене, якую яшчэ ўчора гэтак зацята праклiнаў з-за казяры, тут, у лазнi, здавалася недасяжнай мараю. Успомнiлася зяцева абяцанка падкасiць. Зiрнуў на гадзiннiк: палова шостай. Калi маладзец не дабавiў звечара, акурат зараз мог быць на сенажацi.
Ён зашчапiў на трэску дзверы, расхiнаючы палкаю мокрую траву паперадзе сябе, падаўся да ўскрайку кустояў.
Дзверы пунi аказалiся зачыненыя знутры. Даволi моцны смех даносiўся з кладнi – нехта быў там i пачуваўся даволi вольна. Крыжэвiч хiснуўся ўбок, стаiўся за перагародкай, што аддзяляла пуню ад хлява. Галасы ўсё мацнелi. Нарэшце дзверы адчынiлiся, i з iх высунулася кудлатая, уся ў пацярусе, галава Вадзiма. Ён зыркнуў у адзiн бок, у другi чырвонымi, як з перапою, вачыма, падаў некаму знак рукой. З-за ягонай спiны ўзялася аднекуль Райка, папраўляючы на хаду сукенку, выскачыла з пунi, пашыбавала напрасткi да сваёй хаты.
Дзяцюк тым часам дастаў з падстрэшка касу, паспрабаваў пальцам вастрыё, падаўся за хлеў – цi не касiць.
Праз хвiлiну Крыжэвiч быў на кладнi. I добра зрабiў, бо амаль у той жа момант з-за свайго хлява выйшла суседка з кароваю на повадзе, накiравалася да сажалкi. Аднекуль з-за плота выплыла паважная постаць бабы Галiны, пасунулася ёй насустрач.
– Здароў, Марыля. Што сама сёння з кароваю? Цi не паехала твая памочнiца?
– Не, не паехала. Спiць на сене. А будзiць шкада, самi былi маладыя, ведаем, яе хочацца ўранку паспаць.
Жанчыны перакiнулiся яшчэ словам-другiм i разышлiся.
Дзень прайшоў больш-менш удала, без нечаканасцей. Стары з зяцем цэлы дзень прабавiлiя на пожнi, i Крыжэвiч не толькi паспеў як след адаспацца, але i нават занудзiцца адзiнотаю. Надвечар, калi сонца пачало схiляцца да вершалiн дрэваў, зазiрнула Райка: яна ранiцой забылася на кладнi штосьцi з адзення. Крыжэвiчава прысутнасць нi на калiва яе не збянтэжыла, наадварот, падалося яму,– узрадавала. На ейнае запытанне, дзе ён сёння збiраецца начаваць, ён адказаў, што яшчэ не ведае. Тады яна параiла нiкуды не iсцi, а заставацца тут, на кладнi.
– Вадзiма не бойцеся. Ён усё зробiць, як я скажу.
– А калi не?
– Тады размова будзе iншая. Мне ёсць што сказаць ягонай цешчы. Але гэта так, да слова. Так што заставайцеся. Цi, можа, i мне вы таксама не верыце?
– Я пра вас нiчога амаль не ведаю. Вы Вадзiму пра мяне што-небудзь казалi?
– Не.
– Што ж, дзякуй.
– Няма за што. А што будзе з вамi, калi вас зловяць? Пасадзяць у турму?
– Магчыма.
– Гэта праўда, што вы прызывалi людзей да кровапралiцця?
– Хто вам сказаў?
– Так у газеце напісана.
– Няпраўда. Мы толькi выйтлi, каб абарашць сваю годнасць.
– А, годнасць, вось яно што, – яна расчаравана ўсмiхнулася, накiравалася да дзвярэй.
– А па-вашаму, чалавечая годнасць не вартая нават, каб яе абараняць? – сказаў ён запальчыва, загароджваючы ёй дарогу. – А, не вартая? Скажыце?
– Па мне дык...
– Па вас! А вы ведаеце, колькi народу ператаўклi ў той дзень? Некаторых маiх сяброў схапiлi і па сёння трымаюць у невядомасцi. – Голас ягоны прагучаў так рэзка, што яна нават адхiснулася.
– Цiшэй вы! Пачуе хто.
Ён iмгненна сцяўся. Яна схавала за пазуху адшуканую рэч, не развiтаўшыся, выскачыла з пунi.
– Дык што мне рабiць? – крыкнуў ён услед.
– Заставайцеся тут, – адказала яна i махнула рукой: маўляў, сядзi цiха, i ўсё абыдзецца.
Ён так i зрабiў. Зашыўся як мага глыбей у сена i так i праляжаў у нерухомасцi яшчэ паўдня. Побач хадзiлi людзi, гаманiлi, сварылiся, але яму не было да iх справы. На змену ўзбуджэнню прыйшла страшэнная абыякавасць. Напэўна, калi б зараз па яго прыйшлi, ён i тады не крануўся б з месца, нават не варухнуў бы пальцам, каб неяк уратавацца. Якi сэнс, думалася, нешта рабiць дзеля людзей, калi iм гэта, аказваецца, непатрэбна. Калi адзiнае, што можа iх неяк ускалыхнуць, дык гэта фота знаёмага чалавека ў газеце.
А праз колькi часу гэтак жа неспадзявана, як толькi што абыякавасць, адолела трывога. Дзеўка гэтая – што ў яе наўме? Цi не дарэмна гэтак перад ёю агалiўся, гэтак шмат сказаў? Бо адна справа, калi б з газеты ведала, i зусiм iншая – калi сам сказаў. Паспрабуй адкруцiся пасля ў выпадку чаго. Да таго ж, зяцёк – што ён за птушка? Што, як ляпне каму ў горадзе? Яна сцвярджае, што нiчога яму не сказала, але цi праўда тое? Адно добра: старыя, здаецца, надзейныя людзi. Што гаспадар, што гаспадыня. Працавiтыя, рахманыя, спагадлiвыя. Такiя не прададуць.
З-за пунi, ад гародаў, пачулiся галасы. Адзiн мужчынскi, другi – незадаволены – жаночы. Крыжэвiч прыслухаўся: гаманiлi старая з Вадзiмам.
– Толькi прыехаў i ўжо ад’язджаць? – даводзiла кабета. – А абяцаў жа дапамагчы падкасiцца. Ну, i работа твая, Вадзя...
– Дык што ж рабiць, калi непярэлiўкi, – апраўдваўся той. – Нiхто мне працоўныя днi за прыгожыя вочы не залiчыць. Служба ёсць служба. Паеду, а праз тыдзень вернемся – з Лiдаю.
– Праз тыдзень, можа, касiць не будзе чаго, – не здавалася жанчына.
– Знойдзецца, не турбуйцеся.
«Аднак жа спяшаецца чалавек», – падумаў Крыжэвiч i прынiк тварам да дзiркi. Зяць, увесь мокры ад поту, у кашулi наросхрыст, заклапочана-нецярплiва пазiраў то на гадзiннiк, то на цешчу. Ён вiдавочна адчуваў сябе няёмка, i, здавалася, яшчэ слова, самы нязначны наступ з яе боку – i ён не вытрымае, здасца, зробiць так, як хоча яна. Але старая маўчала. Маўчаў i стары, што сядзеў на бервяне збоч плота. Ён наогул, вiдаць, быў чалавек негаваркi – з тых, што больш слухаюць, а паслухаўшы, не зважаючы нi на што, зробяць па-свойму. Абрысы ягонага твару, асаблiва ўпарты высокi лоб i валявы падбародак, пацвярджалi гэта. Нягледзячы на гарачыню, гаспадар быў ў тоўстай фланелевай кашулi i ў ботах, што зусiм не перашкаджала яму яшчэ i пацепвацца ад холаду.
Зяць, наадварот, быў басанож. Туфлi ягоныя сохлi ўсторкнутыя на штыкецiны побач са слоiкамi i шматлiкiмi жбанамi. Ён акуратна паздымаў iх i падаўся да сажалкi – мыць ногi.
– Можа, сказаць яму? – калi ён адышоўся добра воддаль, вымавiла напаўголаса жанчына. – Як ты думаеш?
– Мне ўсё роўна,– адмахнуўся стары, захiнаючы шчыльней на шыi каўнер кашулi. – Што ён табе паможа.
– Як гэта – што? Можа, параiць што.
– Ат, як сабе хочаш.
Той, пра каго гаманiлi, тым часам скончыў мыццё, стоячы на кладцы, па чарзе выцiраў ногi шкарпэткай. Затым абуў набоса туфлi, старанна абыходзячы каравякi, паплёўся дзядзiнцам назад, да хаты. Старыя пачакалi, пакуль ён падыдзе блiжэй, не згаворваючыся, паднялiся з лавы.
– Ну, дык падмацавацца ж трэба крыху на дарожку, – сказала жанчына прымiрэнча. – Хадзем.
Недзе праз паўгадзiны Вадзiм пайшоў. Пазiраючы скоса на Райку, што сядзела нерухома на лаве ля сваёй хаты, павольна перасек садок, уладкаваўся за рулём, пусцiў матор. Увесь гэты час старыя моўчкi стаялi на панадворку, пакорлiва глядзелi, як аддаляецца яго шырокая, з папярэчнымi складкамi на кашулi, спiна.
Аўто фыркнула, пацягнулася да дарогi.
Жанчына скрушлiва развяла рукi ўбакi, нешта цiха сказала гаспадару. Той паплёўся ў хату, але неўзабаве зноў выйшаў – з каромыслам на плячах.
– Колькi судоў прынесцi? – спытаў, чыкiльгаючы ў накiрунку хмызняку.
– Чацвёра, пэўна, хопiць, – быў адказ. – Трое ў дзяжу вылi, астатнiя так, у вёдрах, пакiнь. Ды пачакай, – яна сцiшыла голас. – Чым улегцы iсцi, брагу занёс бы. А я дроў набяру тым часам сушэйшых.
«Цi не гарэлку збiраюцца гнаць», – падумаў Крыжэвiч. Падумаў – i на сэрцы адразу паспакайнела: гэткую справу, чакаючы староннiх, хiба распачынаюць?
Цяпер паддавала сумневу толькi Райка. I чым больш ён прыглядаўся здаля да дзяўчыны, тым больш падазронымi ўяўлялiся яму яе паводзiны. Па-першае, пазбягае сустрэчы, а яшчэ ж учора была гэткая таварыская. Па-другое, цэлы дзень сядзiць на адным месцы, як знарок пiльнуе... Ясна, Вадзiму пра яго расказала. Зноў жа, цётцы з дзядзькам магла... I яны толькi прыкiдваюцца, быццам нiчога пра яго не ведаюць, на самой жа справе... Можа, толькi i чакаюць зручнага моманту, каб паведамiць куды след. А там... Нават уявiць цяжка, што чакае яго, калi зловяць. Аднойчы ўжо паспытаў арыштанцкага хлеба, трапiўшы тры гады таму ў аддзел з нейкае манiфестацыi. I галоўнае – жонцы перажываннi, а яна ж якраз другiм цяжарная, ёй наогул нельга нервавацца.
– Прачынайцеся! Уставайце? – голас трывожным сапрана працяў свядомасць, прымусiў расплюшчыць вочы. Перад iм сядзела на кукiшках Райка, штомоцы трэсла рукою за плячо. – Уставайце ж! Апранайцеся хутчэй ды ўцякайце. Хутка тут будуць мiлiцыянеры.
– А? Што ты кажаш? – марна iмкнучыся патрапiць спрасоння нагой у калашыну, паўтараў Крыжэвiч. – Якiя мiлiцыянеры? Што здарылася?
– На вас навялi. – Дзеўка ступiла ўбок, падалася да драбiн: – Праўду кажу, верце мне.
– Хто навёў?
– Якая вам рознiца – хто? Збiрайцеся хутчэй ды давайце дзёру.– Яна выслiзнула з пунi, пашыбавала расяным цалiком да свае хаты. Крыжэвiч, нарэшце, апрануўся, выскачыў на двор. Было даволi вiдна, але ранiшняя шэрань яшчэ хавалася сям-там па лагчаках. Уначы прайшоў дождж, вада, што не паспела ўвабрацца ў зямлю, цярплiва чакала першых сонечных промняў.
Крыжэвiч падумаў, што трэба было б папярэдзiць гаспадароў аб адыходзе, падышоў да хаты. Пакратаў клямку – не падалася. Але будзiць старых не наважыўся. «Дзверы ўбачаць адчыненыя – самi ўсё зразумеюць»,– падумаў i накiраваўся да кустоўя. Пазаўчора, выбiраючыся з лазнi, прыкмецiў уздоўж ракi вузенькую сцяжыну, да яе чамусьцi адразу i пацягнула. I хоць i не ведаў нават прыблiзна, куды яна можа яго прывесцi, гэта ў любым выпадку здавалася лепш, чым трапiць па-дурному ў рукi мiлiцыянераў дзе-небудзь на прасёлачнай дарозе.
I толькi гэтак падумаў, як раптам ажно скалануўся ад неспадзяванкi. З хмызняку выйшлi, трымаючы напагатове зброю, трое ў мiлiцэйскай форме, пайшлi яму насустрач. Наблiзiўшыся, моўчкi паказалi жэстам, каб iшоў назад, да хаты.
Старыя, абое нерухомыя, збялелыя, стаялi на панадворку, глядзелi на нязвыклую працэсiю.
– Хто яго папярэдзiў пра наш прыход? – пагрозлiва звярнуўся да iх адзiн з канваiраў? – Каторы з вас?
– Мы не папярэджвалi, – хуценька, скорагаворкай адказала жанчына. – Навошта нам папярэджваць. Было б каго... – Яна павярнулася тварам да Крыжэвiча. – У-у, адшчапенец! Мала вам надавалi па карку. Адно й ведаеце, што паскудствы рабiць ды добрым людзём у працы замiнаць.
Яна так i сказала – людзём, – i ад маўлення гэтага на Крыжэвiча павеяла блiзкiм i дарагiм. Акурат гэтак гаварыў некалi ягоны нябожчык дзед.
– Як вы даведалiся, што ён з гэтых, як вы кажаце, адшчапенцаў?
– Ды зяць тутака ў нас быў, газету з сабою прывёз. Я спачатку без унiманiя, харчы ў яе загарнула... А ўчора глядзь у лазнi – ён! Во, зiрнiце самi. – Яна дастала з кiшэнi ватоўкi скамечаную паласу, падала мiліцыянеру. – Тут усё, як ёсць, сказана. Уся праўда, у газеце абы-што не напiшуць.
Яна перажагналася, унiкаючы Крыжэвiчавага пагляду, падалася з вядром у руцэ да хлява – даiць карову.
МАНАГРАФIЯ
Надзiва, на дварэ ў гэтае ранне нават марозна. Прыбiты ўчарашняю аблiвахаю снег за ноч закалянеў, зрабiўся шорсткi i сiтаваты, як зваранае малодзiва. Пад нагамi суха. Пасля такое даўжэзнае адлiгi гэта нязвыкла, i вочы мiжволi апускаюцца долу ў пошуках рытвiны з падталым снегам. Рытвiн шмат, але ўсе яны парожнiя i толькi зрэдку дзе-нiдзе – з вочкамi льду пасярэдзiне.
Сцежкi, што збягаюцца з усiх канцоў мiкрараёна да трамвайнага прыпынку, увесь час, пакуль трывала адлiга, шчодра пасыпалiся пяском i зараз нагадваюць бегавыя дарожкi на стадыёне. Тая, па якой я крочу, пралягае паўз лагчынку з каналiзацыйнымi люкамi. Як заўсёды, у ёй поўна бадзяжных сабак. Яны з’явiлiся тут з першымi прымаразкамi i з таго часу нясуць наўкола люкаў несупынную вахту, грэюцца ў клубах пары.
Галоўны ў зграi – чорны калматы пудзель-мешанец. У яго злыя знявераныя вочкi-гузiкi i вiхлясты, выстрыжаны ўшчэнт лiшаём азадак. Варта каму з прахожых наблiзiцца да лежбiшча, як ён ускоквае з месца, кiдаецца няпрошанаму госцю пад ногi. Астатнiя тым часам сядзяць, напружыўшыся, паўкругам i апантана брэшуць. Сабакi вельмi худыя, у многiх на баках застарэлыя раны. Сядзяць яны строга па ранжыру. Кожны дакладна ведае сваё месца i на чужое, хай i больш прывабнае, не прэтэндуе. Час ад часу каторы з дужэйшых старажылаў, злiтаваўшыся над якiм-небудзь нямоглым небаракам, пасоўваецца ўбок, дае магчымасць уладкавацца побач з сабою на цёплым.
Параўняўшыся з люкамi, я сцiшваю хаду. Гэта якраз дарэчы: чорны завадатар ужо вышчарыў зубы i вось-вось кiнецца мне наперарэз. Мая хiтрасць збiвае яго з панталыку, i зараз ён не ведае, што рабiць – цi то iмчацца наперад, цi то заставацца са зграяй. Урэшце iнстынкт ахоўнiка перамагае. Пудзель, заходзячыся брэхам, кiдаецца мне насустрач. Зграя падхоплiвае ягоны парыў, але застаецца на месцы – быццам чакае каманды.
– Вось гэта згода, – абыходзячы зводдаль мясцiну, кажа нейкая кабета ў футры. – З намi, людзьмi, хiба параўнаеш! Во ўчора на хвiлiну адвярнулася ў аўтобусе з суседкаю пагаварыць, тут жа сумку сцiбрылi. А казаць стала – на смех паднялi.
У вачах у жанчыны – крыўда напалову з дакорам...
Каржакаватую Генадзеву постаць я пазнаю не адразу. Яшчэ цемнавата, i тут, у натоўпе на трамвайным прыпынку, угледзець знаёмы твар не так проста. Тым больш, што сёння першы па-сапраўднаму сцюдзёны дзень, i ўсе ў зiмовым адзеннi.
Я даю «дзень добры», i тае ж хвiлiны з-за павароту вынырвае трамвай. Генадзь мармыча мне штосьцi ў адказ, хуценька, як толькi гэта можна на выслiзганым асфальце, шыбуе да дзвярэй першага вагона. Я, канечне, кiруюся ў другi. Так ужо месяца з паўтара ездзiм у адно i тое ж месца, але ў розных вагонах.
У трамваi тлумна, горача. То ў адным, то ў другiм яго канцы раз-пораз успыхвае сварка. Па дарозе яшчэ два iнстытуцкiя iнтэрнаты, так што к канцу падарожжа ў вагоне не прадыхнуць.
Выйшаўшы, а дакладней – выпхнуўшыся на прыпынку, я колькi часу стаю нерухома на месцы ў чаканнi, пакуль схлыне натоўп. Генадзь таксама выходзiць са свайго вагона, спыняецца побач.
– Тое, што вы ўчора мне сказалi, – праўда? – кажа раптам, папраўляючы абедзвюма рукамi чорную вушанку са штучнага футра.– Вы не перабольшваеце?
У вачах ягоных, некалi блакiтных, а зараз выцвiлых i невыразных – засяроджанасць i недавер. Мне гэга непрыемна, але што зробiш? Затое цяпер я дакладна ведаю: светам кiруюць не толькi любоў i грошы.
Я абмiнаю яго, з жахам адчуваючы, як зноў расце ў грудзях, узнiмаецца хваляю ўгору, пад самае горла, нянавiсць, прастую да iнстытуцкага дзядзiнца.
Гэтая гiсторыя пачалася каля двух гадоў таму, пасля смерцi Алены. У той дзень, калi яна памерла, дождж не пераставаў з самай ранiцы. Як цяпер памятаю яго i ўсё, што з iм звязана, – панылую шэрань у праёмах мiж будынкамi, нiзкае неба, хлюпоту пад нагамi. Ён быў нiбы працягам таго бясконцага лабiрынту няпэўнасцi i адчаю, што вось ужо колькi месяцаў, пакуль жонка хварэла, суправаджаў мяне паўсюдна: дома, на працы, у бальнiчным калiдоры. Я да такой ступенi прызвычаiўся да яго, што, здавалася, варта яму скончыцца, як здарыцца непапраўнае. Так i сталася. Дождж перастаў iсцi – i Алена памерла.
Першым, хто наведаў нас з сынам пасля пахавання, быў ён, Генадзь Галанюк, мой колiшнi унiверсiтэцкi дружбак. Ён жыў у суседнiм квартале i, вяртаючыся з працы, заскочыў на хвiлiну – адведаць. Мы доўга сядзелi ў той вечар, пiлi гарэлку, што засталася з хаўтураў, гаманiлi пра розныя будзённыя справы. Пры развiтаннi я запрасiў Генадзя заходзiць i надалей. Ён адразу ж згадзiўся – вiдаць, адзiнота халасцяцкага жыцця, пра перавагi якога ён так любiў некалi гаварыць, яму надакучыла. Такiм чынам амаль сямiгадовы перапынак у нашым сяброўстве, звязаны з маёю жанiцьбай, быў скончаны.
За першаю сустрэчаю адбылася другая, затым яшчэ, яшчэ.
У сярэдзiне жнiўня я выправiў Юлiка да цешчы. Яна жыла адна ў райцэнтры i ад самага пачатку, як толькi памерла Алена, вырашыла, што ўнук павiнен выхоўвацца ў яе.
Застаўшыся без сына, я неяк вельмi хутка занудзiўся адзiнотаю. I, каб пазбыцца яе, нечакана для сябе самога вярнуўся да справы, якою некалi займаўся па маладосцi i якую апошнiя гады зусiм закiнуў,– да манаграфii. Занятак гэты заўсёды мяне прыцягваў i цяпер, са смерцю жонкi, уяўляўся адзiным паратункам ад невясёлых думак.
Генадзь ухвалiў мой намер. Ён быў сведкам маiх першых навуковых практыкаванняў i аднойчы, даўно-даўно, нават напiсаў пра iх у абласную газету невялiкi артыкул. Артыкульчык той быў прысвечаны маёй першай публiкацыi ў рэспублiканскiм навукова-папулярным часопiсе i зрабiў наша сяброўства непарушным. Вось чаму зараз, калi я вырашыў вярнуцца да пiсання, мне так важная была менавiта ягоная падтрымка. Я яе атрымаў.
Мiнула крыху больш за два месяцы. У школе пачалiся канiкулы. Вольнага часу ў мяне паболела, i я грунтоўна засеў за працу. Справа адразу пайшла так iмклiва, што к канцу лета манаграфiя была амаль гатова. Васемнаццатага жнiўня, акурат у апошнi дзень адпачынку, я скончыў друкаваць яе набела, але перш чым адправiць у рэдакцыю часопiса, даў прачытаць Генадзю. Ён пахвалiў стыль i, зрабiўшы сякiя-такiя заўвагi адносна мовы, параiў з адсылкаю надта не зацягваць. Ягоную параду я з удзячнасцю прыняў.
Неўзабаве пачаўся чарговы навучальны год, а з iм – заўсёдны дэфiцыт часу. Цяпер аб сур’ёзных навуковых даследаваннях можна было толькi марыць. Я паскардзiўся на тое Генадзю. Праз тры днi пасля размовы ён прыйшоў да мяне з навiною: на кафедры ў iнстытуце, дзе ён працаваў, вызвалiлася пасада выкладчыка. Нагрузка там была значна меншая, чым у школе, i я вырашыў падаць заяву на замяшчэнне. На наступны дзень Генадзь звёў мяне з загадчыцай кафедры, i пытанне паспяхова вырашылася. «Вось, паходзiш пару гадоў у асiстэнтах, а там, глядзiш, i старшага дадуць, – сказаў Генадзь. – Будзеш дзякаваць мне».
Аднак старшым мяне прызначылi адразу – загадам, да аб’яўлення конкурсу. Сябру майму такi паварот справы чамусьцi не спадабаўся. Ведаючы, як нялёгка далося яму самому ў свой час гэтае старшынства, я вырашыў не звяртаць на тое ўвагi.
Недзе праз месяц пасля пераходу у iнстытут я пазванiў у рэдакцыю часопiса. Загадчык аддзела сказаў, што мая манаграфiя прынята да друку. Усхваляваны, я адразу ж пабег падзялiцца навiною з Генадзем. Ён успрыняў маё паведамленне стрымана. Неяк похапкам, бы мiж iншым, павiншаваў i, дадаўшы штосьцi пра нейкiх «многiх, якiх шмат было i раней, а дзе яны зараз?», тут жа перавёў гаворку на iншае.
Але дружба наша з таго моманту стала слабець. Генадзь пачаў пазбягаць мяне i ўсё часцей i часцей, аказаўшыся выпадкова побач, iмкнуўся тут жа адысцi ўбок. Спачатку гэта мяне бянтэжыла. Я доўга не разумеў, у чым справа, i ўсяляк намагаўся вярнуць ранейшую прыязнасць. Але ўсё было марна. Я натыкнуўся на такую непранiкальную сцяну адчужанасцi, што само жаданне гаварыць знiкла назаўсёды. I вось тады, нiбы падсвядома пацвярджаючы меркаванне, што гiсторыя чалавечых узаемаадносiн – гэта найперш гiсторыя барацьбы самалюбстваў, я i сам пачаў няўзнак адчужацца. Гэта было жахлiва! Асаблiва тады, калi адчужанасць пачала перарастаць у нядобразычлiвасць. Мы i азiрнуцца не паспелi, як яна ператварыла ўсё добрае, што было калiсьцi мiж намi, у суцэльныя руiны.
Вядома, мы не сустракалiся больш, а спаткаўшыся дзе-небудзь выпадкова ў перапынку мiж заняткамi, тут жа старалiся разбегчыся ў розныя бакi. Усё часцей i часцей я лавiў сябе на думцы, што жадаю былому сябруку кепскага. Не сумняваюся, увесь гэты час ён адчуваў да мяне тое самае. Як на тое, прыкрасць гэтая – не адзiнае, што здарылася са мною апошнiм часам.
Неўзабаве пасля пераходу на працу ў iнстытут я панаёмiўся з Жаннаю. На той час яна жыла пасля разводу з мужам адна i рабiла на абутковай фабрыцы. Я меў самыя сур’ёзныя намеры наконт жанiцьбы i спадзяваўся, што жанчына гэтая ўрэшце ўнясе нейкую гармонiю ў мой побыт. Ды спадзяваннi так i засталiся спадзяваннямi. Сумеснае жыццё не зладзiлася, i, памучыўшыся разам два месяцы, мы вырашылi разысцiся. За два тыднi да развiтання Жанна з’ездзiла ў камандзiроўку ў Венгрыю, а вярнуўшыся, паведамiла тое, што надоўга азмрочыла мне iснаванне. Учора, выпiўшы з гора ў самоце цэлую бутэльку настойкi, я выйшаў увечары на вулiцу прашпацыраваць i выпадкова сустрэў Генадзя. Як заўсёды, ён хацеў унiкнуць размовы, але я затрымаў яго i, размякчаны спiртным i дрэнным настроем, расказаў яму пра ўсе свае непрыемнасцi. Што ён адчуваў падчас маёй споведзi – не ведаю. Хутчэй за ўсё не даў веры. А калi i даў, то наўрад прасякнуўся да мяне спачуваннем.
Вузкi, загрувашчаны нейкаю старою мэбляю калiдор палiклiнiкi сустракае мяне скразнякамi i пахам ёду. Людзей i няшмат, i крокi медсясцёр (усе як адна чамусьцi на высокiх абцасах) рэхам разносяцца ад дзвярэй да дзвярэй. Ля лабараторыi, дзе робяць аналiзы крывi, наогул няма чаргi, i я адразу ўваходжу ў памяшканне.
– А, вы! – медсястра пасоўвае да сябе стос паперак, запытальна глядзiць мне ў вочы.– Нагадайце ваша прозвiшча.
Я называюся, пераадольваючы спазм у горле, са страхам сачу за тонкiмi, з наманiкюранымi пазногцямi, пальцамi жанчыны.
– Вось... Што тут у нас? Ага, адмоўная, – яна ўсмiхаецца. – Так што дарэмна баялiся. Другi раз, перш чым знаёмiцца, добра прыгледзьцеся да чалавека.
Аднак недаверу пазбыцца не так проста.
– Як – адмоўная? Яна сама мне сказала, што ў яе СНIД. А мы ж...
– Значыць, падманула вас ваша сяброўка, – голас сястры гучыць цвёрда. – I не дурыце мне галавы. Сказана вам: рэакцыя адмоўная. Iдзiце дадому i там разбiрайцеся са сваiмi палюбоўнiцамi.
Я выходжу на вулiцу, усё яшчэ не верачы таму, што адбылося, крочу да трамвая.
На дварэ па-ранейшаму марозна, але i сонца прыгравае. Снег не шорсткi, як ураннi, а вязкаваты, а на сугрэвах – i добра падталы. Гэта замаруджвае хаду, робiць яе павольнай i няўпэўненай. Чалавек, якi крочыць следам за мною, хоча мяне дагнаць, але беспаспяхова. Яшчэ выходзячы з палiклiнiкi, я краем вока заўважыў яго на тратуары, ды пасля ранiшняга ягонага, да вусцiшнасцi афiцыйнага – на «вы» – запытання ў мяне няма нiякага жадання з iм гаварыць.
I яшчэ адна, другая за дзень, удача: у паштовай скрынi злодзеi, падобна, пагаспадарыць не паспелi. Я адмыкаю яе, дастаю газеты, сярод якiх бялее, выклiкаючы прадчуванне нечага нядобрага, канверт.
Лiст – з рэдакцыi часопiса, i я ледзь паспяваю дачытаць яго да канца, як настрой мой псуецца канчаткова. «Надрукаваць вашу працу не можам, фiнансавыя цяжкасцi...»
А пятай звонiць цешча. Юлiк сумуе па бацьку, i яна збiраецца прывезцi яго на колькi дзён дадому. Даведаўшыся, што ў нас з Жаннаю ўсё скончана, яна з палёгкаю ўздыхае, кладзе трубку. Я яшчэ трымаю сваю ля вуха, як раптам бачу праз акно ўдалечынi знаёмую паставу. Чалавек iдзе, асцярожна намацваючы падэшвамi сцяжыну, ад трамвайнага прыпынку да блiжэйшага праёма мiж дамамi. Заўважыўшы сабак, ён хоча абмiнуць лагчыну, але гэта яму не ўдаецца. Падталы цалiк, куды ён скiроўвае, тут жа правальваецца пад ягонымi нагамi, ператвараецца ў твань. Быццам падбадзёраны бездапаможнасцю чалавека, пудзель кiдаецца яму наперарэз. Увесь сабачы хаўрус як па камандзе ашчэрваецца, пачынае раз’ятрана брахаць.
Бедны Генадзь (гэта ён) колькi часу стаiць у разгубленасцi сярод усяго гэгага гармiдару. Затым рэзка разварочваецца, подбегам вяртаецца назад, на прыпынак, шпарка крочыць вакольным шляхам да свайго двара i, перш чым задаволеныя перамогаю сабакi паспяваюць супакоiцца, знiкае за блiжэйшаю шматпавярхоўкай...
Званок – працяглы, нейкi як быццам нервовы, заспявае мяне знянацку.
За дзвярыма – Генадзь. Шапка на ягонай галаве збiлася набакiр, дыханне няроўнае. Мы некалькi хвiлiн моўчкi глядзiм адно на аднаго.
– Гэтая твая хвароба... – кажа ён нарэшце. – Мне вельмi шкада.
– Хваробы няма, – апамятаўшыся ад разгубленасцi, кажу я. – Памылка закралася, усё добра.
– Вось што. – Твар майго госця нiякавае. – Ну... тады прабач, што патурбаваў.
– Але сёння я атрымаў лiст з рэдакцыi, – быццам не жадаючы пакiдаць яго сам-насам з расчараваннем цi баючыся, каб ён не пайшоў, нечакана для самога сябе працягваю я. – Паведамляюць, што публiкацыi не будзе. Розныя прычыны, маўляў...
– Прычыны! – Генадзеў пагляд зноў лагаднее. Ён весялее, пераступае праз парог, прыгасiўшы збольшага радасны бляск у вачах, падае мне руку.
– Дык, можа, я магу чым дапамагчы? Там падтрымаць... Скажы, мы ж гэтак даўно знаёмыя...
Прымiрэнне? Уся мая iстота пратэстуе супраць яго. Але хай... Хай будзе прымiрэнне. Усё роўна яно наўрад цi надоўга. Урэшце, цi мала на свеце часопiсаў...
ШАНЦ
Цяпер адзiная надзея заставалася ў Жэнечкi – на сына. Каб жа неяк удалося задуманае! А там... Ягонае радасцi iм на дваiх хопiць з каптуром, абы толькi паступiў ён у гэты iнстытут.
Самой ёй не надта шанцавала ў жыццi. Бацька, як i ўсе тут, у пасёлку, працаваў на льнозаводзе. Як i ўсе, шмат пiў, а ўпiўшыся да паўсмерцi, выганяў iх з мацi на вулiцу – «набiрацца розуму». Калi Жэнечцы споўнiлася пятнаццаць, адзiн з ягоных хаўруснiкаў спрабаваў згвалцiць яе. Гэта адбылося ў логу ля самага завода. Ён нечакана выскачыў з-за куста, схапiў яе за плечы, павалiў на кулi, якiх тут шмат валялася наўкола. Ёй удалося ўцячы, але без вераду не абышлося: боўдзiла зачапiў, калi яна вырывалася, абцасам бота за пазваночнiк. З таго часу Жэнечку i стала хiлiць, цi, як тут казалi, – «нахiнаць» уперад. Так яна займела мянушку Нахiнатка. Мацi, якая i сама ўжо тады ледзь лiпела, павазiла яе па дактарах i шаптунах, але дарэмна. Хвароба аказалася невылечнай.
Напалоханая тым здарэннем у логу, Жэнечка пачала пазбягаць людзей. Улюбёным яе сховам стаў беразняк на беразе возера. Там яна магла сядзець гадзiнамi, аж пакуль не заварочваў туды вецер i не прыносiў з завода пах пакулля i кастры. Тады яна падхоплiвалася i iшла дадому. У хаце ненавiсны пах, хоць i там яго хапала, здавалася ёй, адчуваўся не так востра.
Неўзабаве мацi памерла, i Жэнечка засталася за гаспадыню. Гэта было няпроста. Аўдавеўшы, бацька зусiм распiўся, нават пачаў выносiць з хаты на продаж рэчы. Скончылася тым, што аднойчы яго знайшлi нежывога на дарозе недалёка ад крамы.
Праз год пасля ягонай смерцi Жэнечка скончыла школу i, не чакаючы, пакуль споўнiцца васемнаццаць, пайшла прыбiральшчыцай на льнозаводскi склад. Работа была нецiкавая i няўдзячная, людзi навокал – хцiвыя, жулiкаватыя. Усе пiлi i яе iмкнулiся ўцягнуць у гэтую справу. Але яна ўпарта адмаўлялася. Тады начальнiца аднаго з цэхаў, заўважыўшы i ацанiўшы гэткую яе стойкасць, вырашыла пазнаёмiць дзяўчыну са сваiм сынам. Сын той, статны, але шалапутлiвы маладзец па iменi Вадзiм, нiяк не мог «ачалавечыцца». Ён спадабаўся Жэнечцы, i яны пачалi сустракацца.
Праз год у Жэнечкi «знайшоўся» хлапчук. Але аказалася – не толькi ў яе. Адна з дзяўчат, што рабiла тут жа, на заводзе, таксама нарадзiла i таксама, як сама яна сцвярджала, ад Вадзiма. У вынiку Вадзiм ажанiўся з тою, другой, а Жэнечцы дастаўся гарохавы вянок. Якраз у гэты момант пайшла на пенсiю загадчыца склада. I Вадзiмава матка, жанчына рашучая i ўплывовая, каб хоць неяк, вiдаць, загладзiць вiну перад сiратою, уладкавала Жэнечку на яе месца.
Жыццё Жэнечкi адразу змянiлася да лепшага. З ёю пачалi лiчыцца, незаўважна, неяк неўпрыкмет з’явiлася шмат сяброў, сябровак. Нiхто больш не называў яе Нахiнаткаю, нечакана для сябе яна зрабiлася Iванаўнай. I пачала яна пакрысе забывацца пра тое благое, з чым сутыкнулася раней.
Але i добрае цягнулася нядоўга. На заводзе памянялася начальства, i пасада Жэнечкi спатрэбiлася некаму iншаму. Яе перавялi назад, у прыбiральшчыцы.
Зноў жыццё яе зыначылася – цяпер, вядома да горшага. Нядаўнюю пашану як карова злiзала. Сябры пазнiкалi. Праўда, не ўсе, сёй-той застаўся. Напрыклад, Фаiна, тоўстая, неахайная маладзiца з прапахлымi наскрозь iльном недагледжанымi валасамi. Як i Жэнечка, яна была мацi-адзiночка. Фаiна добра выпiвала, памалу i Жэнечку прыахвоцiла-такi да алкаголю.
Пiлi звычайна ў Жэнечкi на кухнi. Бралi некалькi паўлiтровак вiна i гаманiлi, гаманiлi да ранiцы. Фаiна зрэдку прыводзiла якога-небудзь кавалера, гэткага ж, як i сама, бруднага, прапахлага заводам. Да Жэнечкi нiхто не заляцаўся – напэўна, з-за паставы, што з кожным годам усё больш i больш хiлiлася наперад.
Адзiнаю яе ўцехаю быў сын.
Вася рос кемлiвым i разумным хлапчуком. У школе ўсе яго хвалiлi i прадказвалi яму добрую будучыню. Асаблiва цiкавiлi хлопца замежныя мовы. У выпускным класе ён ужо дакладна ведаў, кiм хоча быць.
– Бач ты – перакладчыкам! – перастарэкнула неяк юнака нецвярозая Фаiна. – Цi не занадта гэта будзе для цябе!
Жэнечцы сяброўчына пацвельванне з сына не спадабалася, яна кiнулася яго абараняць.
– Не трэба, мама, – сказаў ён i дакорлiва ўсмiхнуўся. – Да мяне брыда не прыстане, а вось табе...
Ён не дагаварыў, што меў i што даўно, вiдаць, хацеў ёй сказаць.
Масла ў агонь падлiла ягоная класная, Валянцiна Мiкалаеўна. Спаткаўшы неяк Жэнечку ля магазiна, яна адазвала яе ўбок, сказала цiха, каб не пачуў хто староннi:
– Сын у вас такi харошы, Яўгенiя Iванаўна. Дык не ганьбiце ж вы яго, вазьмiце сябе ў рукi. Вы ж мацi, няўжо не разумееце: яму падтрымка ваша патрэбная.
Простыя тыя, шчырыя словы настаўнiцы стрэмкаю заселi ў Жэнеччынай галаве. Сапраўды, на каго, як не на яе, спадзявацца яе сыну? I яна вырашыла змянiць жыццё. Гэта было цяжка, але яна пераадолела сябе. Кiнула пiць, пакрысе парвала з кампанiямi.
Вася, акрылены нечаканаю такою пераменай у матчыных паводзiнах, узяўся за вучобу з яшчэ большым iмпэтам.
I вось настаў час ад’язджаць на ўступныя экзамены. Жэнечка сабрала сына ў дарогу, цвёрда наказаўшы паведамляць ёй тэлеграмаю пра кожную адзнаку, праводзiла на станцыю.
Першы iспыт Вася здаў на пяцёрку, другi – таксама. Але трывога не пакiдала Жэнечку. Што, як на трэцiм напаткае няўдача? Не зладзiцца што – i бывай тады надзея на лепшае. Як на тое, гартаючы ўвечары стары часопiс, яна з жахам убачыла сярод ягоных старонак лiсткi з матэрыяламi да апошняга іспыта. Сын меўся ўзяць iх з сабою, але, мусiць, у спешцы забыўся. I цяпер невядома, як усё будзе. Што, як вельмi патрэбныя яму гэтыя лiсткi i без iх ён не зможа як след падрыхтавацца да экзамена? А значыць – i не збудзецца яе запаветная мара. Не, трэба штосьцi прыдумаць!
Тут яна, растузаная непрыемнасцю i нядобрымi прадчуваннямi, i ўспомнiла пра Фаiну. Можа, тая што-небудзь параiць?
Колiшняя сяброўка сустрэла Жэнечку без залiшнiх сантыментаў. I яна сама, i яе госць, нервовы даўгалыгi маладзец гадоў трыццацi, былi ўжо на добрым падпiтку i, як толькi Жэнечка ўвайшла ў кватэру, навыперадкi кiнулiся яе частаваць. Жэнечка, каб не пакрыўдзiць гаспадыню, выпiла i адразу ж пачала расказваць пра свае сумненнi.
Фаiна, доўга не раздумваючы, параiла ёй ехаць у горад.
– Паперы завязеш – раз. Другое, там такiх, як твой Васька, мора. Зарэжуць i вокам не мiргнуць. А будзеш сама побач, можа, i ўгаворыш якога прафесара.
– Будуць яны мяне слухаць, тыя прафесары! – запярэчыла Жэнечка.
Аднак уявiла сына на заводзе, сярод кулёў i кастры, i нерашучасць яе як рукою зняло. Канечне, яна паедзе. Папросiць суседку, каб тая прыгледзела за хатаю, i паiмчыцца дапамагаць свайму Васю. Ён жа такi ў яе...
– Вось i добра, i вырашылася дзела. – Фаiна налiла яшчэ. – Дык вып’ем за тое.
Жэнечка спрабавала адмаўляцца, але дарэмна. I неўзабаве, зламаная настойлiваю гасцiннасцю гаспадынi, i не заўважыла, як зусiм захмялела.
Калi яна дабралася, нарэшце, з чыгункi да iнстытута, экзамен ужо iшоў ваўсю. Пажылася вахцёрка, даведаўшыся, што да чаго, пасадзiла Жэнечку на канапу, якая стаяла тут жа, пры акне, дала чаю.
– А туды, дзе экзамен, староннiм нельга, такi парадак, – сказала i заўсмiхалася насустрач пажылому чалавеку, што, шоргаючы абуткам па каляным лiнолеўме, сунуўся да iх калiдорам.
Мужчына, не дайшоўшы да вахты колькi крокаў, збочыў управа, вiдаць, да свайго кабiнета.
– Дацэнт Мiхалёў, – патлумачыла Жэнечцы вахцёрка. – Цудоўны чалавек.
– Мiхалёў? Гэта цi не ён старшыня камiсii? – сказала Жэнечка. – Я на сынавым выклiку ягонае прозвiшча бачыла.
– Ага, ён, – вахцёрцы вiдавочна падабалася тлумачыць. – Валянцiн Сцяпанавiч, прабачце, калi ласка, цi можна запытацца ў вас? Тут во жанчына здалёку прыехала, з сынам ёй трэба тэрмiнова пабачыцца. А ён наверсе там, на экзамене. Дык, можа, дазволiце ёй падняцца на хвiлiнку?
– Падняцца? Што ж, можна. – Чалавек ветлiва ўсмiхнуўся жанчынам, знiк за дзвярамi кабiнета.
Жэнечка не марудзячы кiнулася да сходаў, хуценька паднялася на другi паверх.
Вася сядзеў разам з iншымi абiтурыентамi ля акна ў канцы калiдора. Убачыўшы мацi, падхапiўся з месца, кiнуўся насустрач.
– Ты прыехала? Вось не чакаў!
– Прыехала, – пераадольваючы здрадлiвую сухасць у роце ад выпiтага напярэдаднi, сказала яна. – Знайшла твае запiсы, падумала, можа, спатрэбяцца. – Яна шнарыла i шнарыла ў сумцы, але ўсё нiяк не магла адшукаць патрэбнае. I тут толькi ўспомнiла: учора, вярнуўшыся апоўначы ад Фаiны, каб не забыцца ўранку за мiтуснёю, паклала лiсткi на стол у прыхожай. А ранiцаю, устаўшы з ложка, гэтак доўга не магла з-за галаўнога болю дайсцi да сябе, што i забылася зусiм на тое, дзеля чаго выпраўлялася ў дарогу.
– Дзе ж яны, запiсы? – Вася прысунуўся блiжэй, неўпрыкмет, каб не заўважылi астатнiя хлопцы i дзяўчаты, што па чарзе ўваходзiлi ў аўдыторыю i выходзiлi з яе, уцягваў у сябе паветра. – Ну, мама, пах ад цябе гэткi...
– Што ты, сынок? – толькi i змагла яна сказаць i ў роспачы вывернула змесцiва сумкi на падваконнiк.
Лiсткоў не было.
– Едзь дамоў, што ўжо цяпер бедаваць. – Васеў голас гучаў роўна, але, падалося ёй, адчужана. – Папраўдзе, мне яны не надта i патрэбныя, тыя запiсы. Не наеўся, дык не налiжашся.
Жэнечка сабрала назад, у сумку, рэчы, хiстаючыся, нiбы ўсё яшчэ была п’яная, убакi, павольна пайшла да сходаў.
– Што? Ужо? – Яна ачнулася ад цяжкага одуму, падхапiлася з канапы, хiснулася наперад.
Але то быў не Вася. Па прыступках, весела пасвiстваючы, спускаўся ўнiз хлопец гадоў семнаццацi ў модным доўгiм джэмперы i зграбных, наваксаваных да бляску, туфлях.
– Вось, павiншуйце мяне, Казiмiраўна, – сказаў, звяртаючыся да вахцёркi. – Я амаль студэнт ужо.
– Вельмi радая за вас. А то баялiся, казалi – нiчога не ведаеце.
Хлопец задзiрыста пстрыкнуў замест адказу пальцамi, накiраваўся да дзвярэй, за якiмi знiк нядаўна дацэнт.
– Валянцiна Сцяпанавiча ўнук, – сказала вахцёрка. – Вылiты дзед, што з твару, што з паставы. Я яго змалку ведаю.
I толькi яна тое сказала, як на верхняй пляцоўцы з’явiўся Вася. Ледзь толькi зiрнуўшы на ягоны спахмурнелы, нежывы твар, Жэнечка зразумела: нядобра.
– Што, сынок? – кiнулася яна распытваць.
– Ай, тройка, – махнуў ён рукою i адвёў пагляд убок. – Цяпер, мабыць, балаў не хопiць.
– Не хопiць! – яна роспачлiва замiтусiлася па калiдоры. – Дык, можа, пагаварыць з кiм... Параiцца!
– Пагаварыце з Валянцiнам Сцяпанавiчам, – сказала вахцёрка. – Як-нiяк старшыня камiсii. Пачакайце, пакуль скончыцца экзамен, i пагаварыце.
Дацэнт праглядаў нейкiя карткi. Убачыўшы Жэнечку, ён зноў ветлiва ўсмiхнуўся ёй, запрасiў сесцi.
– Ведаеце, сын у мяне, – пачала яна нерашуча. – Вось, балаў нiбыта не хапае. Дык як тут будзе?
– Балаў не хапае – гэта кепска. – Ён спачувальна глядзеў на Жэнечку, на яе няроўную, нахiленую наперад постаць. – А льготы ў вас ёсць якiя-небудзь? Ну, можа, ваш сын стаж мае цi калецтва якое?
– Не, такога няма. Вось толькi ведаеце – адзiн ён у мяне. Дык шкада будзе, як не паступiць. Так хацелася яму...
– Гэта зразумела ўсё. Але ж правiлы ёсць правiлы. I тут я нiчым вам не дапамагу. Зрэшты, можа, дарэмна вы так хвалюецеся, яшчэ ж нiчога дакладна невядома.
Вася не паступiў. Гэта яны з Жэнечкаю адразу зразумелi, як толькi атрымалi канверт з дакументамi – тоўсты, няўклюдны. Ад яго так i патыхала нядобрасцю i расчараваннем.
Сын, хоць, вядома, i перажываў, прыняў няўдачу спакойна. А вось Жэнечка, як нi старалася трымацца, не дала сабе рады. Заходзячыся ад адчаю, што гэта з-за яе ўсё так атрымалася, пазванiла Фаiне, папрасiла прыйсцi. Тая прывалакла дзве паўлiтроўкi, i доўга, да ранiцы, сядзелi, пiлi за прымiрэнне i вечнае сяброўства.
Налiлi i Васю, i ён упершыню за свае семнаццаць не адмовiўся.
Мiнулi тры гады. Вася, якi год таму адслужыў у войску, як i ўсе ў пасёлку, працаваў на заводзе. Ён па-ранейшаму быў цiхмяны i разумны, але пiў ужо шмат, не менш за мацi. Кампанiя ў iх была адна i тая ж, i часам Жэнечка, расчулiўшыся ад выпiтага, казала якому-небудзь новаму Фаiнiнаму кавалеру:
– Гэта малец мой, Вася... У iнстытут паступаў на перакладчыка. Б... буду, калi няпраўду кажу. Пацвердзi, сяброўка!
Фаiна пацвярджала сказанае, але нiхто iм не верыў.
Тады Жэнечка адчыняла насцеж акно, захлынаючыся пахам пацяробкаў, што даносiўся з завода, iстэрычна крычала ў цемру некаму нябачнаму:
– Праўду кажу, паступаў! Праўду кажу!..
ПIКЕТ
Мiхась Юр’евіч Чарнявец, настаўнік літаратуры ў старэйшых класах, падняўся з першага паверха на трэці, спыніўся ў калідоры ля акна – адпачыць. Апошнім часам ён вельмі памажнеў, і яго, асабліва ў такiя во перагружаныя ўрокамі дні, як сёння, даймала дыхавіца. Да таго ж і ціск усё часцей падскокваў, што не дзіўна было пры гэткіх умовах працы: дзяцей у класах шмат, пад сорак чалавек, паветра цяжкае, не прадыхнуць, гвалт, гармідар. А яшчэ ж сшыткі, планы, класнае кіраўніцтва, размовы з бацькамі вучняў, бясконцыя чароды правяральшчыкаў... Ды і кепскае, спехам, харчаванне: чай або кава ўранку, перасмажаная катлеціна ў школьнай сталоўцы на абед, тлустая, усухамятку, вячэра – здароўя не дадавала.
Пастаяўшы хвіліну-другую ў калідоры, Чарнявец адчыніў дзверы настаўніцкай. Там быў толькі Васіль Пятровіч, дырэктар. Ён стаяў ля стэнда з раскладам і нешта выпісваў сабе ў нататнік. Толькі Чарнявец раскрыў рот, каб паскардзіцца яму на невыносны шум у школе падчас перапынкаў, як у памяшканне бадзёрым крокам увайшла матэматычка Святлана Аляксееўна. Павітаўшыся, яна села ў крэсла, прыязна ўсміхнулася Міхасю Юр’евічу.
Сэрца ягонае забілася хутчэй, і невыпадкова: памяркоўная, заўсёды ветлівая матэматычка яму падабалася. Яна была не замужам, а ён, стомлены адзінотаю і неўладкаванасцю халасцяцкага побыту, якраз планаваў жаніцца. I лепшай кандыдатуры, чым Святлана Аляксееўна, для ажыццяўлення гэткага намеру не бачыў. I яна, здаецца, была не супраць, каб пабрацца – калегі ўжо неаднойчы яму на тое намякалі. Канечне, прадметы яны розныя выкладаюць, але хіба гэта можа быць перашкодаю для ўзаемаразумення ды сумеснага жыцця?
– Ну, як там нашы дзесяцікласнікі? – звяртаючыся да Чарняўца, спытаў дырэктар. – Што зараз праходзяць па літаратуры?
– Сёння чэхаўскага «Чалавека ў футарале» разбіралі, – адказаў ён.
– Ого! I як прайшло?
– Так сабе, – не вельмі ахвотна сказаў Міхась Юр’евіч і зняў акуляры. – Уявіце, найбольш эмоцый выклікала ў іх вата ў вушах у Белікава.
Калегі пераглянуліся, дружна, бы па камандзе, заўсміхаліся. Але, бачачы, што яму не да смеху, тут жа зноў зрабілі сур’ёзныя міны.
– Яны ж дзеці, Міхась Юр’евіч, – голасам, у якім адначасова чуліся і дакор, і перапрашэнне за недарэчную весялосць, сказала Святлана Аляксееўна i дакранулася да ягонай рукі. – I вам не след гэтак рэагаваць на іхнія паводзіны.
– Не след? – чырванеючы, прамовіў ён i падняўся з-за стала. I ўжо сабраўся з духам, каб запярэчыць больш грунтоўна, як празвінеў званок на ўрок.
Святлана Аляксееўна падхапіла пад паху стос сшыткаў, пагойдваючыся на абцасах, накіравалася ў калідор. Чарнявец са шкадаваннем праводзіў яе паглядам: усё ў матэматычцы, ад шпаркае, рашучае хады да вабнай, крыху знарок неахайнай высокай прычоскі, выклікала ў iм у гэты дзень пяшчоту і замілаванасць.
– Ой, не вароньце, шаноўны, – заўважыўшы, мусіць, ягоны лірычны настрой, сказаў Васіль Пятровіч. – А то і памраце халасцяком. Чацвёрты дзесятак, як-ніяк, варта падумаць...
Чарнявец склаў у партфель рэчы, таксама падаўся да дзвярэй. Урокаў у яго больш не было, але і размаўляць на тэму, якую зачапіў дырэктар, не хацелася. Да таго ж ён сёння яшчэ збіраўся наведаць фізрука Амбразёнка, да якога даўно ўжо абяцаў забегчы ў госці, але ўсё неяк не выпадала.
У калідоры на гэты раз было ціха. Ён зайшоў у самы дальнi, цёмны, кут, азірнуўшыся, ці не бачыць хто старонні, дастаў з кішэні шматок ваты. Раздзяліў яго на дзве часткі, засунуў па чарзе з дапамогаю запалкі адну ў адно, другую ў другое вуха. I тае ж хвіліны зноў успомніў смех у класе, калi чыталі пра звычку Белікава хадзіць з ватаю ў вушах. Успомнiў і сцяўся ад здагадкі: ці не з яго гэта яны рагаталі? Вядома ж, з яго! На душы зрабілася так прыкра, быццам хто прылюдна плюнуў у твар. Прыкрасць вельмi хутка перарасла ў крыўду. Як можна кпіць i смяяцца з хворага чалавека! Ён месяц таму перахварэў на атыт, і зараз яму, каб пазбегнуць рэцыдываў, трэба вельмі, вельмі берагчыся.
На дварэ, нягледзячы на пачатак красавіка, было даволі сцюдзёна. Сонца не выглядвала каторыя суткі, пранізлівы сухі вецер, злосна гойсаючы між будынкаў, шпурляў у твар пыл і смецце, працінаў да касцей. Чарнявец наставіў каўнер плашча, пацепваючыся ад холаду, пашыбаваў да прыпынку.
Амбразёнак адчыніў яму сам. Сказаўшы штосьці на вуха жонцы, узяў Міхася Юр’евіча пад руку, павёў у свой пакой. I там доўга, ледзь не гадзіну, гаварыў, стараючыся разгаварыць і госця. Але дарэмна. Чарнявец сядзеў моўчкі і ўважліва, быццам што выглядваючы, сачыў з-пад акуляраў за таварышам – так уважліва, што той урэшце сумеўся. На шчасце, у пакой увайшла гаспадыня.
– Калі ласка да стала, – сказала, запрашаючы ў кухню.
– Не-не! – Міхась Юр’евіч рашуча замахаў рукою. – Мне ісці трэба... Мяне чакаюць.
– Чакаюць? Ці не Святлана Аляксееўна? – соладка ўсміхнулася Амбразёнчыха.
– Якая Святлана Аляксееўна? – нібыта не разумеючы, што яна кажа, адказаў ён і выскачыў у прыхожую, адтуль, апранаючы на хаду плашч, – на пляцоўку.
Хацелася есці. Гэта Чарнявец адразу зразумеў, як толькі трапіў з цяпла на вуліцу, у халадэчу. I пашкадаваў ужо, што не застаўся ў Амбразёнкаў. Не так ужо конча яму было адыходзіць. З другога боку... Пагасцюеш во гэтак, а потым хоцькі-няхоцькі да сябе кліч. А там ці мала што вызыраць, панясуць па ваколіцы. Зноў жа, выдаткі. Словам, не гэтулькі наедку, колькі клопатаў. Тым больш, што дадому – рукой падаць, пяць-сем хвілін хады.
Ля падземнага перахода побач з ягоным домам таўклася купка людзей. Пяцёра мужчын і дзве жанчыны, прымасціўшы ўстыч газетнага кіёска дачны столік, нешта горача даводзілі прахожым. Тыя падыходзілі да стала, чыталі нейкую паперку, прачытаўшы, ставілі подпіс ці, наадварот, абураныя адыходзілі прэч.
Чарнявец падышоў бліжэй.
– Што гэта тут? – спытаў у кабеты, што гандлявала побач штучнымі кветкамі. – Мітынг, ці што?
– Пікет нейкi, – адказала тая і махнула рукой: маўляў, рабіць людзям няма чаго, вось і займаюцца глупствам.
Міхась Юр’евіч хацеў ісці далей, ды ці то цікаўнасць перамагла, ці то агульны настрой перадаўся, але ён незаўважна неяк для самога сябе апынуўся ля стала. Якое ж было ягонае здзіўленне, калі, падняўшы вочы, ён пазнаў у адной з пікетчыц... Святлану Аляксееўну.
Некалькі хвілін ён не мог вымавіць ні слова. У вачах у яго пацямнела, а сэрца затахкала так моцна, нібыта збіралася разарвацца на кавалкі.
– Вы... у кіпеце? – блытаючыся ад разгубленасці ў складах, вымавіў ён нарэшце.
– Я, – весела сказала жанчына і засмяялася. – Мы ўжо трэці дзень тут стаім. Далучайцеся і вы да нас.
– Трэцi дзень?! – жахнуўся ён.
– Дык далучыцеся ці не? – працягвала дапытвацца Святлана Аляксееўна.
– Я... мне не выпадае, – адступаючы ад стала да ходніка, прамармытаў Чарнявец і роспачліва азірнуўся.
На ягонае шчасце, да пікетчыкаў падышла адразу вялікая група людзей, і ён, выкарыстаўшы гэта, апромеццю сігануў у пераход.
I потым увесь час, падымаючыся з перахода на вуліцу, і пасля, iдучы паўз стадыён да свайго двара, i ў кватэры, ладзячы немудрагелісты халасцяцкі абед, ён думаў пра матэматычку. Яна – у пікеце? Хто б мог падумаць! Вось табе і лагодная! А ўсе – жаніся, жаніся... Ажэнішся, а яна будзе во гэтак па пікетах шастаць? А ад пікетаў і да палітыкі недалёка. I самі пікеты розныя бываюць. Вось і гэты – добра, як дазволены, а як не?
Ён ведаў з газет, што дазволамі на правядзенне пікетаў займаецца гарадская адмінiстрацыя. Зазірнуў у тэлефонны даведнік, набраў патрэбны нумар.
– Якi пікет? – жаночы голас на тым канцы провада прагучаў няўхвальна. – Хто пікетуе?
І тут толькі Міхась Юр’евіч успомніў, што ў спешцы не паглядзеў нават, які там, ля перахода, быў пікет. Гэта ўскладняла справу, і ён, каб не дадаць сабе яшчэ якую непрыемнасць, хуценька паклаў трубку на месца.
Рэшту дня ён правёў кепска. Настрой быў нiякi, ў галаву ўвесь час лезлі думкі пра Святлану Аляксееўну. Яна, настаўнiца, займаецца гэткiмi справамі? Як яна можа?
Яшчэ горш было ўначы. Снiліся сны, і кожны быў страшнейшы за папярэдні. То Святлана Аляксееўна, мроілася, распаўсюджвае нейкія ўлёткі. То трызнілася, што па яе прыйшлі з міліцыі. То ўяўлялася, што яны бягуць удваіх па вуліцы, а за імі гоняцца на чорным варанку дзядзькі ў форме. Напрыканцы саснілася, што ён, Чарнявец, памёр, i ягоныя калегі, вяртаючыся з могілак, кажуць, якое гэта было задавальненне – яго хаваць. А Святлана Аляксееўна, стоячы ў пікеце, збірае подпісы супраць ягонага ўваскрашэння.
Ачнуўся ён а шостай гадзіне. Доўга абмацваў сябе сяк і так, нарэшце, упэўніўшыся, што жывы, падняўся з ложка, пайшоў пад душ. Пасля душа папіў халоднага чаю, апрануўся, пасунуўся на трамвайны прыпынак.
У школе, як заўсёды, было тлумна. Унікаючы найбольш шматлюдных месцаў, Міхась Юр’евіч паныла перасёк калідор, увайшоў у настаўніцкую.
Святлана Аляксееўна, пунцовая ад хады (яна штодзень дабіралася на працу пешкі), стаяла перад люстэркам і папраўляла разбэрсаныя ветрам валасы.
– А, вы! – сказала, убачыўшы яго ў люстэрку, і дакорліва ўсміхнулася. – Што ж вы збеглі ўчора? Пікет быў такі ўдалы, мы чатырыста подпісаў сабралі за будаўніцтва ў мiкрараёне новай лазні.
– Я... спяшаўся, – зманіў ён, гледзячы з непрыязнасцю на яе пахіленую набок і, як падалося яму, падобную да сарочынага гнязда, прычоску. Хацеў дзеля прыліку яшчэ што дадаць, але не здолеў. Быццам нешта абарвалася ў iм пасля ўбачанага напярэдадні ля перахода, i пераадолець сябе, як бы таго ні жадалася, ён не мог.
– Вельмі шкада.
– Мне таксама, – уздыхнуўшы з палёгкаю, што размова нарэшце скончылася, сказаў Чарнявец і борзда накіраваўся да дзвярэй.
З хвіліны на хвіліну меўся празвінець званок, а яму яшчэ трэба было падрыхтаваць на дошцы сякія-такія запісы да чарговага ўрока аб «футаральным жыцці».
МЕТАМАРФОЗА
Цела па-ранейшаму было адрузлае, нейкага няўцямна-сiнюшнага колеру. «Як у курыцы перад скананнем», – сказала мiнулым разам жонка Сымона Апанасавiча Надзя i нават прыкрыла рукою рот, робячы выгляд, што яе вось-вось званiтуе. Ён тады вельмi ўзлаваўся на яе, але змоўчаў: што карысцi заводзiцца? I з яшчэ большым iмпэтам налёг на лекi. Але мiнулi два месяцы, а прапiсаная прафесарам Разуменкам мiкстура так i не дала жаданага вынiку.
Асаблiва трывожылi Сымона Апанасавiча плечы. Замест таго, каб шырэць, яны, наадварот, з кожным днём усё вузелi, рабiлiся наўздзiў нязграбныя i касцiстыя. Не радавалi i шыя, i ногi. А найбольш засмучаў жывот – вялiкi, з непранiцальнаю тлушчавай пракладкай, такой тоўстай, што пуп дарэшты патанаў у ёй.
А як-то ззаду?
Сымон Апанасавiч зняў з цвiчка люстэрка, накiраваўся ў ванны пакой, дзе вiсела на паўсцяны другое, большае. Стаўшы спiнаю да яго, пачаў з дапамогаю таго, што ў руках, дэталёва вывучаць патылiцу, карк, паяснiцу.
Нiшто не цешыла вока. Толькi вось рукi ў перадплеччах, падалося, крыху нiбыта налiлiся, зрабiлiся больш тугiя. Узбадзёраны такiм назiраннем, Сымон Апанасавiч выскачыў з ваннага пакоя, хiснуўся праз калiдор у спальню.
– Зiрнi, Надзя! – гукнуў усхвалявана, звяртаючыся да жонкi. – Цi не пачынаюць дзейнiчаць прафесаравы лекi. – Ну, глянь жа!
– Адчапiся, смала! – адказала незадаволена тая. – Больш вер гэтаму свайму Дурненку, дык, можа, зусiм змарнееш.
– Ай, заўсёды ў цябе неадэкватная рэакцыя, абы панаругацца, – пакрыўдзiўся ён i выйшаў са спальнi. Надзя i наогул яго нiколi не разумела, цяпер жа, калi ён так грунтоўна заняўся сабою, зусiм перастала ўважаць за нармальнага чалавека. Ды хай сабе – не вялiкая страта. Галоўнае зараз – каб удалося тое, што задумана. А задума ягоная грандыёзная.
Пачалося ж усё паўгода таму. Неяк аднаго разу, мыючыся ў лазнi з найлепшым сваiм сябрам, прафесарам медыцыны Разуменкам, Сымон Апанасавiч расказаў таму, якiя мае планы наконт далейшага жыцця, калi выйдзе на адпачынак. Слова за слова – завязалася шчырая размова. Сымон Апанасавiч, якi ўсё жыццё займаў высокiя пасады ў кiраўнiцтве раёна, а пасля i вобласцi, ужо даўно нудзiўся атмасфераю няшчырасцi i падсуклечвання, што панавала там ад веку. Мiж iншым, даверыў доктару i ўласную таямнiцу: аднойчы, стаўшы вольным чалавекам, ён выступiць з гэткiм рашучым асуджэннем вышэйназванай брыдоты, што i чарцям зробiцца млосна. Тым больш i трыбуна маецца: рэдактар гарадской газеты Сцяпан Барысавiч Шусцiк ужо колькi разоў запрашаў да супрацоўнiцтва.
– I не пабаiшся сказаць, што думаеш? – пагладжваючы задуменна блiскучы ад поту лоб, сказаў Разуменка.
– Што пенсiянеру баяцца, – цепануў зухавата плячом Сымон Апанасавiч. – Сам падумай.
– Ой, глядзi, – буркнуў прафесар i пахiтаў галавою. – Глядзi, каб не зламаў сабе шыю.
I параiў Сымону Апанасавiчу лекi ўласнага вынаходнiцтва для ўмацавання цела. Маўляў, пап’еш i адразу i падужаеш – а дужаму нiякая трасца не страшная. Сымон Апанасавiч, якi заўсёды, колькi памятае сябе, употайкi пакутваў з-за неадпаведнасцi ўласнага аблiчча прозвiшчу – Магутны, – ахвотна пагадзiўся на прапанову i вось ужо больш двух месяцаў глытаў то адно зелле, то другое.
Спачатку ўсё iшло някепска, але недзе праз тры тыднi падскочыў угору цiск, з’явiлiся млявасць, сэрцабiццё. Напалоханы, ён пабег да Разуменкi па параду, што рабiць далей. Той паслухаў яго праз фанендаскоп, парэкамендаваў знiзiць дозу лекаў. Нядобрыя сiмптомы знiклi. Але ж i жаданага вынiку не было. Як нi ўзiраўся Сымон Апанасавiч ва ўласнае цела, усё было марна – анi проблiску, анi знаку да лепшага.
I вось, нарэшце, як кажуць, – першая ластаўка!
Ён зноў вярнуўся ў ванны пакой, трымаючы люстэрка на ўзроўнi грудзей, пачаў пiльна ўглядацца ў чырванаватыя, парослыя негустым валасiннем перадплеччы. Ну, так i ёсць: пашырэлi!
I ўсё яшчэ не верачы ўласным вачам, Сымон Апанасавiч выскачыў назад прыхожую, гучна, колькi хапiла моцы, заспяваў.
Памылкi не было – спадзяваннi спраўдзiлiся. Праз тры днi перадплеччы выраслi амаль удвая. Следам за iмi i самi плечы пачалi дужэць i ўсё цела налiвацца моцаю. Нават колер яго змянiўся: звычайна белавата-шэрае, яно пачало спакваля рудзець, набываць тое бронзавае здаровае адценне, што характэрна для спартсменаў i проста загартаваных людзей. Жывот, нядаўна зусiм яшчэ трыбухаваты i шырокi, пачаў незаўважна ўцiскацца, зрабiўся роўны i мускулiсты, бы ў дваццацiгадовага хлопца. Не расчаравалi i ногi. Грудзiна ж, раней упалая, пляскатая, як недапечаны блiн, вачавiдкi зрабiлася тугая.
Цяпер, пасля гэткiх зменаў, самы час быў усесцiся за напiсанне артыкула. Сымон Апанасавiч засяроджана крутнуў дыск тэлефона, прыклаў да вуха слухаўку.
– Сцяпан Барысавiч, добры дзень! – сказаў, пазнаючы па голасе рэдактара. – Гэта Магутны. Вось, надумаўся матэрыял для вашай газеты скрапаць, раблю накiды.
– Дык цудоўна, Сымон Апанасавiч, даражэнькi, буду вельмi рады з вамi супрацоўнiчаць, – азваўся той. – Як скончыце, так адразу i прыносьце ваш матэрыял. Гарантую: нiякiх праблем з публiкацыяй не ўзнiкне.
Сымону Апанасавiчу Магутнаму ў жыццi шанцавала. Скончыўшы сямiгодку, ён адразу ж паступiў у тэхнiкум, а пасля – дарэчы, з першага заходу – у iнстытут. Ягоны непiтушчы (што i па тых часах было ўжо вялiкай рэдкасцю) бацька, якi працаваў у батанiчным садзе, параiў сыну спецыялiзавацца па аграномii. I меў рацыю. Ва ўсялякiм разе, у пасляваенныя гады, на якiя прыпаў пачатак Сымонавай працоўнай дзейнасцi, iх сям’я нiколi не галадала. Неўзабаве яго прызначылi на пасаду старшынi калгаса, а праз пяць гадоў прапанавалi месца спачатку ў раённай, а потым у абласной адмiнiстрацыi. Так пачаўся чарговы i, можа, самы складаны этап ягонага жыцця. Бо шмат што з таго, чаму нiдзе: нi ў школе, нi ў тэхнiкуме, нi ў iнстытуце – не вучылi i без чаго ў такой высокай установе надоўга не асталюешся, давялося спасцiгаць самавукам. I перш за ўсё складанасцi тыя тычылiся ўзаемаадносiн з калегамi i асаблiва з начальствам. Тут гэта была цэлая навука, цэлы, як той казаў, акадэмiёзус. Спасцiгнуўшы яе аднойчы, чалавек пасля ўжо пры любых абставiнах адчувае сябе як рыба ў вадзе. Сымону гэта ўдалося неяк хутка, i праз пару месяцаў ён быў на новым месцы калi не шчупаком, дык язём – дакладна. Праўда, не абыходзiлася i без страт – найчасцей маральных. Па-першае, зашмат даводзiлася дагаджаць. Па-другое (i да гэтага Сымон Апанасавiч так нiколi i не прывык), – увесь час наступаць на гарляк не толькi iншым, але i сабе. Гэта заўсёды выклiкала ў ягоным сэрцы нязгоду, нават пратэст, хоць да адкрытага, безагляднага канфлiкту справа нiколi не даходзiла. За гады працы на высокай пасадзе Сымон Апанасавiч навучыўся быць абачлiвым. Але тое было раней. Цяпер жа, калi ён амаль пенсiянер, а значыць – вольны чалавек, ды цела ў дадатак мае дваццацiгадовага малайца, можна ўрэшце i ўзбунтавацца. Свабода – адзiная каштоўнасць на свеце, i кожны хоць аднойчы, хоць на схiле жыцця, мусiць яе пакаштаваць.
Першае, што ён зробiць, – гэта апiша падрабязна, з усiмi дэталямi, акалiчнасцi выбараў, у вынiку якiх крэсла старшынi аблвыканкама дасталася спачатку гэтаму ганарыстаму пеўню Апяцёнку, затым, праз чатыры няпоўныя гады, ягонаму сябруку – Крывашэю. Затым паводзiны некаторых начальнiкаў у жнiўнi 91-га, падчас путчу. Потым... Божа, ды цi мала можна ўсялякага набраць, што i не такi зацвiллены горад, як iхнi, ускалыхнула б. Толькi пастарацца, толькi зрабiць як найкрасамоўней!
Сымон Апанасавiч падняўся з-за стала, падышоў да люстэрка. Зiрнуў на сваё адлюстраванне i ажно сцепануўся ад узруху: няўжо гэта ён? Не пазнаць чалавека. Адно слова – Магутны!
З кухнi выглянула Надзя, падазрона зыркнула ў ягоны бок. Апошнiм часам яна вiдавочна яго раўнавала, хоць нiколi у тым не прызнавалася. I няхай. Ён хацеў сказаць жонцы што-небудзь такое, каб пацвелiцца, але перадумаў: навошта злаваць. Яна i сама ўжо, мабыць, зразумела, як подла з iм раней абыходзiлася.
Пагляд ягоны слiзгануў па Надзiным твары, затрымаўся на календары. Цiкава, колькi там да афiцыйнага дня сканчэння ягонай службы? Дваццаць дзён? Цудоўна! Дваццаць дзён – i ён вольны чалавек.
Ён вярнуўся да стала, зняў трубку тэлефона, набраў нумар.
– Алё, Сцяпан Барысавiч? Магутны вас турбуе.
– А-а, вы, Сымон Апанасавiч! – узрадаваўся рэдактар. – Дзень добры! Як наш артыкул?
– Амаль гатовы. На наступным тыднi перадам у рэдакцыю.
– Ну, нарэшце, нарэшце, Сымон Апанасавiч. – У голасе Шусцiка была шчырасць, шмат шчырасцi. – Перадавайце i як хутчэй. А мы тут адразу, не марудзячы – у друк.
Праводзiны былi сцiплыя. Для чалавека гэткага рангу, як Сымон Апанасавiч, можа, нават i залiшне. Нi доўгiх прамоў, нi спiчаў. Усё проста, цiха, без звыклай для такiх падзей урачыстасцi. Праўда, з невялiкiм фуршэтам, падчас якога ўсе крыху ажывiлiся, павесялелi. Гледзячы на расчырванелыя твары саслужыўцаў, цяпер ужо былых, Сымон Апанасавiч пакутлiва думаў: як-то ўспрымуць яны ягоную нечаканую споведзь у газеце? Вядома, знойдуцца i такiя, што асудзяць, але... Але няхай сабе.
– Зоя, можна вас на хвiлiнку? – ён падышоў да сакратаркi, узяў яе пад руку. – Апошняе даручэнне, калi дазволiце. Вось тут папка, трэба яе перадаць заўтра ў гарадскую газету, асабiста Шусцiку. Зробiце?
– Для вас – што заўгодна, Сымон Апанасавiч, – засмяялася жанчына i моцна, як добраму сябру, пацiснула далонь. – З ранiцы занясу, не турбуйцеся. А вы адыходзiце ўжо?
– Пайду, нешта галава разбалелася, – апранаючы плашч, зманiу ён. – Развiтаюся з усiмi i пайду. А вы не спяшайцеся, пабудзьце яшчэ, i ўсе няхай пабудуць. Калегi! Вельмi вам усiм удзячны за падтрымку, за чуласць. Але, на жаль, мушу вас пакiнуць. Да пабачэння.
Сымон Апанасавiч абдарыў прысутных усмешкаю, iграючы мускуламi плячэй, пругка, па-маладому пакрочыў у двор, да машыны.
Ён бадзёра ўзбег па прыступках на другi паверх, расчынiў дзверы прыёмнай. Маладзенькая сакратарка адарвалася ад папер, запытальна глянула на Сымона Апанасавiча.
– Вам каго, малады чалавек?
– Мне галоўны патрэбен, – адказаў ён.
– Вы аўтар? Як ваша прозвiшча?
– Магутны.
– Добра, зараз папярэджу Сцяпана Барысавiча.
Яна знiкла за дзвярамi, але праз хвiлiну, неяк натужлiва, як нехаця ўсмiхаючыся, вярнулася на сваё месца. Следам за ёю, выцiраючы насоўкаю твар, выйшаў у прыёмную Шусцiк. Ён няўважна, нiбы не пазнаў, глянуў на Сымона Апанасавiча, пацiснуў плячамi.
– Дзе ж Магутны? – сказаў незадаволена, звяртаючыся да дзяўчыны.
– Дык ... я Магутны, – збiты з панталыку тым, што яго не пазнаюць, сказаў Сымон Апанасавiч i разгублена дадаў: – Сцяпан Барысавiч, гэта я!
– Не сляпiце мне вочы. Я Магутнага ў твар ведаю, – адказаў рэдактар i направiўся да дзвярэй кабiнета. – Сорамна: людзi працуюць, а вы замiнаеце. Малады, здаровы, знайшлi б якi iншы занятак.
Уваччу ў Сымона Апанасавiча пацямнела. Ён выйшаў з памяшкання, трымаючыся рукою за сэрца, падаўся калiдорам на вулiцу.
Дзве зграбныя, густоўна апранутыя маладзiцы, што курылi на ганку, перасталi гаманiць, з цiкаўнасцю паглядзелi на яго. А з-за шчыльнае фiранкi рэдактарскага акна пазiраў на яго Шусцiк i, заходзячыся смехам, гаварыў з некiм па тэлефоне.
ГОСЦЯ
1.
Прага кахання спала гэтаксама хутка, як i нахапiлася. Ледзьве паспеў Весiк адгукнуцца на апошнi яе, самы слодычны, поклiч, як цела адразу паслабела i ўсё навокал зрабiлася абыякавым i неiстотным. Ён разамкнуў рукi, унiкаючы глядзець на жанчыну, якая ляжала побач, саскочыў з ложка.
– Усё? Хутка ж ты сёння. – Нiнка дакранулася пальцамi да ягонай рукi. – Пабыў бы яшчэ.
– Глядзi, набудзешся, – адказаў ён. – Твой як заявiцца, тады хутка не здасца.
– Не заявiцца, не бойся.
Аднак Весiк ужо не слухаў: прыгажосць, што нядаўна зусiм уяўлялася гэткаю жаданаю i прывабнай, не толькi не хвалявала яго, наадварот, выклiкала нейкую незразумелую агiду. Наогул, у тым нiчога дзiўнага i не было. З абедзвюма другiмi каханкамi, якiя былi ў яго да Нiнкi, ён у вынiку прыйшоў да таго ж самага.
Першая, вясёлая ўсмешлiвая маскоўка, з якою сышлiся, калi яму толькi-толькi споўнiлася шаснаццаць, зараз жыла з мужам недзе пад Смаленскам. Другая, што доўга даймала яго прапановамi ажанiцца, а калi ён амаль згадзiўся, выскачыла нечакана за аўдавелага калгаснага агранома, рабiла загадчыцай клуба ў суседняй вёсцы. I маскоўка, i загадчыца, i цяпер вось Нiнка – усе трое былi старэйшыя за яго i з усiмi траiмi ён развiтаўся без асаблiвага шкадавання. Праўда, з Нiнкаю сувязь яшчэ не скончылася. Але i трываць ёй заставалася нядоўга: днямi Весiк ад’язджаў на вучобу ў тэхнiкум.
Апрануўшыся, ён спехам усторкнуў на ногi красоўкi, выйшаў на вулiцу. На душы было слотна, быццам праглынуў жабу. I зусiм ужо зрабiлася няўсцерп, калi ўбачыў здалёку ля прысадаў панылую худую постаць Валодзькi, Нiнчынага мужа. Той iшоў ад аўтобуснага прыпынку i штосьцi цiха насвiстваў сабе пад нос.
Весiк закурыў, стаў у разгубленасцi пасярод вулiцы. Што рабiць? Загаварыць цi не падаць выгляду, што заўважыў? Збочыў за арэшнiк, не зважаючы на Валодзькаў воклiч, шпарка пакрочыў дахаты. Раптам захацелася спаць – ды так, што аж ногi падкасiлiся.
За тры падвор’i ад сваёй хаты ён спынiўся – даць прыкурыць суседу. Той, вiдаць, даўно ўжо пiльнаваў якога стрэчнага, бо нават рукi ў яго трымцелi ад нецярпення.
– Дай, браток, хутчэй... О, дзякуй!
За фiранкаю мiльгнула, прапала i зноў з’явiлася тонкая дзявочая постаць. Сон Весiкаў як рукой зняло, а сэрца забiлася хутчэй.
– Цi не ўнучка прыехала, Антонавiч? Нешта ж позна, лета на зыходзе.
– На пару дзён прыкацiла, – зацягваючыся дымам, адказаў той. – Пакуль школа не пачалася. А ты калi ад’язджаеш?
– Трыццатага, – адказаў Весiк i накiраваўся да сваёй хаты.
Ён прачнуўся позна. Ва ўсялякiм разе, калi расплюшчыў вочы, сонечныя блiкi ваўсю мiтусiлiся па пакоi, а з кухнi не даносiлася нi гуку. Гэта значыла – дома нiкога няма, i можна качацца ў ложку колькi захочаш. Такая раскоша Весiку не часта выпадала, i тым прыемней яна была напярэдаднi ад’езду.
Успомнiлася Нiнка, гарачыя яе, патроеныя блiзкаю разлукай пацалункi. Собiла яму паступiць у той тэхнiкум! Едзь немаведама куды, ды яшчэ цi падасца вучоба. З другога боку, тут, у Канахах, не надта цiкава гiбець. Вёска на вачах пусцее, маладыя ўцякаюць хто куды – якая тут перспектыва? Так што хочаш не хочаш – трэба збiрацца.
Весiк усхапiўся з ложка, распрануўся дагала, стаў перад люстэркам. Ён любiў так пастаяць сам-насам перад уласным адлюстраваннем, пайграць мускуламi, гледзячы, як напружваецца ад нясцiплых думак мужчынская няўрымслiвая плоць, акунуцца ў свет, дзе адно спакой i насалода.
З вулiцы, ад кветнiка данёсся слабы жаночы смех. Весiк падышоў да акна, вызiрнуў на двор. Суседава ўнучка Рыта, пра якую ўвечары гаварылi з Антонавiчам, стаяла ля куста вяргiнi i поркала прутом кацяня, што нiяк не жадала вылазiць са схова. Дзяўчына была ў просценькай паркалёвай сукенцы са шнуроўкаю на грудзях, шыю ўпрыгожвалi жоўтыя бурштынавыя каралi.
Ладнасць яе фiгуры Весiк заўважыў яшчэ летась. Але спробы зблiзiцца не рабiў: дзяўчыне ледзь-ледзь споўнiлася пятнаццаць. Ды само ўрэшце неяк атрымалася. Аднаго разу, гуляючы на школьным стадыёне ў валейбол, сутыкнулiся iлбамi, павалiлiся i тады ўпершыню адчулi адно аднаго. Затым была вечарына ў суседняй вёсцы, i так выйшла, што вярталiся з яе разам, удваiх. Хоць ён i адчуваў, што неабыякавы Рыце, нiчога мiж iмi не было. Нават тады, калi пераносiў яе на спiне праз раку, не дазволiў сабе лiшняга. Пасля знарок, каб панаругацца, узяўся ўхлёстваць за Нiнкай. Неўзабаве Рыта з’ехала назад, у горад, а ён так пры Нiнцы i застаўся.
Цяпер Рыта стала зусiм дарослай. Плечы, грудзi акруглiлiся, у паставе з’явiлася штосьцi таемнае i разам з тым незвычайна вабнае.
Яна, мусiць, таксама прыкмецiла Весiка – усмiхнулася, нiбыта хаваючы разгубленасць, абшчаперыла шчокi далонямi.
Ён расчынiў акно.
– Прывiтанне, Рыта, – сказаў, нацягваючы на плечы майку. – А я гляджу, хто тут нiбыта знаёмы ля клумбы. Аж ты. Як справы?
– Добра ўсё. – Дзяўчына выцягнула нарэшце з-пад куста кацяня, падхапiла яго на рукi. Падол сукенкi яе пры гэтым ускiнуўся ад рэзкага руху, так што дазвання агалiў дужыя, з чырвонымi плямамi на каленях, ногi.
– Надоўга ў Канахi?
– Да нядзелi. Ужо ў школу збiрацца.
– Ага, у школу, – падтакнуў Весiк. – Мне таксама ў нядзелю ад’язджаць. У тэхнiкум, ведаеш, паступiў.
– Ведаю, дзед казаў. – У голасе дзяўчыны мiльгнула пачцiвасць. – А мне яшчэ год у школе мучыцца.
– Нiчога, год хутка праляцiць, i азiрнуцца не паспееш. А на сённяшнi вечар якiя маеш планы?
– Можа, на танцы падамся.
– О, дык магу праводзiць, – голасам, як бы прыйшлося тое так, да слова, прамовiў Весiк. – Як, згода?
– Хай будзе згода, – пагадзiлася Рыта i, убачыўшы здалёк школьнага фiзрука Сяргея Вiктаравiча, якi наблiжаўся да хаты Корсакаў, раптам падхапiлася, засаромеўшыся, хуценька знiкла на дзедавым панадворку.
Ужо добра-такi сцямнела, а Весiк усё сядзеў на лаве пад акном, чакаў Рыту. Недзе пад адзiнаццаць зноў прыцягнуўся фiзрук. Паблiскваючы запалымi, бы ў сухотнiка, вачыма, курыў, расказваў гiсторыi з настаўнiцкай практыкi. Увесну яму споўнiлася трыццаць, але ён любiў пагаманiць i з маладзейшымi, пажартаваць, а пры нагодзе i кульнуць чарку-другую. Жонцы яго, матэматычцы Валянцiне Аляксееўне, заўсёды занятай дзiцем i iншымі хатнiмi клопатамi жанчыне, тое, падобна, не надта абыходзiла. Хоць напачатку сумеснага жыцця, хадзiлi чуткi, ён неаднойчы ёй здраджваў i яны ледзь не разышлiся.
Нарэшце Рыта выйшла на ганак. Весiк, якому настаўнiк ужо паспеў добра надакучыць, падняўся з лавы, пайшоў ёй насустрач.
– Добры вечар, Сяргей Вiктаравiч, – прывiталася яна з фiзруком i неяк бачком, быццам баючыся асуджэння, падалася на веснiц.
«Ну дзiця горкае, – даганяючы дзяўчыну, падумаў Весiк. – I звычкi шкалярскiя».
У самы разгар вечарыны нечакана пагасла святло. Музыка сцiхла, але пары не разыходзiлiся, працягвалi таўчыся пасярод пляцоўкi. Весiк, якi незадоўга перад тым паспеў апаражнiць з сябрукамi паўтарачку гарэлкi, паўжартам прыхiнуўся да Рыты, паклаў руку нiжэй паяснiцы. Надзiва, яна не адштурхнула яго, толькi напружылася ўсiм целам, падалася назад.
На шчасце, цi то наадварот, святло неўзабаве зноў загарэлася. I першае, што Весiк убачыў, ледзь яно з’явiлася, – Рыцiны вочы. Абыякавыя. Пустыя. Нейкiя няўцямныя.
– Я не хачу больш танцаваць.
Ён узяў дзяўчыну пад руку, павёў да клуба, туды, дзе неўгамонны Федзька-дурнiца гандляваў танным вiном. Папрасiў два стаканы, адзiн выпiў сам. Другi прапанаваў Рыце. Яна не адмаўлялася, таксама выпiла, праўда, не ўсё – на дзве чвэрцi, астатняе вылiла на траву.
Затым пайшлi далей, але не дадому, а наўкола гародаў – за вёску, туды, дзе рудзела пад месяцовым святлом свежае iржышча. Параўняўшыся з Нiнчынай хатаю, на хвiлiну прыпынiлiся, каб пацалавацца, i Весiку здалося, быццам нехта за iмi назiрае з-за фiранкi.
Абмiнуўшы апошнюю хату, не згаворваючыся, пайшлi да стога. Што будзе далей? Дзяўчына i вабiла Весiка, i разам з тым палохала: як-нiяк школьнiца.
Але ўсё аказалася куды прасцей. Яна сама распранулася i яшчэ i яму дапамагла.
– Ты... усё ведаеш. Адкуль?
– Настаўнiк быў добры.
– Хто ён?
– Я ж сказала – настаўнiк.
– Хм, настаўнiк! Цi мала настаўнiкаў на свеце. Фiзрук, можа? – так, наўгад, сказаў ён. – Сяргей Вiктаравiч?
– Нарэшце, дайшло.
Прачнулiся рана – ледзь-ледзь пасвятлела.
– Божачка, вiднее ўжо! – Рыта падхапiлася з месца, пачала хуценька апранацца. Усцягнула на голае цела кофту, спаднiцу, зашпiлiла басаножкi. I калi Весiк нарэшце трапiў азяблымi нагамi ў перакручаныя калашыны, яна ўжо спаўзала са стога ўнiз.
– Пойдзем па адным, урозь, – сказала, не гледзячы ў ягоны бок. – Я сцежкаю, а ты полем, збоч кустоўя, прастуй.
– Але ж полем мокра, – запярэчыў ён. – Вунь якая раса.
– А ты басанож, дык i не змокнеш.
Яна адышлася воддаль, не азiраючыся, шпарка пакрочыла ў накiрунку вёскi.
Больш Весiк яе не бачыў. Перад ад’ездам у горад заходзiў развiтацца, але Антонавiч сказаў, што яе няма дома, маўляў, пайшла ў суседнiя Новiкi наведаць хворую цётку. А яшчэ праз месяц мацi напiсала яму, што Рыта памерла – выпiла атруты з-за нейкага хлопца.
2.
Дачка iнжынера Корсака Каця выходзiла замуж. Вяселле вырашылi спраўляць дома, па чарзе – спачатку ў Корсакаў, затым у бацькоў маладога. Народу мелася быць няшмат, толькi самыя блiзкiя. За два тыднi да шлюбнай цырымонii жонка Вячаслава Iванавiча Тамара знарок ездзiла ў мужаву вёску, каб запрасiць на ўрачыстасць каго-небудзь з колiшнiх суседзяў. З васьмярых канахоўцаў выказала жаданне пабыць на вяселлi толькi Нiнка Краўцова, удава-пенсiянерка. Даведаўшыся пра тое, Вячаслаў Iванавiч спачатку захваляваўся, але потым, добра падумаўшы, супакоiўся: гэтулькi гадоў мiнула, наўрад яна асмелiцца варашыць даўняе.
У суботу зранку маладыя разам з шаферамi i Кiрылавымi бацькамi паехалi ў ЗАГС, а старэйшыя Корсакi засталiся дома – сустракаць гасцей.
Першымi, надзiва, заявiлiся госцi найдалейшыя – Нiнка з дзесяцiгадовай дачкой Юляй. Распрануўшыся ў прыхожай, жанчына па чарзе пацалавалася з гаспадарамi, падалася ў кухню – распакоўваць гасцiнцы. I неўзабаве ўвесь стол аказаўся застаўлены вясковымi прысмакамi: каўбасою, салам, фасоляй, гуркамi, яблыкамi i нават тонкiмi прадаўгаватымi пладамi барбарысу, якога заўжды, колькi памятаў Вячаслаў Iванавiч, шмат расло ў Канахах на месцы панскай сядзiбы.
– А гэта навошта? – убачыўшы тыя ягады, усплёснула рукамi Тамара. – Што рабiць з iмi?
– Кампот зварыш, – падмiргваючы Вячаславу Iванавiчу, адказала Нiнка. – Смачна. З языком госцi праглынуць.
Яна адышлася ад стала, трымаючыся праваю рукою за бок, цельпукавата пратэпала ў застаўленую сталамi залу. – Добра жывяце, Весiчак.
– Ды не скардзiмся, – сказаў ён i сеў збоч аднаго са сталоў. – Вы ж як маецеся?
Жанчына правяла пальцамi па чырвонай, запаленай вятрыскамi i клопатамi, шчацэ, усмiхнулася.
– Добра, дзякаваць Богу.
«Але ж як яна змянiлася, – падумаў Вячаслаў Iванавiч. – На вулiцы дзе-небудзь спаткаўшы, нiзашто не пазнаў бы... Выглядае гэтак... нямолада, побач з дачкою як бабуля ўсё роўна.
У прыхожай раздаўся званок, яшчэ нехта прыйшоў. Вячаслаў Iванавiч падняўся з месца, хуценька, каб апярэдзiць жонку, пакрочыў адчыняць.
Вечар удаўся на зайздрасць. Спачатку доўга сядзелi за сталом, вiншавалi маладых, спявалi. Пасля наладзiлi танцы пад акардэон.
I неяк так сталася, што Нiнка, якая дагэтуль сцiпла сядзела ў куце побач з Тамараю, няўзнак зрабiлася галоўнаю iх дзейнаю асобай. Расчырванелая, вачавiдкi павесялелая ад выпiтага, яна схапiла за рукаў бацьку маладога, пацягнула на сярэдзiну пакоя.
– Што ты сядзiш, як нежывы! – засмяялася, гарэзлiва адкiдваючы назад маленькую, з астраўкамi сiвiзны, галаву. – Як на хаўтурах.
Танцавала яна нязграбна, неяк ураскачку, тулавам, i таўставатыя яе, у нямодных панчохах ногi ўвесь час спазнялiся ад астатняга на паўтакта. Але гэта яе не вельмi бянтэжыла. Разгарачаная музыкай i цiкаўнасцю людзей, што раз-пораз кiдалi на яе пагляды, яна весялiлася ваўсю, i здавалася, весялосцi гэтай не будзе канца. Гледзячы на яе, Вячаслаў Iванавiч адно дзiвiўся: вось дык метамарфоза, як падмянiлi чалавека. Заявiлася гэткая шэранькая, прыгнечаная, i – на табе. Сам ён таксама захапiўся – але не танцамi.
Сватава жонка прывяла з сабою сяброўку, сярэднiх гадоў асобу ў карацюсенькай, куды вышэй калена, сукенцы i з вялiзнай чырвонай стужкай у валасах. Не надта каб густоўная, маладзiца, аднак, адразу неяк прыцягнула гаспадарову ўвагу своеасаблiвай усмешлiвай мяккасцю, невыказнай, але бясспрэчнай падатлiвасцю, якая – ягоны вопыт неаднойчы тое пацвярджаў – несумненна гарантуе мужчыну поспех. Апранутая як школьнiца, жанчына нiбыта i сама разумела недарэчнасць сваёй прэтэнзii на маладосць i ўвесь час як бы шукала вачыма таго, хто калi не зразумее яе, дык хаця б не асудзiць. Вячаслаў Iванавiч не асудзiў. Ва ўсялякiм разе, калi яна, хiстаючыся не неймаверна высокiх абцасах, накiравалася ў кухню пакурыць, ён не вагаючыся рушыў следам за ёю.
Яна дастала з сумачкi цыгарэту, трымаючы яе мiж указальным i вялiкiм пальцамi, села на рог стала. Вячаслаў Iванавiч падаў ёй запалку.
– Як вам у нас падабаецца? – спытаў i тут толькi ўспомнiў, што за мiтуснёю зусiм забыўся яе iмя. – Не сумна?
– Не сумна, – адказала яна, усмiхаючыся. – А вам?
– Ларыса, дзе ты? – пачуўся з прыхожай голас сваццi. – А, тут? Ну, ладна, пакуры сабе.
Вячаслаў Iванавiч, узрадаваны, што гэтак добра ўсё ўладкавалася з iмем i не прыйдзецца перапытваць, падышоў да стала, стаў так, што Ларысiна нага аказалася памiж ягонымi. Яна не адсунулася, не запратэставала, толькi крыху сцепанулася ад нечаканасцi.
– А вы гуляка, вiдаць па ўсiм, – сказала i адхiнулася плячом да сцяны. Шлейка сукенкi яе пры гэтым з’ехала з пляча, а грудзi напалову агалiлiся. – I не сорамна?
– Чаму ж мне павiнна быць сорамна? – гледзячы ёй у вочы, адказаў ён. – Я не такi стары яшчэ, здаецца...
– Ну-ну. – Ларыса перасела на другi клуб, са смакам зацягнулася цыгарэтаю. – А што жонка ваша сказала б, каб убачыла, як вы сябе паводзiце? Вы заўсёды гэтакi... няверны?
Апошнiм словам яна нiбыта знарок падштурхоўвала яго да далейшага дыялогу, i Вячаслаў Iванавiч, не марудзячы лiшне, адразу ж запiсаў сабе тое ў актыў.
– Залежыць ад абставiн, – сказаў, датыкаючыся рукою да яе калена. – Хочаце, нешта накажу вам?
– Хачу.
– Тады наце ключ i iдзiце ў кватэру насупраць.
– У чужую кватэру? Як гэта?
– Гэта не чужая кватэра, а наша. Мы абмянялi на яе з даплатаю пакой у трохпакаёўцы, каб маладым было дзе жыць. Так што не бойцеся, iдзiце.
Яна выслiзнула з прыхожай, павольна, як самнамбула, пакрочыла да дзвярэй аднапакаёўкi.
Вячаслаў Iванавiч вярнуўся ў залу да гасцей. Выпiў пад тост разам з усiмi яшчэ адну чарку, нiбыта ўспомнiўшы нешта, ляснуў сябе далонню па iлбе.
– Халера, цi не забыўся гараж прымкнуць. Трэба цягнуцца зачынiць, а то вынесуць усё дарэшты.
– Заўсёды ў цябе нейкiя непярэлiўкi, – сказала незадаволена Тамара. – Каб хоць раз без сюрпрызаў абышлося.
Вячаслаў Iванавiч вылез з-за стала, робячы выгляд, што няма для яго зараз найгарчэйшай пакуты, як паўзцi да таго гаража, выйшаў на пляцоўку.
Дзверы ў дзевяноста пятую стаялi адчыненыя. Ён азiрнуўся, цi не бачыць хто староннi, слiзгануў у праём.
Ларыса сядзела на канапе, закiнуўшы нага за нагу, працягвала курыць. Убачыўшы Вячаслава Iванавiча, яна не выказала нi здзiўлення, нi пратэсту, толькi няпэўна перасмыкнула плечуком.
Ён перажаргнуў праз нейкую сумку, што стаяла каля самага ўвахода ў пакой, наблiзiўся да жанчыны. Яна ўцiснула цыгарэту запаленым канцом у гаршчок з кактусам, адкiнула рукi за спiну, заплюшчыла вочы. Вячаслаў Iванавiч кiнуўся да яе, пачаў распранаць.
Раптам нехта быццам тузануў ручку дзвярэй – раз, другi, трэцi. Глуха бразнуў ключ у замку.
Вячаслаў Iванавiч саскочыў з канапы, похапкам накiнуў на сябе кашулю, штаны.
– Апранайся хутчэй! – загадаў Ларысе i падаўся на дыбачках у прыхожую.
За дзвярыма ўсё яшчэ валаводзiлiся з ключом. У Вячаслава Iванавiча крыху адпусцiла ад сэрца: Тамара гэтак доўга з замком не марудзiць. Але ж хто там тады, калi не яны? «Можа, з суседзяў хто памылiўся дзвярамi?» – мiльгнула недарэчная думка.
Нарэшце дзверы адчынiлiся, i першае, што ён убачыў, была няскладная, з непамерна маленькаю галавой i вузкiмi грудзьмi постаць Нiнкi.
– Адкуль... адкуль у цябе ключ? – выгукнуў ён здзiўлена, загароджваючы сабою праход у пакой.
– Тамара мне дала – сумку ўзяць, вось адкуль,– сказала жанчына i адхiнула яго ўбок. Убачыла Ларысу на канапе, падазрона глянула на яго. Затым войкнула, схапiла плашч, што вiсеў на цвiку побач з люстэркам, трымаючы аберуч перад сабою, апромеццю кiнулася назад у прыхожую...
Нiнка ад’язджала на наступны дзень. Тамара ўгаворвала яе пабыць яшчэ, але яна адмовiлася. Маўляў, не да гуляў: працы шмат, ды i суседзям, што згадзiлiся даглядаць статак, абяцала не затрымлiвацца.
Вячаслаў Iванавiч праводзiў гасцей да станцыi. За ўсю дарогу не прамовiлi адзiн да аднаго нi слова. Толькi калi ўжо развiтвалiся ля цягнiка, Нiнка, хаваючыся, каб не пачула дачка, не вытрымала, сказала:
– А ты анi не змянiўся. Як быў кот, так i застаўся.
I, ужо ўскараскаўшыся на прыступак у тамбур, дадала:
– Рытку Салаўёву, што атруцiлася, памятаеш? Твая работа.
Што яна гародзiць?
Вячаслаў Iванавiч так сумеўся ад нечаканасцi, што ажно ўтрапянеў. Але тое працягвалася нядоўга. Цягнiк крануўся, i ён, нiбы баючыся, што яна вось так i паедзе ў свае Канахi з упэўненасцю, быццам ён вiнаваты, сказаў гучна пад грукат колаў:
– Вярзеш абы-што, дурная. Я больш за цябе ведаю.
– Ну што ты ведаеш? – яна, трымаючыся рукамi за поручнi, з цiкавасцю ў вачах нахiлiлася над сходамi. – Што?
– Iншым разам скажу, – любуючыся мiжволi яе загарэлымi грудзямi, што напалову агалiлiся ў той момант, калi яна падалася наперад, адказаў ён.
Затым рэзка развярнуўся на абцасах, не азiраючыся, хутка пакрочыў назад, да станцыi.
ПРЫГОДА IНЖЫНЕРА ДЗIВАКА
Горад чысцiлi каторы тыдзень запар. З ранку да вечара раўлi на вулiцах смеццеўборшчыкi, сiпелi брандспойты, завiхалiся ля шэрых занядбаных сцен тынкоўшчыкi i маляры. З узыходам сонца прысадзiстыя таўсматыя цёткi ў рудым спецадзеннi пэцкалi белаю фарбаю ржавыя слупы i бардзюры. Радыё, тэлебачанне, абласная газета наўсхлiп даводзiлi абывацелям праграму фестывалю. Чвэрцьмiльённы горад на вачах ажыў, расквецiўся, зашумеў, як растрывожаны вулей. Свята наблiжалася...
Васiль Сцяпанавiч Дзiвак, сцiплы, непрыкметны iнжынер аднаго з будаўнiчых трэстаў, у дзень адкрыцця фестывалю вяртаўся са змены дадому. Седзячы ля акна ў пярэднiм вагоне трамвая, з асалодаю думаў скрозь дрымоту пра тое, як увалiцца, нарэшце, у кватэру, павячэрае, перакiнуўшыся з жонкаю словам-другiм, уключыць тэлевiзар або разгорне газету. Чалавек цiхмяны i крыху сентыментальны, ён больш за ўсё на свеце любiў спакой i сямейную ўтульнасць, любiў сваю ветлую, гаспадарлiвую жонку Зiну i шчабятуху дачку i заўсёды радаваўся, калi яны сустракалi яго пасля змены на балконе цi на лавачцы каля пад’езда.
Тым часам трамвай уз’ехаў на мост. Васiль Сцяпанавiч заўсёды беспамылкова пазнаваў гэта месца па своеасаблiвым гулкiм, крыху натужлiвым трымценнi колаў. Ён ачнуўся, расплюшчыў вочы. Сапраўды, наперадзе, адлiваючы шызавата-серабрыстай пенаю ўздоўж берагоў, велiчнай блiшчастай стужкаю вiлася ўдалячынь рака. Вось праехалi палову моста, вось, неўзабаве, i бераг... Iнжынер памкнуўся наперад, каб загадзя працiснуцца да дзвярэй, як раптам заўважыў, што ўсе пасажыры ў вагоне пазiраюць кудысьцi ўнiз, у бок пляжа. Ён таксама глянуў унiз i знерухомеў ад здзiўлення: на пяску ля самай вады, раскiнуўшы ўбакi рукi, ляжаў чалавек. Зверху, з амаль саракаметровай вышынi, ён, праўда, больш нагадваў бервяно, i ўсё-такi гэта быў чалавек. Яго цёмны, расшпiлены на жываце касцюм выразна вызначаўся лiнiямi на жоўтым пяску, твар прыкрывала летняя шапка – цi то кепачка, цi то ярмолка. Побач з iм стаяў, уткнуўшы нос у рукаў гаспадара, белы пудзель. Секануў дробны дожджык: мужчына на пяску нiбыта варухнуўся, падняў угору руку, трасянуў ёю, але ўставаць не спяшаўся. Не крануўся з месца i пудзель: соладка пацягнуўшыся са два разы, гаўкнуў i зноў застыў пад касымi, па-восеньску сцюдзёнымi кроплямi.
– Мо’ кепска чалавеку? – занепакоена сказаў хтосьцi ў сярэдзiне вагона.
– Ат, п’янюга нейкi, – перасмыкнула плячыма кабета, што гойдалася на сядзеннi побач з Дзiваком. – Цi мала iх?
* * *
Нi жонка, нi дачка на гэты раз Васiля Сцяпанавiча не сустрэлi. Абедзве сядзелi ў гасцiнай ля тэлевiзара, глядзелi адкрыццё фестывалю.
– Добры вечар вам! – павiтаўся ўзрушана iнжынер. – Вось i я.
Жонка адарвалася на хвiлiну ад тэлевiзара, штосьцi буркнула, зноў упiлася вачамi ў экран.
– Пад мостам на пляжы чалавек ляжыць, – ужо не так упэўнена, як напачатку, працягваў Васiль Сцяпанавiч. – Так, дзiўна, ведаеш...
– Што? Якi чалавек? – няўцямна азвалася Зiна. – Ай, не дуры галавы. Еш ды кладзiся спаць.
– Ну, тата, не перашкаджай жа, – выказала незадаволенасць Рытачка. – Якi ты!
Васiль Сцяпанавiч выпiў у адзiноце чаю, перагартаў збольшага газеты i лёг спаць.
* * *
Ён ужо i забыўся пра чалавека на пляжы, як раптам, вяртаючыся на наступны дзень з работы, зноў убачыў яго з акна трамвая. Мужчына ў цёмным касцюме, раскiнуўшы ўбакi рукi, ляжаў на тым самым месцы, што i ўчора. Той жа самы белы пудзель, паклаўшы галаву на плячо гаспадара, чуйна вартаваў ягоную адзiноту. Двое падлеткаў з iмпэтам шпурлялi зверху ў незнаёмца каменьчыкi.
– Вока выб’юць чалавеку! – абурылася адна з пасажырак. Але голасу яе нiхто, апроч iнжынера, не пачуў: усе абмяркоўвалi ўчарашнi канцэрт.
* * *
– Зноў той самы дзiвак на беразе, – ледзь увалiўшыся ў прыхожую, узбуджана выгукнуў Васiль Сцяпанавiч. – Ой, Зiнуля!
– Але ж ты i цвiль, бацька, – непамысна грубым голасам адрэзала жонка. – Ну якая ж мне, скажы ты, справа да незнаёмага чалавека? Сваiх клопатаў хапае: ва унiвермагу калготкi выкiнулi, у «Алесi» вунь спаднiцы даюць.
I яна выйшла з пакоя.
– А ў кафетэрый марожанае прывезлi! Шакаладнае! – выгукнула Рытачка, выбягаючы ўслед за мацi.
Васiль Сцяпанавiч павячэраў, дастаў з палiцы кнiгу. Але чытаць не змог: штосьцi перашкаджала. Тады ён выключыў святло, выйшаў на вулiцу, уцягнуўшы галаву ў каўнер, асцярожна, як злодзей, рушыў дварамi да моста.
* * *
Чалавека на пяску не было. Сляды таксама не пракiдалiся. Адзiнае, што засталося ад незнаёмца, – з паўдзесятка раструшчаных акуркаў у вадзе ля самага берага ды дзiравая пакамечаная ярмолка, якая валялася на ўзвышку побач з лазняком. Васiль Сцяпанавiч пастаяў ля яе колькi хвiлiн у задуменнi, дакараючы сябе за змарнаваны дарэмна час, накiраваўся да сцяжыны. Раптам у кустах штосьцi шаснула. Лазняк паблiзу расхiнуўся, i з яго вылез сярэдняга росту мужчына ў чорным святочным касцюме, пры гальштуку. Ён па-драпежнiцку ўтаропiўся ў iнжынера калючымi сваiмi, вузенькiмi, як у азiята, вочкамi.
– Цi не мяне вы шукаеце? – запытаўся насмешлiва, атрасаючы з рукавоў смецце. – Няйначай, зверху заўважылi?
– Ага, з моста, – знарок не зважаючы на першую частку пытання, адказаў Васiль Сцяпанавiч. – Што гэта, думаю, за дзiвак такi песцiцца пад дажджом на пустым пляжы?
– Значыць, з цiкавасцi? – Вочы незнаёмца непрыязна блiснулi. – А я падумаў, цi не ратаваць мяне надумалiся. Аж во як. Чуў, Вурка?
Зачуўшы сваё iмя, з кустоў выбег пудзель, жвава замiтусiўся вакол гаспадара.
– А вы што – хворы? – спытаў iранiчна Васiль Сцяпанавiч. Ледзь улоўны цень расчаравання, якi прабег па твары мужчыны, чамусьцi ўзбадзёрыў яго. – Цi, можа, памiраць надумалiся пад мостам?
– Доўга чалавеку памерцi? – Твар мужчыны яшчэ больш спахмурнеў, зрабiўся вялы i безабаронны, як у малога дзiцяцi, калi яно збiраецца заплакаць. – Ды што вы круцiце яе ў руках, апранiце на плех ды i хадзiце сабе, разумнiк!
Ён выхапiў у Васiля Сцяпанавiча з рук ярмолку, не прымерваючыся, спрытна, дакладным, як у фокуснiка, жэстам ускiнуў яе iнжынеру на галаву. Затым пацягнуў дзеля надзейнасцi ўнiз, крутнуўся на месцы i знiк у лазняку.
«Вось i зрабi ты добрую справу, – падумаў з прыкрасцю Васiль Сцяпанавiч. – Свiння няўдзячная». Ён шпурнуў ярмолку на пясок, паволi падаўся сцяжынаю ўгору, да моста. Але далёка адысцi не паспеў: на процiлеглым беразе вынырнуў з-за дрэваў трамвай, бразгаючы коламi па рэйках, уз’ехаў на мост.
Неспадзяваная, як гром узiмку, шалёная думка працяла мозг Васiля Сцяпанавiча. Ён борздзенька вярнуўся на пляж, ускiнуў на галаву ярмолку, пераадольваючы непрыемнае – цi то ад сцюжы, цi то ад узруху – лекаценне ў нагах, рынуўся нiцма на пясок. «Што гэта са мною? Вось будзе сораму, як збяруцца людзi», – мiльганула ў галаве – i... дарэмна. Трамвай дзелавiта прапоўз па мосце, мерна пагойдваючыся, знiк за дрэвамi. Нiхто не заўважыў Васiля Сцяпанавiча, нiхто не падаў яму жаднага знаку. Ён перавярнуўся на спiну, хацеў ужо ўставаць, як на мост узышоў, лязгаючы коламi, другi трамвай, затым яшчэ адзiн, i яшчэ... I зноў нiхто не пацiкавiўся iнжынерам. «Вось яно што», – падумаў ён разгублена, згадваючы размову з незнаёмцам, яго спахмурнелы, з непрыхаванаю тугою ў вачах, твар.
Невядомае трывожнае адчуванне ад усяго, што дзеецца навокал, ахапiла раптам Васiля Сцяпанавiча. А што, калi б сапраўды, як кпiў таму незнаёмцу, давялося зараз памерцi? Колькi часу праляжаў бы вось гэтак на сцюдзёным пяску, пакуль не спахапiлiся б блiзкiя? I ўжо не проста трывога – адчай сцiснуў абручом сэрца. Прэч, прэч хутчэй з гэтага страшнага, бязлюднага берага!
Ён усхапiўся з месца так iмклiва, што ажно хруснулi ва ўсiм целе суставы. Не зважаючы на рэзкi, шалёны боль у паяснiцы, здзёр з галавы ярмолку, шпурнуў у ваду, подбегам кiнуўся ўгору, да трамвайнай лiнii.
Толькi злiўшыся на прыпынку з людскiм натоўпам, ён крыху нiбыта ачуняў, нават кiнуў позiрк унiз. Пляж, з хвiлiну яшчэ назад жудасны ў сваёй няўтульнасцi, весела зiхацеў жаўцiзною пад перадвечаровым сонцам.
* * *
Зiны i дачкi дома не было. Васiль Сцяпанавiч пасядзеў колькi хвiлiн у адзiноце ля тэлевiзара, выйшаў на балкон.
– Маiх не бачылi, Авяр’янаўна? – спытаў у суседкi, якая перабiрала ў мiску гарох.
– Не, не бачыла, – адказала тая. – Пэўна, у горадзе дзе-небудзь. Свята ж...
Васiль Сцяпанавiч вярнуўся у пакой, пазяхаючы, зноў стаў уладкоўвацца ля тэлевiзара. Хацеў паглядзець прамую трансляцыю з фестывалю, але хутка яго змарыў сон. Ён выключыў тэлевiзар ды так i задрамаў на канапе, падклаўшы пад шчаку далонь замест падушкi...
Прачнуўся ён ад гаманы ў кухнi. Зiна i Рытачка пiлi чай, быў i яшчэ хтосьцi з iмi трэцi. Васiль Сцяпанавiч прыслухаўся i пазнаў па голасе жончыну сяброўку Валянцiну. Жанчыны нешта горача абмяркоўвалi, хоць i было ўжо пазнавата, галасы iх гучалi бадзёра i ўзбуджана. «Бач ты, разгялдэкалiся, – падумаў з непрыязнасцю iнжынер. – I Валька... Звычайна засынае на хаду, а тут...»
– Твой дзе? Спiць ужо? – нiбыта ўчуўшы на адлегласцi яго думкi, спытала госця.
– Чорт яго ведае. – Абыякавы жончын голас балюча разануў слых Васiля Сцяпанавiча вiдавочнай непачцiвасцю. – Пайсцi зiрнуць, цi што?
Iнжынер намацаў на табурэце сурвэтку, хацеў прыкрыць ёю твар, але не паспеў: дзверы адчынiлiся i ў праёме ўзнiкла невысокая зграбная Зiнiна постаць. Жанчына глянула на крэсла перад тэлевiзарам, павольна, як сонная, перавяла позiрк на канапу.
– Няма!
Васiль Сцяпанавiч, якi ўжо намерыўся быў азвацца, знерухомеў ад нечаканасцi. Што гэта? Няўжо не заўважыла яго?
Ён выпрастаў рукi, iрвануўся з канапы... I страцiў прытомнасць.
* * *
Зiна збiралася на службу.
– Ты дзе гэта бадзяўся ўсю ноч? – спытала, убачыўшы ў люстэрку мужаву постаць.
Васiль Сцяпанавiч перасмыкнуў вуснамi, вяла правёў рукою па няголеным, з густым шчацiннем, падбародку.
– Як дзе? Спаў.
– Ага, расказвай байкi, так я табе i паверу. У люстэрка зiрнi на сябе: твар азызлы, вочы чырвоныя, як у труса. Спаў ён...
Зiнiн недавер канчаткова збянтэжыў Васiля Сцяпанавiча.
– Ды праўда спаў. Што гэта ты?!
На шчасце, зазванiў тэлефон. Зiна кiнулася ў прыхожую, схапiла трубку. Званiла Валянцiна, гэта Васiль Сцяпанавiч адразу зразумеў па вымушаных паўзах, якiя жонка заўсёды рабiла, калi трапляўся хто-небудзь яшчэ больш гаваркi, чым яна сама. Але i кароткiх, скупых рэплiк, якiя Зiна раз-пораз кiдала ў трубку, было яму дастаткова, каб здагадацца: здарылася штосьцi надзвычайнае.
– Кажу, дома быў, – больш ужо з упартасцi, чым з жадання даказваць, што не хлусiць, зноў загаварыў ён.– Спаў на канапе.
Жанчына няўцямна зiрнула на яго пустымi вачыма, адвярнулася да сцяны. I нават тады, калi ён, выходзячы з кватэры, знарок моцна грымнуў дзвярыма, яна не схамянулася, як стаяла, так i засталася стаяць нерухома пасярод прыхожай.
* * *
Увесь вечар Васiль Сцяпанавiч прабавiў на беразе. Раскiнуўшы ўбакi рукi, моўчкi ляжаў на сцюдзёным пяску, да рэзi ў вачах узiраўся ў маленькiя постацi, што iмклiва снавалi па мосце. Людзi ж уверсе, наадварот, здавалася, зусiм не заўважалi яго. Гэта было непрыемна i... крыўдна: уражанне, што яго дачасна выкiнулi, выкраслiлi з жыцця, усё больш i больш авалодвала iнжынерам. Але i iсцi адсюль не хацелася: быццам якая д’ябальская сiла ўтрымлiвала яго тут, на закiнутым спусцелым пляжы. Няўжо так i не знойдзецца нiкога, хто б паспагадаў, хоць сабе i знянацку, ягонаму суму i адзiноце?
Гадзiн пад дзесяць на пляж прывалокся адзiнокi рыбак, лядашчы вiрлавокi мужчына ў непрамакальным вайсковым плашчы. Акiнуўшы бераг абыякавым позiркам, ён цiха свiснуў, моўчкi паплёўся па сцяжыне ўгору.
Яшчэ праз колькi хвiлiн з’явiлася пара. Дзяўчына першая заўважыла Васiля Сцяпанавiча, войкнула, i маладыя людзi, пабраўшыся за рукi, кiнулiся наўцёкi.
Васiль Сцяпанавiч падняўся, хацеў ужо падацца ўслед за параю, як раптам у лазняку штосьцi зашамацела i на бераг выйшаў чалавек у касцюме. Ён борзда зняў з ног туфлi, шкарпэткi, не падкасваючы калашын, ступiў у ваду.
– Ну, як табе? – спытаў бадзёрым голасам. – Трымаеш эстафету?
– Трымаю, – азваўся незадаволена Дзiвак. – Прападзi яно!
– Во, бачыш, а з мяне смяяўся, – папiкнуў незнаёмец. – Жонка, дзецi ёсць у цябе?
– Ёсць, а як жа, – не здагадваючыся, куды хiлiць той, адказаў Васiль Сцяпанавiч. – Жонка ёсць, i дачка.
– Ну, i як яны?
– Нiяк. – Iнжынер нiякавага ўсмiхнуўся.
– Ладна, давай адрас. – Мокрая халодная далонь легла Дзiваку на плячо. – Давай адрас, схаджу да iх, спытаю пра цябе. – Ён хiтравата ўсмiхнуўся. – Пэўна ж, хвалююцца...
– Бэзавая, восем, кватэра трыццаць два, – узрадаваны, што яны так добра i галоўнае хутка, без лiшнiх допытаў i слоў, паразумелiся, сказаў Васiль Сцяпанавiч. – Маю жонку завуць Зiнаiда.
Чалавек пайшоў, а ён зноў застаўся ў самоце на пустым беразе. I зноў шчымлiва-трывожнае адчуванне адзiноты i непатрэбнасцi ахапiла Васiля Сцяпанавiча. Цi не сон усё тое, што адбываецца з iм? Рака, пляж, брудная ярмолка... Цiкава, што скажа Зiна, калi ўбачыць яго тут, у пранiзлiвым гэтым, белым нежывым тумане? Зрэшты, яна прыйдзе, а больш нiчога i не трэба яму...
– Што ты мне галаву дурыш, хлус няшчасны? – секануў сiплы, здзеклiва-нахабнаваты голас незнаёмца. – Чужы адрас даў. Чалавек з трыццаць другой кватэры даўно спiць.
Начаваць дадому Васiль Сцяпанавiч не пайшоў. Да ранiцы блукаў па звiлiстых цьмяных вулках, разважаў, дакараў сябе за даверлiвасць i залiшнюю чуллiвасць: спагады, бач ты, цеплынi захацелася. На досвiтку, не вытрымаўшы ранiшняй, з прымаразкам, сцюжы, ён нарэшце пракраўся ў пад’езд. Але ў кватэру не пайшоў, а ўскараскаўся па лесвiцы на гарышча i там заснуў прама на дошках, што каторы ўжо год служылi i лаваю, i сталом рокерам, брайкачам цi звычайным прыхiльнiкам Бахуса – усiм, хто як вось ён зараз, не горнецца сэрцам да хатняга цяпла i ўтульнасцi. Канечне, ён яшчэ з вечара мог бы пайсцi дадому, а ранiцою зноў непрыкметна збегчы, але ўцякаць употай, па-зладзейску, з уласнае кватэры не дазваляў гонар.
Дзесьцi ўнiзе грымнулi дзверы, лёгкiя, гулкiя крокi данеслiся з прыступак. Васiль Сцяпанавiч здрыгануўся, устаў, кiнуўся да акенца. З пад’езда выбегла Зiна, выстукваючы абцасiкамi па тратуары, весела пашыбавала да магазiна.
Васiль Сцяпанавiч счакаў, пакуль яна знiкне за вуглом, стараючыся не грукаць дошкамi, асцярожна злез па лесвiцы з гарышча, спусцiўся на сваю пляцоўку.
Рытачка яшчэ спала.
Ён працiснуўся ў кладоўку, дастаў з палiцы стары рабочы пiнжак, штаны, туфлi, склаў усё ў пляцак. Затрымаўшыся на хвiлiну ля спячай дачкi, хуценька выбег на вулiцу, пайшоў у бок пляжа. Непадалёку ад моста ён спынiўся ля тэлефоннай будкi, зiрнуў на гадзiннiк. Зiна ўжо павiнна была вярнуцца. Iнжынер набраў нумар тэлефона, зашчамiўшы нос вялiкiм i ўказальным пальцамi, павольна прагугнiў у мiкрафон незнаёмым голасам:
– Прабачце, паклiчце, калi ласка, Васiля Сцяпанавiча.
– Вы што, п’яны? Званiць у гэткую рань! – абурылася Зiна. – Дзiця разбудзiлi. Спiць Васiль Сцяпанавiч.
– Дома?
– Дома, а дзе ж яшчэ? – Прыцiшаны адлегласцю жончын голас гучаў незадаволена.
Васiль Сцяпанавiч паклаў трубку на месца, аддыхаўся, не зважаючы на калдобiны, кiнуўся ўнiз, на пляж. Там ён пастаяў колькi часу ў адзiноце ля вады, затым дастаў з плецака адзенне, пачаў акуратна выкладаць iм на пяску мужчынскую постаць.
Пудзiла атрымалася добрае, але занадта тонкае i пляскатае. Прыйшлося падкласцi ў пiнжак i штаны лiсця, якога ён нацерабiў у лазняку прама з галiнкамi. Цяпер заставалася яшчэ змайстраваць галаву, гэта было складаней за ўсё. Васiль Сцяпанавiч задумаўся. Чамусьцi яму ўспомнiлася, як даўным-даўно, гадоў трыццаць назад, ён з iншымi хлапчукамi i дзяўчынкамi ладзiў у сваёй вясковай маленечкай школцы лялек для суседзяў – выхаванцаў дзiцячага дома. Колькi радасцi прыносiлi небаракам няхiтрыя тыя, самаробныя падарункi: саламяны, перавязаны нiткамi торс, драўляныя ногi, размаляванае алоўкам курынае яйка замест галавы. Нос, якi звычайна ляпiлi з пластылiну, чамусьцi атрымлiваўся ва ўсiх наўздзiў доўгi, таму амаль усе лялькi былi падобнымi на Бурацiну. Але ж шчаслiвы быў час...
Васiль Сцяпанавiч прагнаў успамiн, зiрнуў на гадзiннiк. Была ўжо палова дзевятай, да пачатку змены заставалася менш як паўгадзiны.
Ён хуценька нагроб далонямi пяску ў тое месца, дзе канчаўся ў пудзiла каўнер, затым паклаў зверху ярмолку, задаволены, што ўсё так добра атрымалася, упэўнена пакрочыў сцяжынкаю ўверх, да трамвая.
Два разы, у час абедзеннага перапынку i надвячоркам, у пяць (Зiнiна змена канчалася а чацвёртай) Васiль Сцяпанавiч званiў дадому. Млеючы ад хвалявання, чужым, дэфармаваным голасам прасiў паклiкаць да тэлефона «таварыша Дзiвака». Першы раз жонка сказала, што ён на рабоце, а калi iнжынер сказаў, што на рабоце яго нiхто не бачыў, ледзяным голасам зазначыла, што «тады, бадай, сабакам сена косiць». Другi раз яна i ўвогуле не пажадала гаварыць, спаслаўшыся на тое, што з хвiлiны на хвiлiну адыходзiць на заключны канцэрт, паклала трубку i больш, колькi Васiль Сцяпанавiч нi назвоньваў, так яе i не зняла.
За некалькi хвiлiн да заканчэння ягонай змены ў прыёмнай раздаўся званок, i сакратарка, якую ён загадзя аб усiм папярэдзiў, сказала, што яго на працы няма i нiхто яго з ранiцы не бачыў. Васiль Сцяпанавiч выхапiў у сакратаркi з рук трубку, каб паслухаць, што скажуць у адказ, але было позна: на тым канцы провада змоўклi.
– Яна што-небудзь сказала вам? Была сумная? Сказала, што хвалюецца? – кiнуўся ён распытваць сакратарку.
– Сказала, што ведае, дзе вы, – падцiнаючы вусны, адказала жанчына.
Шалёная радасць ахапiла Васiля Сцяпанавiча.
– Дапякло-такi! – гукнуў ён i, не зважаючы, што рабочы час яго яшчэ не скончыўся, стрымгалоў кiнуўся на вулiцу.
* * *
Пудзiла па-ранейшаму ляжала на пяску. Васiль Сцяпанавiч зiрнуў на яго з моста, i трапяткое адчуванне блiзкай перамогi агарнула яго, сэрца забiлася так хутка i весела, што ён ледзь утрымаўся, каб не пусцiцца пасярод вулiцы ў скокi. Зрэшты, гэта наўрад каго зараз здзiвiла б: людзi рухалiся да амфiтэатра такiм шчыльным натоўпам, так усе былi занятыя сабою, што яго дзiвацтва, можа, нiхто i не заўважыў бы.
Ён саступiў крок да парэнчы i... знерухомеў ад нечаканасцi. Прама на яго iшла, прыцiскаючы да грудзей вялiзны букет чырвоных сакавiтых гваздзiкоў, Зiна. Яна спынiлася побач з Васiлём Сцяпанавiчам, пачала пiльна ўзiрацца ў твары прахожых. Хутка з натоўпу выпырхнула Валянцiна, i яны, пабраўшыся, як школьнiцы, за рукi, падалiся тратуарам да амфiтэатра. Зiна зiрнула ўнiз, убачыла на пяску пудзiла, скубнула сяброўку за рукаў.
– Бач, i не скарчэе ж за ноч, – данёсся да Васiля Сцяпанавiча яе бадзёры, крыху здзiўлены голас. – Я i паўгадзiны, здаецца, не вытрымала б такой халадэчы.
Валянцiна таксама глянула ўнiз, войкнула, але не адхiснулася, толькi мацней сцiснула сяброўку за локаць.
– Мо’... нежывы? – выгукнула ледзь чутна. Яна яшчэ штосьцi сказала, але што – Васiль Сцяпанавiч не пачуў: на мосце нечакана з’явiлася госця фестывалю, славутая спявачка з Масквы, i ўсе з гучнымi воклiчамi кiнулiся да яе навыперадкi за аўтографамi.
Адчуванне незвычайнай лёгкасцi i абыякавасцi авалодала iнжынерам. Кроў нiбыта запаволiла нястрымны свой рух, зморанае бяссоннем i марным чаканнем сэрца забiлася роўна i вольна. Такое ўжо аднойчы было з iм – пасля аперацыi, калi сарваўся i засеў у лёгкiх тромб. Быццам на свет тады зноўку нарадзiўся, гледзячы на ўсё шырока раскрытымi вачыма, сцiшана радаваўся доўгачаканаму збавенню пасля некалькiх сутак болю i пакут.
I ўсё-такi спакою не было: iржа трывогi не-не ды i давала аб сабе знаць, прабiваючыся час ад часу праз тоўшчу нетрывалай абыякавасцi, поўнiла свядомасць адчуваннем прыкрай непатрэбнасцi i адзiноты. Што за невядомая хвароба пазбаўляе яго моцы, адбiрае энергiю i волю? Што за дзiкунская сiла выбiвае са звыклае паўсядзённасцi, прымушае рабiць тое, што нiводзiн нармальны чалавек не стане рабiць нi за якiя грошы?
Ён счакаў, пакуль схлыне з тратуара апошняя хваля гледачоў, цешачыся бязлюддзем, няспешна i паважна, як бусел на поплаве, прайшоў колькi разоў узад-уперад па дрыготкiм мосце. Удалечынi, у цэнтры горада, бушаваў фестываль: раўлi дынамiкi, гулi сiрэны, высвечвалi абiмжэлае нябеснае прадонне магутныя пражэктары. То быў перадапошнi акорд.
* * *
У нядзелю фестываль скончыўся. Змоўклi мiкрафоны. Непрыкметна параз’язджалiся госцi. Вулкi i плошчы на вачах спусцелi, зрабiлiся сумнымi i панылымi. Горад зноў зажыў звыклым сваiм, санлiвым жыццём, спакваля ачомваўся ад перажытага ўзруху. Зноў усё стала, як было заўсёды, i толькi засмечаныя больш звычайнага тратуары ды нястомныя дворнiчыхi, што з ранiцы снавалi па iх з венiкамi i мётламi, напамiналi пра нядаўняе свята. Вярталiся да сябе i гараджане: зручна ўладкаваўшыся пасля работы ля тэлевiзара, старанна вытручвалi за нетаропкаю размоваю налёт фестывальнай раскаванасцi i легкадумнасцi.
* * *
У панядзелак, як заўсёды, Васiль Сцяпанавiч Дзiвак вяртаўся а шостай гадзiне са сваёй змены. Седзячы ля акна ў пярэднiм вагоне, ён з задавальненнем думаў пра тое, як увалiцца ў кватэру, спехам перахапiўшы тое-сёе са стравы, падасца ў парк цi якое-небудзь iншае глухое месца, далей ад натоўпу, будзе доўга, ажно пакуль не загудуць ад стомы ногi, блукаць па бязлюдных, аднаму яму вядомых завулках, цешыцца адзiнотай. Як гэта ўсё-такi цудоўна – быць вольным!
Трамвай уз’ехаў на мост, сцiшыўшы ход, павольна, як сляпы на пераходзе, папоўз уперад. Васiль Сцяпанавiч зiрнуў унiз i страпянуўся ад нечаканасцi: пудзiла, якое ён так старанна выводзiў на пяску два днi таму, не было. Нi пiнжака, нi штаноў, нi ярмолкi – нiчога не засталося на беразе, апроч глыбокiх няроўных слядоў, што пятлiстаю дарожкай вялi праз увесь пляж ад краю вады да лазняку.
«Ото неспадзяванка, – падумаў iнжынер. – Паглядзець, цi што?» Ён выйшаў на прыпынку з трамвая, вярнуўся тратуарам назад, да моста. Трымаючыся аберуч за кустоўе, спусцiўся ўнiз.
Пусты пляж нагадваў сметнiк. Прыпарушаныя зжоўклым лiсцем бутэлькi, кучы паперы, банкi з-пад кансерваў – усё тут было, апроч таго, што больш за ўсё карцела ўбачыць. Васiль Сцяпанавiч старанна абшнарыў некалькi разоў кусцiкi навокал, нават пакорпаўся ў пяску, але дарэмна: пудзiла знiкла.
Адчуванне абыякавасцi i спакою зноў ахапiла iнжынера. Ён лёг на пясок побач з камлюкаватаю лазiнаю, што адзiнока высiлася якраз пасярод пляжа, сашчапiў пад патылiцаю рукi. «Вось каб заўжды гэтак было, як зараз, – падумаў цiхамiрна, заплюшчваючы вочы. – Як добра: нi мiтуснi, нi беганiны, нi людзей...»
Прачнуўся ён ад нейкага незразумелага грукату ўверсе. Усхапiўся з месца i не паверыў вачам: з трамваяў, што спынiлiся на мосце, сыпаў, як спелы гарох са струкоў, народ, шугаў унiз, суцэльнаю страхавiтаю лавай насоўваўся на пляж.
Васiль Сцяпанавiч скiнуў чаравiкi, абдзiраючы аб ажыннiк рукi i твар, подбегам кiнуўся ўверх, да процiлеглага ад трамвайнае лiнii схiлу гары. Што iм тут трэба ўсiм, што яны хочуць ад яго зараз, калi ягоная душа гэтак прагне адзiноты?
Ён ускараскаўся па адхоне на пагорак, азiрнуўся: натоўп iмклiва наблiжаўся да пляжа. Паперадзе ўсiх, размахваючы, як сцягам, хусткаю, бегла Зiна.
ПЕКЛЫ
Маленькая гэтая, утульная вёсачка яшчэ здалёк прывабіла іх сваёю маляўнічасцю. Абкружаная з трох бакоў старым разгалістым сасоннікам, яна нечакана вывернулася з-за высакаватага пагорка, заіскрылася на сонцы вузкімі, аздобленымі рознакаляровымі аканіцамі шыбамі.
– Бакшы, – сказала адна са студэнтак. Яна была тутэйшая і хоць афіцыйна ў групу па зборы дыялекталагічнага матэрыялу не ўваходзіла, ахвотна вадзіла аднакурснікаў па наваколлі.
Першых старых, мужчыну гадоў пад семдзесят пяць i гэткую ж немаладую жанчыну, спаткалi на самым уваходзе, ля першай хаты. Мужчына шчапаў дровы, жанчына корпалася ў градах. Абое, нягледзячы на гарачыню, былi цёпла апранутыя.
– Мы з iнстытута, гэта студэнты, а я аспiрант, кiраўнiк iхнi, – павiтаўшыся, сказаў Герман. – Гаворкi запiсваем, дык цi не маглi б вы нам сёе-тое расказаць?
– Гаворкi? – падазрона пазiраючы на незнаёмых людзей, сказаў стары. – А нашто вам гэта?
– Кнiгу збiраемся пiсаць, – коратка, каб не марнаваць час на тлумачэннi, адказаў ён.
– Ого, кнiгу! – хмыкнуў гаспадар i хiтануў галавою ў бок жанчыны. – З ей гаварыце.
Кабета падышла блiжэй. З ёю дамовiцца аказалася значна прасцей, чым з мужчынам. I праз колькi хвiлiн сядзелi на бэльках пад дрэвам, запiсвалi аповяд пра тое, як даўней жанiлiся. Скончылася тым, што i мужчына ўзахвоцiўся што-нiшто расказаць. Калi i ён сцiх, на касеце дыктафона заставалася плёнкi недзе на чвэрць гадзiны.
– Вунака да Тэськi схадзiце, – адказала на Германава запытанне, цi ёсць тут яшчэ старыя, кабета i паказала на другi канец нешырокай, пабiтай конскiмi капытамi i коламi рэдаляў вулiцы.
Тэсьчына хата, неабшаляваная, са старога цёмнага бярвення, уразiла Германа адсутнасцю гародчыка. Пэўна, ён дзесьцi быў, але недзе за будынкамi. Тут жа, перад уваходам у сенi, рассцiлалася аж да блiжэйшага кустоўя вялiзная пожня.
На iхнi стук на панадворак выйшла жвавая кабета, зусiм, як падалося Герману, старая, у квяцiстым стракатым халаце i гэткай жа квяцiстай хустцы. Прытрымлiваючы ўказальным пальцам левай рукi павека над левым вокам, яна павольна сышла з ганка, асцярожлiва наблiзiлася да чужых людзей.
– Нехажалыя нейкiя, – сказала, не адымаючы пальца ад вока.
Герман збольшага растлумачыў ёй мэту iхняга прыходу. Старая аказалася жанчынай кемлiвай i пагаварыць згадзiлася лёгка.
– Раскажыце, бабуля, як молiцеся, – папрасiла адна з дзяўчат, цi не знарок стараючыся скiраваць размову падалей ад абрыдлых за колькi дзён згадак пра вайну ды перыпетыi калгаснага жыцця.
– Молiмся, анягож, – сказала гаспадыня i адняла нарэшце палец ад павека. Тое адразу аб’ехала ўнiз, на зрэнку, i амаль закрыла ўсё вока. – Ну, так... У будзень дзень ружанец мовiм па хатах, кажан сам сабою. У нядзёлю ў касцёл iдзём. Там iмша, ксёндз навуку кажаць. Паспавядаешся, кумунiю возьмеш. А як жа! Мне восемдзесят чатыры, збiрацца на той свет пара, во i сам раз. Як яно там ёсцi, нiкому няведама, а гатовiцца нада. – Яна хвiлiну памаўчала, затым, быццам што ўспомнiўшы, рэзка павярнулася тварам да Германа. – Вы мне во што скажыце... Мяне матка малую катахiзмаў па-польску вучыла. Дык у польскiх малiтвах скрозь – пеклы... Гэта кругi такiя, праз iх нябожчыкава душа павiнна прайсцi. Iх многа, кругоў. У адным чалавечак папячэцца, у другiм, у трэцiм... Цяперака ксёндз у нас малады, па-беларуску молiцца. Дык ён не «пеклы», а «пекла» кажаць. Бытта адно яно. Чаго так?
– Гэтага, бабуля, мы не ведаем, – заспеты знянацку, сказаў Герман i, дастаўшы з кiшэнi пачак з цыгарэтамi, накiраваўся воддаль – пакурыць. Хоць амаль усе дзеўкi ў групе, здагадваўся, цiшком палiлi, кепскага прыкладу падаваць не хацелася. Да таго ж i прыкрага адчування няёмкасцi перад iмi, што не змог адказаць на пытанне няграматнай сялянкi, як найхутчэй хацелася пазбавiца.
Не паспеў ён адысцiся ад хаты i з паўсотнi крокаў, як адтуль пачулася гамана. Ён азiрнуўся: другакурснiцы, пакiнуўшы старую адну, гуртам беглi на пожнi, а папедадзе iх, пятляючы ўбакi, кульгавiла маладое зайчаня. Адкуль яно тут узялося, было незразумела, хутчэй за ўсё выбегла з зараснiку, да людзей, ратуючыся ад якога-небудзь драпежнiка.
– Бабуля, вы гаварыце! – крыкнула адна з дзяўчат жанчыне i паказала на кiнуты пасярод услона дыктафон. – Гаварыце, ён уключаны.
Герман хацеў вярнуцца назад, да старой, але перадумаў. Хай пагамонiць адна, можа, так яшчэ лепшы атрымаецца запiс.
Тым часам заяц сiгануў у хмыз, i студэнткi, пагалёкаўшы колькi хвiлiн ля кустоўя ў яго пошуках, пабрылi да хаты.
Калi i Герман вярнуўся да iх, яны збiралiся адыходзiць. Касета была запiсаная цалкам, i больш рабiць у Бакшах не было чаго.
Вярнуўшыся ў iнтэрнат, у якiм каторыя суткi жылi са згоды знаёмага дырэктара школы, як толькi паабедалi, адразу заселi апрацоўваць запiсанае. Герман круцiў касету, дзяўчаты выпiсвалi словы на карткi. Характэрных для тутэйшых мясцiн выразаў было шмат, але многiя даводзiлася апускаць, бо яны ўжо сустракалiся ў папярэднiх запiсах.
Апошнiм слухалi аповяд Тэськi.
«...Смерцi – не, не баюся, – казала яна пасля паўзы – той самай, калi кiнулi яе адну, ганяючыся па пожнi за зайцам. – Адно страшна, каб, як памру, не звязлi куды. Манька, сiстра, гразiцца. А мне тутака нада. ...Тутака ўнук у мiне пахаваны. Дваццаць гадкоў было, як бандзюгi павешалi. Мы легкавуху яму справiлi, за яе i павешалi, каб забраць. У гайку, на бярэзiне... Думала па першасцi, усё, капцы будуць, не вытрываю. Вытрывала. Праўда, падупала. Вока само пачало закрывацца, дактары кажуць – з нэрву. Алiна, дачка, мальцава матка, не вытрывала. Два гады пахадзiла чорная i памёрла. Тожа тут, на нашым магiльнiку, пахаваная. Нiзашто ляглi. Цяжка. Каторага разу лягу спаць, а сон ня йдзець. Усё яны ў вачох, як жывыя. Тады ўстану i хаджу, хаджу, як дурная. Тады знова лягу... I знова ня сплю. I так кажан дзень. Пеклы адны. Нашто мне тыя восемдзесят чатыры гады, каб да такога дажыць».
Маналог абарваўся. Герман зiрнуў на дзяўчат, тыя сядзелi, бы скамянелыя. Тэсьчына споведзь, бачна было, ашаламiла iх не менш, чым яго самога.
– Скончым заўтра, – сказаў ён i выключыў дыктафон.
Усю ноч ён, уражаны аповядам старой, не мог заснуць. I з самага вечара, i потым, калi дзяўчаты пабеглi ў клуб на вечарыну, усё круцiўся на спружынiстым iнтэрнацкiм ложку, думаў адно i тое. Некалькi разоў сон ужо нiбыта i адольваў яго, але ў апошнюю хвiлiну перад вачыма паўставаў маршчынiсты, з паўзачыненымi павекамi твар старой, i пакуты пачыналiся нанова. Як яна яшчэ жыве з гэткаю трагедыяй? Але больш за ўсё вярэдзiла душу зняверанасць жанчыны, яе словы «нашто мне тыя восемдзесят чатыры былi...» Хацелася яе неяк падтрымаць, падбадзёрыць. Але як? Словам? Цi значыць яно што-небудзь для яе пасля ўсяго перажытага?
Калi ён урэшце заснуў, прымроiлася i зусiм страшнае: вiсельня, а на ёй чалавек. Потым сон перарваўся, бо вярнулiся з клуба студэнткi i нарабiлi сваiм прыходам вэрхалу. I болей Герман не заснуў ажно да ранiцы. Двойчы выходзiў на двор ганяць мясцовых падшыванцаў, што стукалi ў вокны. А як толькi развiднела, апрануўся i, загадаўшы дзяўчатам самастойна даапрацаваць пачатую напярэдаднi касету, памчаўся напрасткi, полем, у накiрунку Бакшаў.
Ля першай хаты, той самай, дзе ўчора запiсвалi жанчыну i мужчыну, заспеў дождж. Герман хiснуўся пад блiжэйшае дрэва. Але лiвень аказаўся занадта моцны, i яму нiчога не заставалася, як шукаць паратунку ад яго ў хаце.
– А, вы, – сказала, выходзячы на ягоны стук у сенi, гаспадыня, – знова да нас? Цi не забылiся што?
– Забыўся, – зманiў ён. – У той суседкi вашай, у Тэськi.
– Яна ў хаце, нядаўна тэпала, вiдалася. Бедная баба – такое перажыць...
– Не дзе дзенецца, перажывець, – сказаў, высунуўшы галаву з дзвярэй iстонкi, гаспадар. – Меней насiцца было з мальцам! Малако на губах не абсохла, а ўжо ровар, тады марцыклет, машына! Усё Валерачку!
Зласлiвасць ягоных слоў i здзiвiла Германа, i збянтэжыла. Як жа так: упобачкi жыць i гэтак ставiцца да суседскае бяды? Ён хацеў запярэчыць мужчыну, але ў горле ад абурэння сцiснула, i ён не змог вымавiць нi слова. Так i пайшоў, ледзь толькi дождж ацiх, з тым камяком у грудзях. I ўжо iдучы ўсцяж паркана да Тэсьчынай хаты, чуў, як жанчына штосьцi гучна выгаворвала мужу.
Надзiва, ля суседняе сядзiбы, хоць тая i знаходзiлася ў некалькiх сотнях метраў ад папярэдняй, дажджу нiбыта i не было. Наўкола было суха, каб табе лужына, каб кропля вады. Тэська сядзела на тым самым месцы, дзе ўчора запiсвалi яе аповяд, апусцiўшы галаву, драмала. Пачуўшы Германавы крокi, яна падняла з дапамогаю пальца павека, твар яе кранула ўсмешка.
– Ты, дзяцёнак? – сказала i пасунулася ўбок, каб даць яму месца побач. – Знова цi не пытацца што будзеш? Дзе ж цацка твая?
– Няма. Я другое... Пра пеклы прыйшоў вам распавесцi.
– Пра пеклы? – здзiвiлася яна. – Дзеля таго ляцеў? Дай ты рады!
– Вось i дайце, – Герман злёгку дакрануўся да жанчынiнай рукi. – Значыць, так, слухайце. Вось па-польску пеклы, кажаце... А ў нашай, беларускай, мове пераклад з рускай прыжыўся; ад слова «ад» – у адзiночным лiку. I атрымалася пекла, таксама у адзiночным. Тое, што па-польску пекламi называецца, у рускай кругамi завецца. Выраз такi ёсць: «круги ада». – Ён стараўся гаварыць як найменш блытана, але цi зразумее яго старая, упэўнены не быў.
Але яна, здаецца, зразумела.
– Цяперака ясна мне, – сказала, калi ён скончыў тлумачыць. – Дзякуй за навуку. – I, счакаўшы хвiлiну, неяк быццам неўпапад дадала: – Я не хачу ў пеклы.
– Вы i не трапiце туды, – паспяшаўся запэўнiць яе Герман.
– А не скажы, – запярэчыла жанчына. – Затым яна нахiнулася блiжэй да Германа, цiха, як апавядаючы найвялiкшую таямнiцу, зашаптала: – Ёсцi адно... Як мне хто дрэннае зробiць, i я пра тое дазнаюся – усё, памрэць чалавек. Гэта я ўжо даўно замецiўшы, не адзiн раз спраўджвалася. Як што, так i памрэць.
– У тым няма вашай вiны, – сказаў ён. – Гэта ж не вы забiваеце. Думкаю нельга забiць.
– Ого, нельга! Можна, i яшчэ як. Нячысцiк падсуклецiць чалавека дрэннае думаць, во i смерць. Не глядзi, што з табой я добрая. Добрая – бо i ты добры. А з дрэннымi я саўсiм не так гавару. Iм так кажу, як благое зробяць: няхай у вас тое будзець, што мне зробiлi. Во так, дзяцёнак. О i не пападзi ў тыя пеклы пасля гэдакiх слоў.
– Вы не пападзеце.
– А то йшчэ во, – не зважаючы на Германавы словы, працягвала старая. – Нiчога дрэннага не зробiш чалавеку, а ён ваўком да цябе. Нi з таго, нi з сяго, без дай прычыны. Во хош бы суседзi некаторыя... Я не кажу нiчога iм, а ўсё вiджу. I дзе ж стрываеш, каб нядобрае што не падумаць. I зновака грэх.
Яна змоўкла, застыла на месцы, бы нежывая. Герман хацеў зноў загаварыць да яе, але не асмелiўся. Што ён мае сказаць з таго, што яна не ведае?
Ды як толькi ён варухнуўся, каб падняцца з услона i пайсцi, як старая тут жа ажыла.
– Во скажы ты, яно ёсцi на свеце, – сказала глухiм голасам, быццам самой сабе. – Адзiн i падумаць баiцца благое. А другi заб’ець, i нiчога яму, спiць спакойна. –I, па-ранейшаму не адымаючы рукi ад твару, толькi крыху пасунуўшы палец убок, блiжэй да скронi, дадала: – Ты не дзеля слова, малец, iшоў, мiне не ашукаеш. Дзякуй табе.
– За што? – робячы выгляд, што не разумее, сказаў Герман.
– Сам знаеш. – Жанчына падалася да яго, быццам перапрашаючы, датыкнулася вольнаю рукой да ягонай далонi. – Iдзi сабе.
– Пайду. – Герман падняўся з услона, моўчкi пакрочыў пожняю да сцежкi. Параўняўшыся з беразняком, не вытрымаў, азiрнуўся.
Тэська сядзела, злёгку прыгорбiўшыся, на ранейшым месцы i глядзела з-пад рукi яму ўслед.
РЭФЛЕКСIЯ: СМЕРЦЬ
Бачу яе кожны дзень. У сне i наяве. У аўтобусе па дарозе на працу. На стадыёне. Пры дыялогу з выпадковым суразмоўцам. У тэатры. Бачу нават i тады, калi i блiзка нiшто пра яе не нагадвае. Падчас адпачынку на стракатым лiпеньскiм лузе. Пад тугiмi струменямi вады ў ванным пакоi. У звярынцы падчас экскурсii. Бачу ўсюды незалежна ад настрою i звестак метэацэнтра. У цяжкай хадзе старога. У прытомленым, у драбнюткiя, ледзь заўважныя яшчэ, зморшчыны твары жанчыны. У дачасна пасiвелай скронi дужага з выгляду дзецюка. Яна як насланнё, як iдэя фiкс – такая ж навязлiвая, учэпiстая, бесцырымонная. Я да такой ступенi прызвычаiўся да яе пастаяннай прысутнасцi, што кожнае яе з’яўленне выклiкае ўва мне не больш эмоцый, чым, скажам, гадзiннiк на руцэ цi вось гэты аркуш паперы.
Учора яна нагадала пра сябе сама меней дзесяць разоў. Так, дзесяць – менавiта гэтулькi чалавек сядзела ў чарзе да лекара. Стаiўшыся да часу ў iх хворых нырках, печанi, вантробах, яна ў каго плямаю выступiла на твары, у каго бляскам вачэй прабiлася вонкi, у каго слязiнаю выкацiлася з-пад павека па выхадзе з кабiнета. Хто-нiхто з дзесяткi здолее ашукаць шчарбатую, але ненадоўга, ва ўсялякiм разе не больш як на чалавечы век.
Я ашукаў сваю тры гады таму, своечасова зрабiўшы аперацыю. Урачы ажно на тыдзень даўжэй, чым звычайна пры такiх працэдурах, трымалi мяне ў бальнiцы, мусiць, баялiся казаць праўду. Бо за пару дзён перад тым адзiн маладзён, даведаўшыся пра свой кепскi дыягназ, спрабаваў выкiнуцца з шостага паверха. Яго паспелi ўхапiць за калашыну, але пасля гэткага пярэпалаху дактары парабiлiся асцярожнымi, бы той прамудры курмель. Што да мяне, дык iх перасцярога была залiшняй. Сяганне з акна вышэй другога паверха мяне нiколi не вабiла. Ёсць куды больш прыстойныя спосабы скончыць самагубствам. Напрыклад, застрэлiцца. Альбо атруцiцца. Апошнi, праўда, спаконвеку лiчыцца спосабам жаночым, але за адсутнасцю iншага ўпаўне можа прыдацца i мужчыну.
«У вас усяго пару клетак благiх было, – сказалi мне падчас выпiскi з бальнiцы i, мусiць, каб канчаткова ашчаслiвiць, дадалi: – Без метастазаў». Я падзякаваў за гасцiннасць i папраставаў дадому – вучыцца жыць у новай, зусiм iншай, чым дагэтуль, сiстэме каардынат.
«Вучыцца» аказалася не так проста. Усё, што раней складала сэнс iснавання, цяпер здавалася нiкчэмным i неiстотным. Нiчога не хацелася. Людзi раздражнялi. Асаблiва даймалi iх несупынныя развагi аб шчасцi. Падазраю, што якраз дзеля процiвагi iх неўтаймоўнай любовi да жыццёвых радасцей i пачала нагадваць аб сабе яна, СМЕРЦЬ, дакладней, яе прывiд.
I вось зараз я бачу гэты прывiд так часта, што калi яго доўга няма, пачынаю сумаваць. А кожнае яго з’яўленне найперш успрымаю як чарговую магчымасць зрабiць сякiя-такiя назiраннi. Паасобныя з iх я занатоўваю. Можа, гэта i цынiзм, але што зробiш, калi рука мiжволi цягнецца ў такiя хвiлiны да алоўка. Асаблiва, калi людзi, не зважаючы на тое, што смерць – рэч усё-такi аб’ектыўная, насуперак прыродзе робяць усё, каб наблiзiць яе прыход. У запiсах тых шмат прыкладаў на гэты конт. Напрыклад, у адным згадваецца, як адзiн даволi бедны чалавек вельмi хацеў пахмялiцца, але жонка не дала грошай, i ён павесiўся. У другiм апавядаецца пра iншага, сярэдняга дастатку, якi еў каўбасу i, добра не разжаваўшы, спрабаваў праглынуць. Кавалак трапiў «не ў тое горла», i небарака задыхнуўся. У трэцiм – пра бiзнесоўца з «новых»; гэты напхаў поўныя кiшэнi купюр i пайшоў бавiць час у рэстаран, а па дарозе яго абрабавалi i забiлi. Фiксую я i выпадкi, калi людзi памiраюць ад хваробы.
Каля дзесяцi год таму ад хваробы памерла мая цётка. Калi яна, схуднелая да непазнавальнасцi, ляжала ў труне, дзядзька Чэсь, яе муж, якi усё жыццё бязлiтасна муштраваў няшчасную сваiмi п’янымi выхадкамi, пастаяўшы дзеля прылiку ля нябожчыцы некалькi хвiлiн, падаўся ў кухню, дзе рыхтаваўся памiнальны стол, i так напiўся «з гора», што не змог праводзiць жонку ў апошнi шлях. Тады i зарадзiлася ўва мне ўпершыню падазрэнне, якое з часам перарасло ва ўпэўненасць: ЛЮДЗI КРАДУЦЬ АДНО Ў АДНАГО ЖЫЦЦЁ. Пазней я неаднойчы меў магчымасць у тым пераканацца.
Так, адна з сябровак маёй сястры памерла... ад грукату ў дзверы. Напярэдаднi яна выпiсалася з бальнiцы, дзе знаходзiлася пасля iнфаркту, а яе трыццацiгадовы сын, якому яна не хацела адчыняць, бо ён не даваў ёй спакою, патрабуючы грошай на вясёлае жыццё, так заўзята драгаўся ў хату, што аслабелае, недалечанае сэрцайка не вытрымала таго жаху, спынiлася.
Цi вось яшчэ выпадак. Адзiн з маiх калег усё жыццё марыў пабудаваць дачу, на якой мог бы збiраць сяброў-аднадумцаў i прыемна бавiць час. Як на тое, ягоная жонка захварэла. Паўстала дылема: альбо яе здароўе, якое, як i ўсё на свеце, патрабуе матэрыяльных выдаткаў, альбо дача. Калега выбраў другое. Пабудаваў велiзарны гмах, абставiў яго. А жонка памерла. На хаўтурах у новым доме было шмат цiкавых людзей. Пiлi, елi. Было весела.
А ўзяць такую бяскрыўдную на першы погляд рэч, як сваркi. Дастаткова часам самай дробязнай, нязначнай, каб наш арганiзм зрабiў збой у выглядзе функцыянальнага, як кажуць дактары, парушэння. Адно такое парушэнне, другое, трэцяе – i вось вам функцыянальнае перарастае ў арганiчнае, i маеце хваробу. Стрэсы, што да яе прыводзяць, падчэкваюць нас усюды: у транспарце па дарозе на працу, на вулiцы, у кабiнеце начальнiка. Словам, месцаў, дзе людзi крадуць адно ў аднаго жыццё, так шмат, што хоць збольшага iх пералiчыць заняло б, пэўна, некалькi старонак. Адны войны чаго вартыя. А «мiрныя» наўмысныя забойствы!
Здараюцца, людзi падманваюць сябе: мяркуючы, быццам крадуць жыццё, на самой справе КРАДУЦЬ СМЕРЦЬ.
Так, адзiн мой знаёмы любiць хвалiцца, якая ў яго далiкатная i ўважлiвая жонка. Маўляў, штодня праводзiць ураннi на працу аж да трамвая. I сапраўды, заўчора я спаткаў яе на вулiцы а восьмай гадзiне, калi яна вярталася з прыпынку дадому. «Як вы клапоцiцеся пра мужа», – сказаў, успомнiўшы ягоную пахвальбу. – «Што вы! – засмяялася яна. – Гэта ж я знарок выходжу разам з iм, каб пасля ў краму зайсцi. Яго пакармлю чым-нiчым, што з вечара застанецца, а потым, праводзiўшы на трамвай, па дарозе назад забягу ў мясны аддзел па што смачнейшае. Сасiскi вельмi люблю i вяндлiну, вось i зараз купiла... Але вы, баранi Бог, яму нiчога не кажыце. А то ўчынiць скандал, а мне хвалявацца нельга: халестэрынавыя бляшкi ў сасудах прызналi. Пахвалюешся i няўрокам iнсульт заробiш».
Зрэшты, гэтая калi i заробiць iнульт, дык не ад хвалявання. Затое другая, яе равеснiца, дакладна зарабiла. Муж падгульваў, а яна, як вяртаўся за поўнач дахаты, усчынала «разборку». Затым клалiся спаць. Гуляка тае ж хвiлiны засынаў як забiты, а яна ўсё круцiлася на ложку, не магла супакоiцца. Далей – болей, цiск стаў падскокваць. Урэшце дайшла, тыдзень таму левы бок i рука аднялiся.
Абставiнаў, калi пад выглядам жыцця насамрэч крадуць смерць, анi не менш, чым калi крадуць жыццё. Узяць хаця б банальную сiтуацыю, звязаную з паступленнем у прэстыжную навучальную ўстанову. Якiя жарсцi тут кiпяць, колькi слёз, бачных i нябачных, лiецца! А мiж тым самыя простыя назiраннi ў гэтай сферы пераконваюць: пераважная большасць абiтурыентаў трапляе ў студэнты ў вынiку пэўных манiпуляцый. Але ж няшчасныя тыя людзi, каму гэта ўдалося! Колькi сiл, энергii, нервовых клетак страцяць яны, грызучы гранiт непасiльных навук! Як скароцяць сваё жыццё ў надзеi атрымаць запаветны дыплом! А няздольнасць пацвердзiць той дыплом наяўнасцю практычных ведаў! А пакуты сумлення, што будуць адольваць iх штодня, нагадваючы, што занялi не сваё месца! I хацеў бы, не прыдумаеш больш прамой дарогi ў магiлу.
Канечне, думаць увесь час адно i тое ж, асаблiва благое,– кепска. Бо на псiхiку негатыўна ўплывае. Але гэта, пэўна, у каго як. Мне, напрыклад, сузiранне кепскага дае моц глядзець на свет з гумарам. Як вось сёння на таго чыноўнiка ў адной высокай установе, што псаваў усiм настрой сваёй раздражнёнасцю. Варта мне было падумаць, што некалi ён памрэ, як усе яго недарэчныя выбрыкi падалiся мне нявартымi ўвагi, нават смешнымi. Так што думаць пра смерць калi i ўпаднiцтва, дык карыснае.
А бачу яе, сапраўды, штодня. Бо ж, прынамсi, усё на свеце рана цi позна памiрае. Трава памiрае. I дрэвы. I птушкi. Добрыя намеры, ледзь нарадзiўшыся, здараецца, канаюць. I краскi найпрыгажэйшыя, i свяцiлы. I iдэi – асаблiва калi аб’ектыўнай неабходнасцю не падмацаваныя. Словам, усё. А яго, гэтага ўсяго, так шмат наўкола! Таму i бачыш ЯЕ кожны дзень, кожную хвiлiну. I гэта няблага, мяркую. Бо бачанне прароцтву — не таму, што прадказвае, а таму, што на iснаванне паводле Боскiх запаведзяў скiроўвае, — найблiжэйшы сваяк.
Вось i атрымлiваецца, што смерць – зусiм не вораг нам, а суддзя найлепшы i дарадца. Але да гэтага кожны сам, сваiм розумам, павiнен дайсцi. Не хачу хвалiцца, але я, здаецца, дайшоў. Уявiце, некалi прозвiшча ўласнае – Смерцеў – да нервовых колiкаў ненавiдзеў. А зараз, каб i прасiў хто на менш змрочнае памяняць, – нiзавошта б гэтага не зрабiў.
Не, смерцi не варта баяцца. Тым больш што бойся, не бойся, а яна заўсёды блiзка. Дастаткова блiзка, каб, як даводзiў адзiн фiлосаф, не баяцца ЖЫЦЦЯ.
НАМАЛЮЙ ВАГОН-ДРУГI
Пасля вулiчнае слаты ў доме быў рай: цёпла, суха, утульна. На падваконнiках лесвiчнага пралёта – кветкi, перад уваходам у лiфт i ў самiм лiфце – дыванкi. Усе, хто нi трапляў сюды ўпершыню, дзiвiлiся: няўжо такое магчыма? Пра гэты пад’езд нездарма ведалi ўсе ў горадзе. Аднаго разу нават прыязджала тэлебачанне здымаць сюжэт для нейкай праграмы. I ўжо двойчы пiсалi ў мясцовых газетах. Нiна, як i астатнiя жыльцы, употайкi ганарылася сваiм пад’ездам. I знарок калi-нiкалi прыводзiла сябровак, каб зiрнулi на ўсё гэтае хараство. Вось i сёння яна запрасiла колiшнюю аднакашнiцу па тэатральнай вучэльнi Анжэлу.
Анжэле пад’езд спадабаўся.
– Хораша! – дакранаючыся далонню да чысцюткай, без анiводнае плямы, сцяны, сказала яна нiзкiм сваiм, добра пастаўленым голасам. – Ажно не верыцца, што такое можа быць.
Дзверы ў кватэру iм адчынiў Леанiд, Нiнiн муж. Ён прывiтаўся з госцяю, шоргаючы цыратавым фартухам, хiснуўся назад, у кухню, з якой даносiўся, запаўняючы ўсё жытло, пах смажаных грыбоў.
– Зараз i вячэраць будзем, – сказала Нiна i павабiла сяброўку ў залу.
– Ён займаецца гатаваннем? – мiргаючы ў бок кухнi, спытала тая.
– Ён.
– Прыгожы мужчына. – Анжэла, хоць i сябравалi з Нiнаю ўжо колькi гадоў, раней Леанiда нiколi не бачыла. – Твар такi далiкатны... як у дзеўкi.
Звыклай да камплiментаў на адрас маладзейшага за яе на восем гадоў мужа Нiне гэты, аднак, не спадабаўся. Яна дастала з шуфляды сямейны альбом, падала госцi. Ледзь паспелi яго збольшага пагартаць, як Леанiд паклiкаў есцi.
– Вы выдатны кухар, – калi здаволiлi апетыт апенкамi пад белае вiно, сказала Анжэла. – Не раўнуючы бы жанчына.
Нiне параўнанне зноў не спадабалася, i яна, каб неяк зарэтушаваць сяброўчыну iронiю, вырашыла даць размове iншы накiрунак.
– Лёня добры гаспадар, – сказала. – Ведаеш, уся гэтая чысцiня ў пад’ездзе – ягоная заслуга. Ён за старшага ў нас.
– I кветкi ён разводзiць? – нiбыта жартам, але з ноткаю кплiвасцi ў голасе, спытала Анжэла i эфектна адкiнула рукою на патылiцу доўгiя свае, пафарбаваныя ў нейкi неверагодны колер валасы.
– А што, калi i ён! – пачынаючы ўжо крыху злаваць, запальчыва сказала Нiна. – Мужына ўсё мусiць умець.
– Канечне, мусiць, – пагадзiлася госця. – Прабач, я нiчога такога не хацела сказаць...
Вечар, аднак, быў падпсаваны. Таму, калi Анжэла недзе праз паўгадзiны сабралася адыходзiць, Нiна нават узрадавалася. Яна праводзiла сяброўку да лiфта, цмокнула ў шчаку.
– Муж твой дзiўны ўсё-ткi, – усмiхаючыся, сказала на развiтанне тая. – Ежу гатуе, кветкi разводзiць... Не крыўдуй, але на здымках, я заўважыла, ён усюды з маладымi хлопцамi. Ён не блакiтны ў цябе часам?
– Ну ты скажаш, Анжэлка! – нервова адказала Нiна. – Мы семнаццаць гадоў разам, няўжо б я не даўмелася.
Яна хуценька праводзiла Анжэлу да выхада з пад’езда, пешкi пасунулася на свой, трэцi, паверх.
Леанiд мыў посуд. Гаварыць з iм пасля недарэчнай размовы з Анжэлай не было ахвоты, i Нiна накiравалася прама ў залу. Узяла пакiнуты на канапе альбом, пачала гартаць.
Сапраўды, як казала сяброўка, муж амаль на ўсiх здымках быў побач з мужчынамi. «Ат, глупства, супадзенне», – падумала яна i паклала альбом у шуфляду. I тут нечакана ўспомнiла заўчарашнюю неспадзяваную сустрэчу з Леанiдам ля крамы ў цэнтры горада. Яна выйшла з унiверсама, а ён якраз спынiўся ля тратуара на процiлеглым баку вулiцы. Выпусцiў з салона нейкага хлопца, той пайшоў у краму, а Леанiд паехаў далей. Яна хацела сказаць яму ўвечары, што бачыла яго, але за хатняю мiтуснёй зусiм забылася. I вось цяпер толькi ўспомнiла. Той хлопец быў зусiм малады, выглядаў ад сiлы гадоў на пятнаццаць. Яе саракагадовы Леанiд у сябрукi яму вiдавочна не падыходзiў. Дык няўжо Анжэлка ў самую кропку трапiла, i яе муж сапраўды блакiтны?
Ад гэткiх думак Нiне зрабiлася млосна. Яна легла на канапу, стараючыся супакоiцца, змежыла павекi.
Тым часам Леанiд скончыў мыць посуд i некуды зазбiраўся. Нiна чула, як ён абуўся, затым зашамацела ў прыхожай ягоная новая палiстыролавая куртка, якую днямi купiлi з палучкi. Неўзабаве i сам ён паказаўся ў дзвярах.
– Схаджу на прагулянку, – сказаў, пазiраючы на гадзiннiк.
– Схадзi сабе, – ледзь чутна вымавiла Нiна i прыкрыла твар газетаю. Наогул, яна звычайна ўмела хаваць эмоцыi, але зараз вельмi хвалявалася, таму баялася, каб, Крый Бог, не выдаць дачасна свайго падазрэння.
Леанiд пайшоў.
Нiна паляжала яшчэ колькi хвiлiн на канапе, потым паднялася, падышла да акна.
Леанiд шпарка крочыў ад пад’езда ў накiрунку галоўнай вулiцы. Яна прыгадала, як ён нецярплiва зiркаў на гадзiннiк, i хiсткае, няяснае падазрэнне свiдранула мозг. Яна апранулася, не выключыўшы святла ў прыхожай, кiнулася следам за мужам на двор.
Яна нагнала Леанiда ля гандлёвых шапiкаў. Хаваючыся па-за кустоўем, падкралася як мага блiжэй, стаiлася ў чаканнi. Да прыпынку падрулiў маршрутны аўтобус. З яго выскачыў той самы малады чалавек, якога яна бачыла з мужам два днi таму. Хлопец быў у джынсах i кароткай вельветавай куртцы са скураным каўняром. Ён быў вельмi прывабны – сапраўдны прыгажун. Юнак падышоў да Леанiда, яны парукалiся, няспешна пакрочылi да блiжэйшага сквера.
Нiна колькi хвiлiн у здранцвеннi глядзела на iх. Што гэта такое? Мусiць, праўду казала Анжэла: ёсць нешта такое у Леанiду, што выклiкае падазрэнне... Хлус! Сказаў, што iдзе на шпацыр, а на самой справе... Думка, што яе свядома падманваюць, водзяць, бы дзяўчо, за нос, была асаблiва невыноснай. Яе, якая за ўсё жыццё, можа, пару разоў усяго схлусiла, i то не па сваёй вiне, а таму, што змусiлi абставiны! Ёй здраджваюць – i з кiм? З нейкiм малалеткам. Iх дачка, якая зараз у турпаездцы ў Польшчы, можа, толькi на пару гадоў старэйшая за гэтага хлюста. Як яна будзе пачувацца, даведаўшыся такое пра ўласнага бацьку?
Але, нягледзячы на ўсё, недзе ў дальнiм куточку свядомасцi тлела i надзея. Што, як гэта проста якое-небудзь дзелавое спатканне? Таму, канечне, цяжка даць веры, ды чаго не бывае на свеце.
Яна крыху яшчэ пачакала ў сваiм схове i, як толькi муж i яго спадарожнiк знiклi ў глыбiнi сквера, подбегам памчалася iм наўздагон.
Яны сядзелi ўпобачкi на пашэрпанай лаве пад дрэвам i цiха перагаворвалiся. Леанiд раз-пораз клаў хлопцу руку на плячо, i той не пратэставаў, наадварот, стараўся пасунуцца блiжэй. I, напэўна, аж вочы заплюшчваў ад задавальнення – на жаль, яны сядзелi да Нiны спiнамi, i iхнiх твараў яна не бачыла.
Сумненняў больш не было. Нiна выйшла з-за хмызу, не бачачы нiчога перад сабою, як ашпараная кiпенем кiнулася назад да аўтобуснага прыпынку.
Леанiд вярнуўся дахаты даволi хутка пасля яе. Нiна толькi-толькi паспела паслаць ложак, як у прыхожай пачулiся ягоныя сцiшаныя крокi.
– Ужо кладзешся? – спытаў ён, зазiраючы ў спальню.
– Галава балiць, – сказала яна, трымаючы далонь на iлбе. – Далёка дзе быў?
– Так, крыху паштурхаўся на тратуары, – адказаў муж i пайшоў у залу.
Нiна чула, як ён уключыў тэлевiзар, цi не збiраўся глядзець фiльм.
Заснуць, як яна сябе нi змушала, яна не магла. У голаў лезла розная непатрэбшчына i найбольш – Леанiд з мужчынамi. Як яна раней не здагадалася пра ягоныя схiльнасцi? Але галоўнае, што нi кажы, – хлусня. Значыць, ёсць што ад яе хаваць. Зараз, бачыце, тэлевiзар глядзiць! Пэўна, якi-небудзь сексуальныя выбрыкi аднадумцаў смакуе. Во, гук прыглушыў, найначай, баiцца, каб яна не ўчула, што там, на тым экране... Сядзiць перад камерай якi трансвестыт ды апавядае пра сваю нетрадыцыйную арыентацыю. А дурню ўцеха – як жа, не адзiн ён гэткi.
Праз колькi хвiлiн Леанiд зноў адчынiў дзверы ў спальню.
– Спiш? – спытаў цiхiм голасам.
– Сплю, – прыкiдваючыся соннай, адказала яна i перавярнулася тварам да сцяны.
– Тады я ў зале лягу. Цiкавая тэлепраграма, дык хачу да канца даглядзець.
Ён пайшоў, а Нiна зноў засталася сам-насам са сваiмi думкамi. На гэты раз, аднак, без сну ляжаць давялося нядоўга. Стомленая за дзень, збiтая з панталыку падзеямi апошнiх гадзiн, што гэтак бесцырымонна ўварвалiся ў яе размеранае, немiтуслiвае iснаванне, яна i не заўважыла, як заснула.
Але i снiлася тое, што не давала спакою ўдзень. Леанiд у лазнi ў хаўрусе нейкiх маладзёнаў – усе голыя, лашчаць адно аднаго i называюць жаночымi iмёнамi. Яна – у прылазнiку, таксама голая, мужчыны грэблiва тыцкаюць у яе пальцамi, рагочуць. Затым яна абгортваецца прасцiнай, iдзе да iх. Яны кладуцца нiцма, а яна пераходзiць у сярэдзiне круга ад аднаго да другога i, пакуль яны цалуюцца, шаруе далонямi iх рудыя, вiльготныя целы. Потым яны па чарзе наблiжаюцца да Леанiда, пачынаюць прызнавацца яму ў каханнi. Усе яны на адзiн твар – адыстар той хлопец з машыны. Яна ў роспачы крычыць, каб не чапалi яе мужа... i прачынаецца.
З залы не даносiлася нi гуку.
Нiна нацягнула коўдру на галаву, згарнулася абаранкам. Але як нi намагался, больш у гэтую ноч так i не заснула.
А дзесятай уранку пазванiла Анжэла. Доўга, хвiлiн сем, расказвала пра палiто, якое бачыла на кiрмашы i ўжо сабралася купiць, але ў апошнюю хвiлiну перадумала.
– Ты на мяне учора не пакрыўдзiлася? – спытала напрыканцы. – Ну, што я на мужыка твайго сказала, быццам ён блакiтны.
– Не, – адказала Нiна i, развiтаўшыся, паклала трубку.
Леанiда нi ў зале, нi ў ванным пакоi не было. Гэта, як нi дзiўна, Нiну не кранула. Прыбраўшы ложак, яна пасунулася ў кухню снедаць. Згатавала каву, села збоч стала тварам да акна. I тае ж хвiлiны натыкнулася вачмi на надпiс на цокальнай частцы дома насупраць. «Если ты не голубой, нарисуй вагон-другой!» – заклiкаў ён. Ён красаваўся тут каторы дзень, але сёння чамусьцi Нiне такiм смешным, як тады, калi ўбачыла яго ўпершыню, не падаўся.
Тым часам у пралёце мiж дальнiх будынкаў двара з’явiлiся дзве постацi. Нiну быццам токам працяла, ледзьве iх убачыла. Цяжка было даць веры ўласным вачам, але то былi яны, хлопец той i Леанiд. Аб нечым перагаворваючыся, яны iшлi акурат да пад’езда. Нiна войкнула, апёкшы вусны i язык гарачаю кавай, кiнулася прэч ад акна.
Званок коратка дзынкнуў i тут жа сцiх. Нiна выйшла ў калiдор, неслухмянымi ад хвалявання рукамi адчынiла цяжкую жалезную дзверыну.
– Гэта я, не палохайся, – сказаў Леанiд i прапусцiў наперад маладога чалавека. – Пазнаёмся, гэта...
– Навошта ты яго прывёў? – задыхаючыся ад абурэнная, крыкнула яна. – Як ты мог! Сюды, у наш дом!
– Супакойся, калi ласка, – спакойна працягваў муж. – Учора ты ўвесь вечар выглядала вельмi ўзбуджана... Я падумаў, што ты, мабыць, здагадалася, што да чаго, вось i вырашыў расставiць усё на свае месцы. Да таго ж, як-нiяк, ён мой сын, i мой абавязак...
– Сын? – Нiна на хвiлiну анямела. – Што ты трызнiш!
Леанiд падхапiў яе пад руку, папрасiўшы ў хлопца прабачэння, павёў у кухню.
– Памятаеш, жанчына мне пiсала пасля маёй паездкi ў дом адпачынку? – загаварыў хутка, азiраючыся на прыхожую, у якой застаўся госць. – Ну, тое пiсьмо, што да цябе трапiла ў рукi... Нiбыта яна цяжарная ад мяне... Я тады сказаў табе, што ўсё лухта, але гэта праўда была. Дык вось, Iгар сын той жанчыны... i мой.
– Твой? – нечакана для сябе самой пераходзячы ад абароны да атакi, выгукнула яна. – Адкуль ты ведаеш?
– Тэст прайшоў, вось адкуль. Ды ты не бойся, ён праездам у нас, дакучаць не будзе.
Больш заставацца ўдваiх тут, у кухнi, было няёмка, i яны пайшлi назад да госця.
Тое, што хлопец аказаўся мужавым сынам, хоць i ўзрушыла Нiну, i абурыла, ды не настолькi, каб яна не змагла зараз жа, у прысутнасцi чужога чалавека, даць сабе рады. Тады, атрымаўшы лiст ад хлопцавай маткi, яна, папраўдзе, як нi балюча тое было, усё-ткi паверыла ёй больш, чым Леанiду. Занадта ж няўклюдна ён выкручваўся. Яна нават падумвала падаваць на развод, але тут падышла чарга на гэтую самую кватэру... Жыць з ягонымi бацькамi ёй не хацелася, вось i давялося памiрыцца. Пазней у той жа год яна двойчы адпомсцiла мужу з ягонымi сябрамi i канчаткова супакоiлася.
– Вып’ем па кiлiшку за спатканне, – калi крыху пагаманiлi, сказала Нiна i прынялася накрываць стол.
За сталом сядзелi, аднак, зусiм мала: хлопец спяшаўся на цягнiк. Нiна знарок, каб хоць неяк падпсаваць настрой мужу, ведаючы ягоную сквапнасць, прапанавала выклiкаць таксi.
Аўто прыехала праз чвэрць гадзiны.
– Ну, шчаслiвенька табе, – развiтваючыся з сынам, прачулым голасам казаў злёгку ахмялелы Леанiд. – Як што – звяртайся. Чым змагу, памагу. – I торкнуў вадзiцелю грошы на праезд да станцыi.
Таксi павольна вырулiла з двара на праезную частку.
– Пяцёркi мнагавата, можа, – калi яно знiкла за паваротам, сказаў Леанiд. – Хапiла б i траяка.
– Не збяднеем, – любуючыся новымi гардзiнамi на акне пляцоўкi, сказала Нiна.
Яна яшчэ крыўдавала на мужа, але хутчэй ужо не насамрэч, а так, як казаў некалi яе нябожчык бацька, – строна людскога вока. Урэшце, якi гуляка нi гуляка Леанiд, а не блакiтны, дзякаваць Богу.
КАМАР ВЕНIКI ВЯЗАЎ
Вiталь Андрэевiч суцiшыўся, замёр пад коўдраю. Камар на гэты раз праляцеў так нiзка над ягоным тварам, што ён, здалося, адчуў шчакою дотык крылцаў. Счакаўшы, пакуль жамярына сядзе, Вiталь Андэевiч рэзка выпрастаў руку, ляпнуў сябе па лбе. I амаль адначасова шчоўкнуў другою ўключальнiк таршэра. Камар, маленечкi, зусiм несамавiты, разгублена папятляў колькi хвiлiн на святле i тут жа знiк у запавуцiненым праёме мiж ложкам i шафаю.
Тым часам загарэлася святло ў адным з вокнаў у доме насупраць. Зграбная маладзiца з ручнiком вакол галавы, размахваючы рукамi, кружылася па пакоi, нiбы танцавала. Твару яе разгледзець было нельга, а вось мухабойку ў руках Вiталь Андрэевiч заўважыў адразу. «Таксама цi не камар’ё дапякло», – падумаў i ўсмiхнуўся: тая акалiчнасць, што не аднаму яму блага, чамусьцi дадала бадзёрасцi.
Ягоны камар прыкметаў жыцця не падаваў. Мабыць, чакаў, стаiўшыся, калi гаспадар зноў выключыць святло.
I ён выключыў. Але не паспеў i некалькi хвiлiн паляжаць спакойна, трызнячы пругкiмi грудзьмi студэнткi Мiшчышынай, як зноў пачуў ля самага вуха працiўны манатонны пiск. Камар не марудзячы спiкiраваў нiжэй i нахабна куснуў Вiталя Андрэевiча за голае плячо.
Грудзi студэнткi Мiшчышынай здрабнелi, рассыпалiся ў друз. Вiталь Андрэевiч перавярнуўся на бок, дацягнуўся рукою да ўключальнiка. Напалоханы святлом камар iмгненна знiк у мiжсценнi пад дываном. Вiталь Андрэевiч падхапiўся з пасцелi, пачаў абмахваць ложак i яго ваколiцы складзенаю ўдвая газетаю ў надзеi прымусiць нягоднiка пераляцець на больш адкрытае месца.
Аднак камара нiбы карова языком злiзала.
Згубiўшы ўсялякую надзею на поспех у справе гвалтоўнай перадыслакацыi насякомага, Вiталь Андрэевiч у адчаi перавёў пагляд на суседнi дом. Там таксама гарэла святло, але ўжо ў iншай кватэры. Трыбухаваты дзяцюк у квяцiстых трусах, накруцiўшы на далонь нейкую лашыну, са звераватым выразам твару гойсаў па пакоi ў пошуках крыўдзiцеля.
Ходзiкi над тэлевiзарам паказвалi палову трэцяй.
Вiталь Андрэевiч шпунуў газецiну на падлогу, зноў кульнуўся ў ложак. Палова трэцяй! У восем пачынаюцца заняткi, дык як ён будзе выглядаць у аўдыторыi?
Напамiн аб занятках i асаблiва аб студэнтцы Мiшчышынай канчаткова растрывожыў ягоны i без таго растузаны бяссоннем мозг. «Што рабiць? – задаваў ён сабе пытанне i нiяк не мог знайсцi на яго адказу. Думкi, хаатычныя, бязладныя, раiлiся ў галаве, не адважваючыся аформiцца ў штосьцi дакладнае, патаналi адна ў адной.
Як ён усё-ткi даў маху, адчынiўшы фортку ў той час, калi ўсе наўкола спалi? У яго ў аднаго гарэла святло, вось гэты пракляты крывасмок i заляцеў на агеньчык. Злосць на камара i на самога сябе зноў ахапiла Вiталя Андрэевiча. Трэба ж: выкапаць яму, каб пасля ў яе звалiцца! Зрэшты, у яго ўсё жыццё гэтак, па лiнii найменшага супрацiву. На трэцiм курсе закахаўся ў дзяўчыну-гуцулку, а яна аказалася унiяткаю, i ягоная мацi забаранiла сустракацца. Пераадолеў сябе, кiнуў Алесю. Дзяўчына з’ехала ў свой Ужгарад, а ён так больш нiкога i не ўпадабаў. Цi яшчэ вось. Юнаком захапляўся фiлалогiяй, а паступiў у медыцынскi, бо бацька, тады загадчык раённага аддзела аховы здароўя, настояў. Сказаў, уладкуе без праблем, i ён згадзiўся. Як нi карцела на фiлфак, стаў вучыцца на лекара. У вынiку – доктар, участковы эскулап. Праца – адна пiсанiна i нiякае творчасцi. Добра, днямi пазванiлi з родненькай альма-матэр, папрасiлi правесцi колькi заняткаў па агульнай тэрапii – хоць нейкае адхланне. Там, у iнстытуце, дарэчы, ён, 33-гадовы халасцяк, i Мiшчышыну спаткаў. Адчайная дзеўка. Першы раз уляцела ў аўдыторыю хвiлiн праз дзесяць пасля званка. «Што ж спазняецеся? – пачаў ушчуваць. – Вось выключаць з iнстытута, тады будзеце ведаць». – «Мяне? Выключаць? – зрабiла круглыя вочы. – Дзеля таго я, фiлфак кiнуўшы, сюды з трэцяга заходу трапiла, каб зараз выключылi? Не!» – «Дык вы на фiлфаку вучылiся? Я калiсьцi хацеў паступiць...» – «Дык чаму ж не паступiлi?» – «Э-э...» – ён запнуўся, не ведаючы, што адказаць, перапынiў размову. Але сама дзяўчына так яму спадабалася, што ён знарок, каб лiшнi раз зiрнуць на яе паставу, калi будзе вяртацца ад кафедры да свайго месца, даручыў ёй зрабiць да наступных заняткаў невялiкае паведамленне.
I вось – камар, ненажэрнае стварэнне...
Недзе з паўгадзiны ён праляжаў спакойна i пачаў ужо засынаць, як раптам пачуў над вухам усё той жа знаёмы працяглы дыскант. Камар, дарэшты, вiдаць, згаладнелы, кружыў над чалавекам, не зважаючы на святло. Вiталь Андрэевiч у роспачы скiнуў з сябе коўдру, ускочыў з ложка. Нахiлiўся, каб падняць з падлогi газету, але спрасонку замест яе схапiў тапорык, якiм штосьцi стругаў у гэты дзень на балконе i якi па рассеянасцi забыўся занесцi на месца, у цёмны пакой. Камар тае ж хвiлiны перастаў звiнець, растаяў у паветры, нiбы яго i не было. Вiталь Андрэевiч падышоў да акна.
На дварэ было цёмна, толькi рэдкiя аўто, праразаючы фарамi густую цямрэчу, iмклiва вынырвалi з тунеля i тут жа знiкалi ў блiжняй лесапасадцы.
Ён у адчаi прыхiнуўся лбом да халаднаватай шыбы. Божа, калi скончыцца гэтая пакута, гэтая ноч? А як скончыцца, на каго ён будзе падобны? Апошняя думка вярнула яго да рэальнасцi. Ён адарваўся ад шыбы, пачаў метадычна, сантыметр за сантыметрам, даследаваць вачамi столь пакоя. Не знайшоўшы таго, што шукаў, лiхаманкава перавёў пагляд на сцяну. Абгледзеўшы i яе i ўпэўнiўшыся, што камара няма, машынальна паклаў тапорык на тумбу для абутку, зноў узяў газету, пачаў вымахваць ёю куткi па-за мэбляю.
Камара не было. Але ж ён дакладна сядзеў дзесьцi побач i чакаў зручнага моманту, каб, як толькi чалавек ляжа, пра сябе нагадаць.
Зноў успыхнула святло ў доме насупраць. Вiталь Андрэевiч хiснуўся назад ад акна i знерухомеў ад нечаканасцi. Маладзiца з ручнiком вакол галавы ляжала на канапе i старанна загортвала сябе з усiх бакоў, бы коканам, прасцiной. Нi шыi жанчыны, нi яе ног – нiчога ўжо не было вiдно, апроч вузкай палоскi на жываце, накшталт той, што пакiдаюць хiрургi падчас аперацыi, ды далонi з выключальнiкам. Затым святло пагасла.
Вiталь Андрэевiч вярнуўся да свайго ложка. Таемныя дзеяннi маладзiцы яго заiнтрыгавалi. Ды не настолькi, каб прасядзець рэшту ночы зусiм без сну. Але калi зноў успыхнула святло над суседнiм балконам, ён не раздумваючы рынуўся да акна.
Жанчына ляжала на ранейшым месцы i выцiрала анучкаю кроў на незакрытым прасцiною лапiку цела. Дык вось што яна зрабiла: звузiла поле дзеяння насякомага да мiнiмуму, а потым знiшчыла яго адным-адзiным жэстам! Генiяльнасць як вынаходзiцтва так ашаламiла Вiталя Андрэевiча, што ён яшчэ доўга не мог варухнуцца, як зачараваны глядзеў на жанчыну з-за гардзiны. Затым кiнуўся да свайго ложка – з цвёрдым намерам зрабiць тое самае, што зрабiла яна.
Але было позна, на дварэ раптоўна развiднела, час быў збiрацца на працу. Ды i распачынаць нанава паляванне не мела сэнсу: камар, як яго нi выманьвай, пры дзённым святле са схову не вылезе. I Вiталь Андрэевiч, падакараўшы сябе за някемлiвасць, пасунуўся ў ванны пакой галiцца.
* * *
Калi ён увайшоў у аўдыторыю, студэнтка Мiшчышына ўжо сядзела за партаю i аб нечым размаўляла з суседкаю. Твар яе быў бледны, рухi запаволеныя, як з недасыпання. Убачыўшы Вiталя Андрэевiча, яна падышла да яго.
– Прабачце, я не падрыхтавала паведамленне, – сказала, нiбы незнарок датыкаючыся грудзьмi да ягонага пляча.
– Чаму? – напускаючы на сябе строгасць, спытаў ён.
– З-за камара,– адказала яна. – Дзве ночы не даваў заснуць. Але ўчора я ўрэшце яго ўпалявала. А вашы справы як?
– Мае – так сабе, – збiты з панталыку яе прызнаннем, а яшчэ больш – здагадкаю, што жанчына ў кокане i была яна, Мiшчышына, i што яна бачыла, як ён гойсаў голы сярэдначы па пакоi, адказаў Вiталь Андрэевiч i скрушлiва дадаў: – Параiлi б, як палепшыць.
– О, гэта нескладана! – Яна рашуча трасянула галавой, дастала з сумкi вiзiтоўку. – Вось мой тэлефон, калi што – званiце. А яшчэ лепш – заходзьце, вы ж ведаеце, дзе я жыву. Пагамонiм, чаю пап’ём. I галоўнае – памятайце: за камаром не ганяюцца з тапаром.
Падрыхтаванае на падставе: Франц Сіўко, Удог. Аповесці і апавяданні, — Мінск 2001.
ISBN 985-6576-20-2
Нарадзіўся 3 траўня 1953 г. Скончыў філалагічны факультэт БДУ. Празаік, публіцыст. Літаратурную працу сумяшчае з выкладчыцкай. З'яўляецца ўласным карэспандэнтам каталіцкага часопіса "Ave Maria" па Віцебскай вобласці. Аўтар сямі кніг прозы. Лаўрэат літаратурнай прэміі імя Уладзіміра Караткевіча. Сталы аўтар тыднёвікаў "Наша Ніва", "Новы час", часопіса "Дзеяслоў", іншых незалежных беларускіх выданняў. У 1999 - 2009 гг. -- старшыня Віцебскага абласнога аддзялення Саюза беларускіх пісьменнікаў. У творчасці аддае перавагу жанрам прыпавесці і кароткіх запісаў-эсэ.
Copyright © 2013 by Kamunikat.org - ePub